CC BY
57
ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԽՄԲՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐԱԿԱՆ ԱՆՑՄԱՆ ՄՈԴԵԼԻ ԿԱՑԱՑՄԱՆ ԳՐԱՎԱԿԱՆ
Մարիամ Մարգարյաե
Ժողովրդավարության համախմբումը վերաբերում է քաղաքական զարգացման ամբողջ գործընթացին, ներկայացուցչական ժողովրդավարության հաստատման մրցակցության կանոններին' քաղաքական ուժերի փոխհարաբերությունների, քաղաքական մշակույթի կերպափոխմանը բնորոշ առանձնահատկություններին և օրինաչափություններին: Հոդվածում ուսումնասիրվում է ժողովրդավարական անցման մոդելի բազմաչափությունը որպես քաղաքական զարգացման գործընթաց, որը տեղի է ունենում ժողովրդավարաց-ման երրորդ ալիքում ներգրավված երկրներում, կարևորվում է ժողովրդավարության համախմբումը' որպես ժողովրդավարական անցման մոդելի կայացման գրավական:
Ժողովրդավարության համախմբումը կառավարման մենիշխանական ձևից ժողովրդավարականին անցնելու վճռորոշ փուլն է: Այն սկսվում է նախորդ վարչակարգի հետ վճռական խզումից հետո, երբ նոր ժողովրդավարությունները զարգանում են իրենց սեփական հիմքի վրա, ինչը թույլ է տալիս նրանց, տնտեսական, սոցիալական և մշակութագաղափարախոսական բնագավառում անսպասելի առաջացած ճգնաժամերի դեպքում, հնարա-վորինս կայուն զարգացում պահպանել: Այս առումով ժողովրդավարության համախմբումը նոր քաղաքական հարաբերությունների հիմնավորման գործընթաց է' ոչ միայն դրա արժեքների ու նորմերի սուբյեկտիվ ընդունման, այլև ժողովրդավարական ինստիտուտների հետագա գործառնության հուսալիության իմաստով: Դնելով ժողովրդավարության համախմբման հարցը' Ս.Հանթինգթոնը, Ֆ.Ֆուկույաման և Ա.Պշևորսկին կարևորում են ժողովրդավարացման երրորդ ալիքի ընթացքում հաստատված վարչակարգերի անցումայնության հիմնախնդիրը, իսկ Տ.Լ.Կարլը և Ֆ.Շմի-տերն այդ գործընթացների համար առաջարկում են չորրորդ ալիք: Եթե համախմբված ժողովրդավարությունը չի ավարտում անցման գործընթացը, ապա, ըստ երևույթին, կարելի է խոսել ժողովրդավարական վարչակարգի մի ձևից մյուսին անցումների մի ամբողջ դարաշրջանի մասին:
155
Մ Մարգարյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
Ժողովրդավարության համախմբման հետազոտության մեջ ձևավորվել եե մի քանի մոտեցումներ' կառուցվածքային, անցռւմագիտական, ինստիտուցիոնալ: Ինչպես նշում է ռուս քաղաքագետ Լ.Սմորգունովը, «կառուցվածքային մոտեցումն ուշադրությունը սևեռում է ժողովրդավարաց-ման գործընթացը որոշող արտաքին պայմանների վրա: Անցումագիտա-կան մոտեցումը կապված է քաղաքականության մեջ գործող դերակատարների' քաղաքական կյանքի ժողովրդավարական ձևեր ընտրելու տեսության հետ: Ինսաիտուցիոնալ մոտեցումը նշում է տարբեր ինստիտուցիո-նալացված վարչակարգերի դերը ժողովրդավարության ամրապնդման գործընթացում» [1, с. 224]:
Անցումագիտության մեջ վարչակարգի փոփոխությունը դիտարկվում է որպես ազատականացման գործընթաց, որը խթան է քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտների ձևավորման կամ վերականգնման և «հերթական ընտրությունների» անցկացման համար: Այստեղ սկզբունքային են համարվում երեք հանգամանք. 1. ազատականացում, 2. քաղաքացիական հասարակության ձեավռյաւմ կամ վերականգնում ն այս ենթատեքստում' 3. նախօրոք անհայտ այսյյունքնեյւով արդար ընտյւությունների անցկացում: Սակայն վարչակարգային անցումները հնարավոր չէ բացատրել բացառապես ընտրությունների անցկացման միջոցով կամ դրանց արդյունքների հիման վրա, քանի որ իրավիճակային կառավարման պայմաններում անտեսվում են բազմաթիվ ազատական և ժողովրդավարական փոփոխություններ, ինչն էլ հանգեցնում է «ընտրազանգվածային ժnղnվյlդավшյաւթյան»: Ինչպես նշում են Տ.Լ. Կարլը և Ֆ.Շմիտերը, «նման սխալը բնորոշ է աշխարհում բոլոր տարածաշրջանների ժողովրդավարության ուսումնասիրություններին, ոչ միայն Կենտրոնական ու Արևելյան Եվրոպայի (ԿԱԵ) և նախկին Խորհրդային Միության (ՆԽՄ) երկրներում, հնարավոր է այն պատճառով, որ շատ հեշտ է ընտրություններին հետևել, դրանց արդյունքները դժվար չէ ներկայացնել թվային տեսքով և դասակարգել: Բայց սա բոլորովին այն չէ, ինչի մասին խոսվում է անցումային գրականության մեջ, և նման պրակտիկան կասկածելի է ինչպես էմպիրիկ, այնպես էլ նորմատիվ տեսանկյունից» [2, с. 6]: «Անցում-համախմբում» պարադիգմի տրամաբանությունն ուսումնասիրելու համար անհրաժեշտ է պարզել «անցման պայմանը»: Օրինակ, «ժողովրդավարական անցման» սկզբնական փուլում «անցման պայմանը» ազա-տականացման գործընթացն է, որին մի դեպքում բնորոշ է ընտրանու տարա-նջատվածությունը' «կոշտ» և «փափուկ» գծերի, իսկ մյուս դեպքում' ոչ: Այս առումով ուշագրավ ենք համարում Մ.Մաքֆոլի էմպիրիկ եզրահանգումը, որ ընտրանիների տարանջատումը չէ «նախկին կոմունիստական երկրների ազատականացման» գլխավոր պատճառը [3, p. 8]:
Ընտրանու նման տարանջատվածությունը իրական, պոտենցիալ կամ
156
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
Մ. Մարգարտե
նույնիսկ երևակայական հասարակական ըեդվզումեերի արդյունք է, և հեեց դրանով է պայմանավորված այն հանգամանքը, թե արդյոք դա քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտների ստեղծման կամ վերականգնման հնարավորություն կտա: Ըստ «Ազատությունների տան» փորձագիտական հետազոտությունների' Ա^անիայ^^ Ադրբեջանում, Բելառուսում, Բուլղարիայում, Էստոնիայում, Լիտվայում, Մակեդոնիայում, Ռումինիա-յում, Ռուսաստանում, Սերբիայում, Սլովենիայում և Ուկրաինայում անցման վաղ շրջանում դրա անցկացման գլխավոր գաղափարախոսները կոմունիստական կուսակցության ներսում գործող «նոր ժողովրդավարներն» էին, որոնք փորձում էին օգտագործել կուսակցության կազմակերպչական ենթակաոուցվածքները' ընթացող վարչակարգային փոփոխությունների տեմպերի և ուղղությունների վրա վերահսկողություն սահմանելու համար [4]: Մեր կարծիքով համանման սխեմա փորձվեց իրականացնել նաև Հայաստանում, սակայն այստեղ կոմունիստական կուսակցության ներսում գործող «նոր ժողովրդավարները» ուժեղ չէին:
«Ժողովրդավարության համախմբում» հասկացությունը, որպես կատե-գորիալ գիտաբառ, 1986թ. քննարկել են Գ.Օ’Դոնելը և Ֆ.Շմիտերը իրենց հրապարակած «Անցումը ավտորիտար կառավարումից» աշխատության մեջ, որտեղ առավելագույնս ներկայացված է աեցումագիտակաե մոտեցումն այս թեմային [5, p. 73]: Հանրագումարելով XX դարի 50-60-ական թվականներին Աֆրիկայում և Լատինական Ամերիկայում ընթացող ժողովրդավարական անցման փորձը' անցումագետները ստիպված էին խոստովանել. այդ երկրները թևակոխել են «կախյալ զարգացման» փուլ, որն արտացոլում է նոր ժողովրդավարական վարչակարգերի կայացման գործընթացների ան-արդյունավետությունը: Ուստի, անհրաժեշտ է այդ երկրներում ժողովրդավարական արժեքների ամրապնդման տեսական նոր դրույթներ մշակել: Դրա հետ մեկտեղ տեղի է ունեցել ակնհայտորեն արտահայտված մեթոդաբանական շրջադարձ, որը կապված է XX դարի 60-80-ական թվականներին գերիշխող' ժողովրդավարության պայմանների հայեցակարգի քննադատության հետ: Ընդհանուր քննադատական տրամա^^ծ^^ան հետ մեկտեղ քաղաքագետներն ընդունում են նախորդ հայեցակարգի ներդրումը ժողո-վրդավարացման անհրաժեշտ գործոնների բացատրման հարցում, բայց համարում են, որ դա բավարար չէ. պետք է որոշել ոչ միայն անհրաժեշտ, այլև բավարար գործոնները և ոչ միայն ազատակաեացմաե տեսքով ժողովրդավարության անցման, այլև ժողովրդավարական համախմբման կայաց-ման համար: Ֆ.Շմիտերը գրում է, որ ժողովրդավարացման մասին ներկայիս բանավեճը «բացասական վերաբերմունք է ներառում լայնորեն տարածված նախորդ դատողության նկատմամբ, ըստ որի ժողովրդավարությունը գոր-
157
Մ Մարգարյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
ծառնական պայման է կամ բարոյական հրամայական: Ո չ տնտեսական զարգացման մակարդակը, ոչ էլ բուրժուազիայի գերիշխանությունը չեն կարող ինքնաբերաբար երաշխավորել ժողովրդավարության առաջացումն ու, առավել ևս, ամրապնդումը: Այդ վարչակարգը նաև քաղաքակրթության, գրագիտության, կրթական հաջողությունների կամ առանձնահատուկ քաղաքական մշակույթի' նվաճված նախորդ մակարդակի ակնհայտ արդյունքը չէ: Սա չի բացառում այն փաստը, որ բարեկեցությունը, հարստության հարաբերականորեն հավասար բաշխումը, միջազգային շուկայում մրցունակ տնտեսությունը, լավ կրթված բնակչությունը, մեծ միջին խավը, ինչպես նաև բազմազանությունն ընդունելու, մրցակցին վստահելու և բախումները փոխ-զիջմամբ լուծելու պատրաստակամությունը առավելություններ են. սա նշանակում է հենց այն, որ ժողովրդավարությունը դեռևս պետք է ընտրվի, մարմնավորվի ու հավերժացվի «գործակալների», իրատես ապրող քաղաքական դերակատարների կողմից' իրենց հատուկ շահերով, կրքերով, հիշողու-
ռ
թյամբ և, ինչո ւ ոչ, բախտով ու խիզախությամբ (fortuna u virt)» [6, p. 158-159]։ Ակնհայտ է, որ ժողովրդավարության համախմբման հետազոտողները տարբերություն են դնում ժողովրդավարական անցման և համախմբման միջև: Անցման ժամանակ կազմակերպվում են նոր կարգի հիմնական ինստիտուտները, որոնք սկսում են աշխատել ու փոխգործակցել խաղի նոր կանոնների համաձայն: Մինչդեռ համախմբումը պահանջում է նոր նորմերի ու վարչակարգի կառույցների ինստիտուցիոնալացում, լեգիտիմացման ընդլայնում և սկզբնական փուլերում հաստատված ինստիտուտների բնականոն գործունեությանը խոչընդոտող դժվարությունների վերացում: Ժողովրդավարության համախմբման գործընթացը ներառում է չորս ուղղություն. 1) արագ սահմանափակել, նվազագույնի հասցնել կամ կապակցել իր գաղափարական ու ինստիտուցիոնալ անհամապատասխանությունները, 2) հաստատել իր ինքնավարությունը հին իշխանությունների, հատկապես, զինվորական ուժերի առջև, 3) մոբիլիզացնել քաղաքացիական հասարակությունը' իր արտահայտման ձևերով, 4) զարգացնել ժողովրդի առջև պատասխանատու, կառավարություն կազմավորելու ընդունակ, հարաբերականորեն կայուն կուսակցական համակարգ [5, p. 89]: Թեև համախմբման այս ուղղությունները, մեր կարծիքով, ժողովրդավարացման երրորդ ալիքին հատուկ որոշ ընդհանուր պահեր են ներառում, սակայն դրանք աշխարհում, հատկապես հետկոմունիստական տարածքներում, լրացման կարիք ունեն, քանի որ այս մոտեցման մեջ հստակ մոդելավորված չեն հետագա ժողովրդավարական շարժումները:
158
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
Մ. Մարգարտե
1. Ժողովրդավարության համախմբման հիմնախնդիրները և գործոնները
ՄՀանթինգթոնի «երրորդ ալիքի» հայեցակարգում ժողովրդավարության համախմբման հիմնախնդիրը կապված է 1980-90-ակաեեերի նոր հետադարձ ալիքի պայմանների հետ. ժողովրդավարության համախմբումը մի շարք հիմնախնդիրների (որոնց անխուսափելիորեն բախվում են նոր քաղաքական վարչակարգերը) լուծմանն առնչվող գործընթաց է: Ս.Հանթինգ-թոնն առանձնացնում է նման հիմնախնդիրների երեք տեսակ' անցման, համատեքստային և համակարգային: Անցման հիմնախնդիրները արդյունք են այն փաստի, որ երկրները մեեիշխաեակաե վարչակարգից սկսում են անցում կատարել ժողովրդավարականին: Այս գործընթացում Հանթինգ-
ռ
թոնն առանձնացնում է երկու առանցքային հիմնախնդիր. 1) ինչպե ս պետք է վարվել հին վարչակազմի այն պաշտոնատար անձանց հետ, որոնք ակնհայտորեն մասնակցել են մարդու իրավունքների ճնշմանը («դահիճների
ռ
հիմնախնդիր»), 2) ինչպե ս նվազեցնել քաղաքականության մեջ զինվորականների ներգրավումը և զինվորականների ու քաղաքացիական ծառայողների միջև հարաբերությունների մասնագիտական կառուցվածք հաստատել («պրետորիական հիմնախնդիր»):
Համատեքստային հիմնախնդիրները կապված են հասարակության բնույթի, նրա տնտեսության, մշակույթի և պատմության հետ: Այդ հիմնա-խնդիրները որոշ առումով անտարբեր են կառավարման ձևի նկատմամբ և առաջանում են ցանկացած վարչակարգի օրոք: Համատեքստային հիմնա-խնդիրների լուծումները ըստ երկրների տարբերվում են: Սակայն կարելի է առանձնացնել այնպիսիները, որոնք հատուկ են երրորդ ալիքի բոլոր երկր-ներին' խռովություններ, տեղական համայնքային բախումներ, տարածա-շրջանային հակամարտություններ, աղքատություն, սոցիալ-տնտեսական անհավասարություն, դրամի արժեզրկում, տնտեսական աճի ցածր ցուցա-նիշներ, արտաքին պարտք:
Համակայւգային հիմնախնդիրները նոր ժողովրդավարությունների ծնած համակարգի առանձնահատկությունների արդյունք են: Մենիշխանա-կան քաղաքական համակարգերը տառապում են իրենց բնույթին առնչվող հիմնախնդիրներից (որոշումների կայացման չափազանց համակենտրոնացում, հետադարձ կապի պակաս, կախվածություն լեգիտիմությունից): Ժողովրդավարական համակարգերն ունեն իրենց սեփական հիմնախնդիր-ները, որոնք առաջանում են ժողովրդավարության երկարատև գոյության դեպքում: Նոր ժողովրդավարությունները դրանց դիմադրելու ուժ չունեն: ՄՀանթինգթոնը նման հիմնախնդիրների թվին է դասում ժողովրդավարական փակուղին, որոշում կայացնելու անկարողությունը, ամբոխավարու-
159
Մ Մարգարյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
թյաե նկատմամբ սրված զգայունությունը, խոշոր տնտեսական միավորների շահերի գերակայությունը:
Ժողովրդավարության համախմբմանը նպաստող պայմաններից Ս.Հանթինգթոնը նշում է' ա) երկրի պատմության մեջ ժողովրդավարական զարգացման (հատկապես երկարատև) փորձի առկայությունը, բ) տնտեսական զարգացման, արդյnւեաբերացմաե ու կրթության համեմատաբար բարձր ցուցաևիշները, գ) միջազգային կապերն ու արտասահմանյան օգնությունը, դ) ժողովրդավարական անցումն իրականացնելու, ժողովբդա-վարացման երրորդ աշիրում գտնվելու տվյալ երկրի երկարատևությունը, ե) ավաոբիտար վարչակարգից ժողովրդավարականին խաղաղ, փոխհամաձայնեցված անցումը, զ) քաղաքական ընտրանու և բնակչության հանդուրժողական վերաբերմունքը ժողովրդավարական կառավարության մոտ առաջացած հիմնախնդիրները լուծելու անհնարինության նկատմամբ: Ս.Հանթինգթոնի կարծիքով ժողովրդավարական անցման պայմաններում կարող են ծագել մի շարք գործոններ ևս, բայց այս վեցն առաջնային են:
Այսպիսով, ժողովրդավարական համախմբումը կապված է երկու գործընթացների' ժողովրդավարական վարչակարգի գործողության հետ անհամատեղելի' հին համակարգի մնացորդների վերացման և ժողովրդավարական խաղի կանոններն ամրապնդող նոր ինստիտուտների կառուցման հետ: Ժողովրդավարական համախմբումը բխում է ժողովրդավարության նվազագույն սահմանումից, որը ներառում է գաղտնի քվեարկություն, համընդհանուր ընտրական իրավունք և կառավարության պատասխանատվություն: Այս սահմանումը հիմնվում է Ռ.Դալի նկարագրած' ժողովրդավարության համար անհրաժեշտ պոլիարխիկ պայմանների ստեղծման հայեցակարգի վրա [7, с. 428-429]: Այսպիսով, կարելի է ասել, որ երկրում առկա է համախմբված ժողովրդավարություն, եթե բոլոր հիմնական քաղաքական ուժերն ու գործիչներն ընդունում են ժողովրդավարության նվազագույն սահմանմանը համապատասխանող ժողովրդավարական խաղի կանոնները, և եթե նրանցից ոչ ոք չի օգտագործում այդ կանոններից դուրս գտնվող որևէ միջոց: Այստեղ, ինչպես երևում է, շեշտը դրվում է պայքարող քաղաքական ուժերի' որպես իրենց գործունեության հրամայականներ ընդունած փոխհարաբերությունների ժողովրդավարական կանոնների, ինս-տիտուցիոնալացման վրա: Փաստորեն, խոսքը քաղաքական պայքարի շրջանակների որոշակի ամրագրման մասին է, որոնց խախտումը սպառնալիքի տակ կդնի ողջ ժողովրդավարական քաղաքական համակարգը:
Խաղի կանոնների ամրագրման ներքին պայմաններին հատուկ ուշադրություն է դարձնում նաև Լ.Դայմոնդը: Նա տարբերություն է դնում պաշտոնական բնույթ ունեցող ընտրական ժողովրդավարության (կամ «կեղծ ժողովրդավարության») և ոչ միայն ընտրությունների պաշտոնական ընթացա-
160
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
Մ. Մարգարտե
կարգը, այլև քաղաքացիական իրավունքներն ու քաղաքական ազատություններն ապահովող իրական ազատական ժողովրդավարության միջև: Օգտագործելով «Ազատության տան» ցուցանիշը նա խոսում է այն մասին, որ համախմբվածության հատկանիշով օժտված են հենց ազատական ժողովրդավարությունները: 1990-ական թվականներին ազատության և ժողովրդավարության ոլորտում իրավիճակի վերլուծությունն ապացուցում է, որ պաշտոնական ժողովրդավարությունների մեջ ազատ պետությունների մասնաբաժինը նվազման միտում ունի: «Ըստ էության,- գրում է Դայմոնդը,-համախմբումն այնպիսի լայն ու խոր լեգիտիմացման նվաճման գործընթաց է, որի դեպքում բոլոր քաղաքական դերակատարները' ինչպես ընտրանու, այնպես էլ զանգվածների մակարդակով, հավատում են, որ իրենց հասարակության համար ժողովրդավարական վարչակարգը ավելի լավն է, քան ցանկացած այլ իրատեսական այլընտրանք, որն իրենք կարող են երևա-կայել» [8, с.. 22-23]: Ընդ որում նման լեգիտիմությունը ենթադրում է ոչ միայն համակարգի նկատմամբ ինչ-որ մի վերացական վստահություն, այլ որոշակի նորմատիվային պարտավորությունների ու վարքաբանական կառույցների ներառում:
Այս գործընթացում որոշիչը քաղաքական մշակույթի կերպափոխությունն է, որն արտահայտվում է վարքաբանական կառույցներում և ենթադրում անցում ժողովրդավարության «գործիքային» դրույթներից «սկզբունքայիններին», այսինքն ժողովրդավարությունն այդ դեպքում դառնում է արժեք, որը քաղաքական սոցիալականացման ընթացքում փոխանցվելով որպես հույսի կամուրջ առաջատարի իրավունքով արմատավորվում է անձի արժեքային կառուցվածքում [8, с. 24]:
Դեպի ժողովրդավարություն անցնելու գործընթացի և դրա համախմբման միջև տարբերությունը հանգեցնում է որոշ անհրաժեշտ և բավարար պայմաններ սահմանելու անհրաժեշտության, որոնց դեպքում կարող է սկսվել վերջին գործընթացը: Անդրադառնալով դրան Խ.Լինցն ու Ա. Ստեփանը երեք այդպիսի պայման են նշում։
Առաջին, հասարակության ժամանակակից կազմակերպման պայմաններում ազատ և ընդունված ընտրությունները չեն կարող իրականացվել. հաղթողները չեն կարող լեգիտիմ իշխանության մենաշնորհ իրականացնել, իսկ քաղաքացիները' արդյունավետ իրացնել օրենքի գերիշխանությամբ պաշտպանված իրենց իրավունքները, եթե պետություն գոյություն չունի:
Երկրորդ, ժողովրդավարությունը չի կարող համախմբված դառնալ, եթե ժողովրդավարական անցումն ավարտված չէ: Այն համարվում է ավարտված, երբ իշխանության բոլոր ճյուղերի (օրենսդիր, գործադիր և դատական) գործունեությունը մեծապես ազատ է զինվորական, կրոնական կառույցներից և այլ ավտորիտար ուժերից:
161
Մ Մարգարյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
Երրորդ, ոչ մի վարչակարգ չի կարող ժողովրդավարական աեվաեվել, քաեի դեռ երա կառավարողները ժողովրդակաեորեե չեե կառավարում, այսիեքե գործադիր իշխաեություեը չի աետեսում սահմաեադրություեը, աեձի և փոքրամասեություեեերի իրավուեքեերը չեե ճեշվում, օրեեսդիր իշ-խաեությաե գործերիե այե չի միջամտում և այլե [9, p. 14-15]:
Բոլոր երեք պայմաեեերը վկայում եե այե մասիե, որ համախմբված կարող է լիեել ոչ միայե ժողովրդավարություեը, այլև ոչ ազատակաեացված, ոչ ժողովրդավարակաե վարչակարգը' կեղծ, խառեածիե ժողովրդավարու-թյուեեերը, որտեղ ժողովրդավարակաե իեստիտուտեերը համագոյակցում եե ոչ ժողովրդավարակաեեերի հետ' ժողովրդավարակաե պետությաե վե-րահսկողություեից դուրս: Համախմբված ժողովրդավարություե ասելով երաեք, այսպիսով, հասկաեում եե «քաղաքակաե վարչակարգ, որի օրոք ժո-ղովրդավարություեը ' որպես իեսաիտուտեերի, կաեոեեերի և կառուցված֊ քայիե դրդումների ու խոչըեդոտեերի բարդ համակարգ, բաոացիորեե դարձել է «միակ խաղը քաղաքում» [9, p.16]: Վարքաբաեակաե իմաստով ժողովրդավարակաե վարչակարգե այե դեպքում կարելի է համախմբված համարել, երբ ոչ մի ազգայիե, սոցիալակաե, տետեսակաե, քաղաքակաե կամ իես-տիտուցիոեալ եշաեակալից դերակատար հեարավորություե չուեի իր եպա-տակեերիե հասեել ոչ ժողովրդավարակաե վարչակարգի ստեղծմաե կամ էլ պետություեից առաեձեացմաե միջոցով: Գործռեայիե իմաստով ժողովրդավարակաե վարչակարգը համախմբված է, երբ բեակչությաե ճեշող մեծա-մասեություեը, եույեիսկ տետեսակաե հիմեախեդիրեերի ու հիասթափու-թյուեեերի առկայությաե պայմաեեերում, կարիք ուեի, որ ժողովրդավարակաե ըեթացակարգերը և իեստիտուտեերե առավելագույես համապատաս-խաեեե հասարակակաե կյաեքի կառավարմաեը, երբ հակահամակարգայիե այլըետրաեքեերի պաշտպաեումը փոքրիշատե մեկուսացված է ժողովր-դամետ ուժերից: Վերջապես, սահմաեադրակաե իմաստով ժողովրդավարակաե վարչակարգը համախմբված է, երբ կառավարողեերե ու կառավարվող-եերե ըեթացակարգերի և իեստիտուտեերի շրջաեակեերում միևեույե կերպ եե եեթարկվում բախումեերի լուծմաե կառուցակարգիե' եոր ժողովրդավարակաե ըեթացակարգ հաստատած սահմաեադրակաե կարգիե:
2. Ժողովրդավարությաե համախմբմաե օրիեաչափություեեերը կերպափոխումների գործընթացում
ԽՍՀՄ փլուզումից հետո քաղաքակաե գիտությաե մեջ ծառացել է մի հարց.
ռ
կարելի է, արդյոք, ժողովրդավարակաե աեցմաե գործըեթացեերի վերլու-ծությաե ժամաեակ օգտագործել Լատիեակաե Ամերիկայի և Հարավայիե Եվրոպայի երկրեերի ուսումեասիրությաե փորձի հիմաե վրա կուտակված
162
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
Մ. Մարգարտե
գիտելիքները, որոնք վերաբերում եե ավտորիտար կառավարման վարչակարգից անցման և նոր ժողովրդավարությունների համախմբման ուղիների օրինաչափություններին:
Նման հարցադրումը տարակարծություններ է առաջացրել հետկոմու-նիստական երկրների կերպափոխման գործընթացն ուսումնասիրող մասնագետների մոտ: Առաջացած տարակարծությունները համակողմանի վերլուծության ենթարկելով' Տ.Լ.Կարլը և Ֆ.Շմիտերը փորձել են օրինաչափություններ տեսնել երկու տարբեր տարածաշրջաններում ընթացող կերպափոխման գործընթացներում: Հարցի քննարկման շրջանակներում նման հանրագումարը հնարավորություն է տալիս ժողովրդավարական անցումներն ուսումնասիրել մի կողմից հետկոմունիստական տարածքներում առաջացած «նոր ժողովրդավարների» համակարգերն իրար հետ համեմատելով, մյուս կողմից ստեղծագործաբար (որոշ դեպքերում նաև քննադատաբար) օգտագործել նախկին անցումները և համախմբումները նկարագրող տեսությունները' որոշ դեպքերում նույնիսկ նմանությունների ու տարբերությունների վերհանման միջոցով կատարելով բավական ռիս-կային «կրոս-տարածաշրջանային» համեմատություններ:
Այս նկատառումներով էլ տվյալ աշխատանքը կատարելիս նպատակ ենք ունեցել ՀՀ ժողովրդավարական անցման գործընթացում հիմնավորել «անցում-համախմբում» պարադիգմի անհրաժեշտությունը: Ելակետ ընդունելով «հետկոմունիստական բացառիկությունը»' փորձենք բացահայտել, թե ժողովրդավարական անցման որ մակարդակում է ձեռք բերվում փոխհամաձայնություն, իսկ որ պարագայում են (ինչը ՀՀ-ում առկա խնդիրների տեսանկյունից կարևոր է) պահպանվում տարաձայնությունները: Իհարկե, հասկանալի է, որ, նկատի ունենալով կուտակված նյութի բազմաշերտու-թյունը, չենք հավակնում սպառիչ պատասխան տալ «անցում-համա-խմբում» պարադիգմին վերաբերող բոլոր հիմեախեդիրեերիե: Նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ մեր կողմից ուսումնասիրվում է ՀՀ ժողովրդավարական անցումը, կարևորենք հետկոմունիստական վարչակար-գային փոփոխությունների նկատմամբ քննադատական կիրառման միայն առավել վառ փորձերի և, առաջին հերթին, Մ.Մաքֆոլի «Ժողովրդավարաց-ման չորրորդ ալիք և բռնատիրություն» (The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship) մենագրության մեջ առկա մոտեցումները:
Տ.Լ.Կարլը և Ֆ.Շմիտերը, բազմամակարդակ վերլուծության ենթարկելով այն գործընթացները, որոնք տեղի են ունենում հետկոմունիստական երկրներում, հանգեցին այն եզրակացության, որ դրանք հիմնականում համանման են Հարավային Եվրոպայում և Լատինական Ամերիկայում տեղ գտած գործընթացներին: Այս մոտեցման հիմքի վրա նրանք ձևակերպել են
163
Մ Մարգարյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
մի շարք հայեցակարգեր, կանխադրույթներ և վարկածներ, որոնք, մեր կարծիքով, կարող են օգտակար լինել ՀՀ ժողովրդավարական անցման վերլուծության ժամանակ: Իհարկե, ժողովրդավարական անցման նախնական փուլում այս հեղինակները, իրենց խոստովանությամբ, չէին կանխատեսում,
ռ
«թե հետկոմունիստական պետությունների ո ր մասը երբևիցե կբավարարի մեր կողմից սահմանված «հաջող ժողովրդավարական անցման պայմաններին» և համապատասխանաբար կկանգնի իրական վարչակարգային փոփոխությունների ուղու վրա» [10]: Այնուամենայնիվ, հանրագումարելով հետկո-մունիստական երկրների (հատկապես Մերձբալթյան) ժողովրդավարական անցման հաջողությունները նրանք փաստեցին, որ այդ երկրները նույնիսկ ավելի արագ ավարտեցին անցումը ժողովրդավարության, քան Հարավային Եվրոպայի և Լատինական Ամերիկայի իրենց նախորդները: Փաստորեն, հետկոմունիստական երկրների ժողովրդավարական անցման արդյունքները վկայում են, որ այդ տարածաշրջաններում ձևավորվել են ժողովրդավարություններ, որոնք իրենց բնույթով ունեն անցումային (կամ «խառնածին») վարչակարգեր և մեեիշխաեություեեեր: Ըստ «Ազատության տան» փորձագետների' Բուլղարիայում, Խորվաթիայում, Չեխիայում, Էստոնիայում, Հուն-գարիայում, Լատվիայում, Լիտվայում, Լեհաստանում, Ռումինիայում, Սլո-վակիայում և Սլովենիայում հաստատվել են «ժամանակակից ազատական ներկայացուցչական ժողովրդավարություններ» [4]: Այս երկրների քաղաքական ընտրանուն հաջողվել է երկխոսություն ծավալել ազգաբնակչության հետ և համախմբել իրենց վարչակարգերը: Արդյունքում ժողովրդավարական մենիշխանությունը կամ նույնիսկ «խառնածին» վարչակարգով պայմանավորված հետընթացի հավանականությունն այստեղ մեծ չէ: Մինչդեռ, նույն փորձագետների կարծիքով, Ալբանիայի, Հայաստանի, Բելառուսի, Բոսնիայի և Հերցեգովինայի, Վրաստանի, Մակեդոնիայի, Մոլդովայի, Մոն-ղոլիայի, Ռուսաստանի, Սերբիայի, Չեռնոգորիայի և Ուկրաինայի հետագա զարգացման հետագիծը դեռևս այդքան էլ հստակ չէ' անկախ նրանցում տեղի ունեցող «գունավոր» հեղափոխություններից: Այդ երկրները, այնուհանդերձ, հնարավորություն ունեն ժողովրդավարական վարչակարգեր հաստատել, «հատկապես, եթե նրանց հաջողվի որոշել իրենց ազգային սահմանները» [2, с. 6]: Այս նկատառումներով անհրաժեշտ է փաստել, որ ժողովրդավարական անցումն իր տարբեր փուլերում կարող է առանձնահատուկ դրսևորումներ ունենալ հետկոմունիստական երկրներից յուրաքանչյուրում: Խնդիրը միայն լեզվաբանական կամ մշակութային բազմազանության, քաղաքական կայունության աստիճանի, զարգացման մակարդակի կամ նույնիսկ պետականության կայացման մասին չէ: Ավելին, այն բոլոր արևմտաեվ֊ րոպական, արևելաեվրոպական և հարավային երկրները, որոնք ժողովրդավարական անցման պայմաններում հասել են նույն իրավունքներին և
164
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
Մ. Մարգարտե
կառուցել համանման իեստիտուտեեր, ունեն կյանքի որակի և մակարդակի կայուն չափորոշիչներ և հասել են քաղաքական գործընթացների իրատեսության, էականորեն չեն տարբերվում իրարից: Այս նկատառումներով Տ.Լ.Կարլը և Ֆ.Շմիտերը գրում են. «...Չնայած կոմունիզմը նման չէ ավտորի-տար կառավարման այլ ձևերին, այնուհանդերձ, հետկոմունիստական երկր-ների յուրահատկություններն այդքան էլ մեծ չեն ...» [2, с. 8]:
Այս լավատեսական եզրակացությունը չտարածելով ՆԽՄ արևելյան հանրապետությունների վրա' Տ.Լ.Կարլը և Ֆ.Շմիտերը նշում են, որ անդր-կովկասյան և միջինասիական պետություններում ընթանում են բացառապես այլ գործընթացներ, և սա ընդունում են ինչպես այն գիտնականները, որոնք այս երկրներում տեսնում են անցման յուրահատուկ տարատեսակ' պայմանավորված այս երկրներին ավանդաբար բնորոշ հասարակական կարգերով, այնպես էլ նրանք, ովքեր մերժում են զարգացող երկրների փորձը և դա բացատրում քաղաքական խմբավորումների միջև պայքարով ու հումքի (առաջին հերթին նավթի, բնական գազի և բամբակի) արտահանումից կախվածությամբ: Տնտեսական սեկտորի մոդելի օգտագործման փորձի ուսումնասիրության համար բավական օգտակար են «նավթային», «բամբակային» և այլ բնույթի մոնոկուլտուրային տնտեսությունների հետազոտությունները, որոնք տարածում են գտել Աֆրիկայում և Լատինական Ամերիկայում: Այս առումով ուշագրավ է Կենտրոնական եվրոպական համալսարանի անցումագետների կողմից մշակված նոր նախագիծը, որը նպատակաուղղված է «գերակշռող սեկտորի» և «մոնոկուլտուրային տնտեսությունների» տեսությունների ներուժի վերհանմանը' Կասպյան ավազանի և հետկոմունիստական երկրների զարգացման հետագծերի ուսումնասիրության ժամանակ [11]:
Հետկոմունիստական տարածաշրջանի քաղաքական զարգացման այս տարբերակներն ակնհայտորեն վկայում են, որ ժողովրդավարական անցման գործընթացը խիստ բազմաբնույթ և բազմաշերտ է, որն էլ հնարավորություն է տալիս, դիտարկելով XX դարի 50-60-ական թթ. անցումագի-տական մոդելները, ծանրակշիռ հակափաստարկներ մշակել նրանց դեմ նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ անցում ասելով պետք է հասկանալ ոչ թե անցումը ամբողջատիրությունից մենատիրության (ինչպես սկզբում էր), այլ անցում' ժողովրդավարության:
Հարկ է նշել, որ քննարկվող երկու մոտեցումներն էլ ստեղծվել են դեռևս Լատինական Ամերիկայի երկրների ուսումնասիրության ընթացքում, երբ հետազոտողները փորձում էին գտնել «անցում-համախմբում» պարադիգմի կիրառման ուղիները' «անբարենպաստ կառուցվածքային» պայմաններում: Հետկոմունիստական անցումների մի շարք մասնագետներ պնդում են, որ կոմունիստական «պարտոկրատիկ» ընտրանին պահպանած երկրներում
165
Մ Մարգարյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
(Ադրբեջաե, Վրաստաե) և այն «... երկրեերի խմբում», որտեղ «նոր ժողովրդավարները» կոմուեիստեերե են, հաստատվել են միայն «ֆասադային» կամ «ըետրազաեգվածայիե» ժողովրդավարություններ, որոնց քողի տակ բարգավաճող մենատիրական գործելաձևերի վրա հենվում եե մենատիրական արժեքներ կրող ընտրանիները և զանգվածները: Մյուսներն ապացուցում եե, որ չկարգավորվող բախումների և աեարդյուեավետ քաղաքականության հետևանքով այս և մյուս հետկոմուեիստակաե վարչակարգերն արատավոր եե, ընդ որում դրանց գործառնության ընթացքում իրական ժողովրդավարությունների հաստատման խափանումներն անընդհատ հաճախակի եե դառնում, և այդ իսկ պատճառով այստեղ վաղ թե ուշ կհաստատվեն մեեիշ-խաեակաե կարգեր: Նման փաստարկումները կատարվել եե այն երկրեերի փորձի համակարգված վերլուծության հիման վրա, որտեղ անցումը մեեիշ-խաեություեից չի ավարտվել ժողովրդավարության կայացմամբ: Նկատի պետք է ունենալ, որ «խառնածին վարչակարգի» և «ըետրազաեգվածայեու-թյաե» հայեցակարգերն իրականում մշակվել եե Կենտրոնական Ամերիկայի ժողովրդավարական անցման իրավիճակը վերլուծելու ժամանակ: Ուշագրավ է, որ Լ.Դայմոեդե այս հասկացություններն օգտագործում է Լատինական Ամերիկայի և Աֆրիկայի տարածաշրջաններում ընթացող ժողովրդավարական անցման վերլուծության ժամանակ [12]:
Մեր համոզմամբ, հարցը, որով պետք է հետաքրքրվեն հետկոմուեիստակաե անցումներով զբաղվող մասնագետները, այն է, թե ինչու այդքան շատ հետկոմուեիստակաե երկրներ դարձել եե ոչ միայն «արատավոր» ժողովրդավարության կրողներ, այլև մեեիշխաեությաե դեմ պայքարում հանգեցրել եե «գունավոր հեղափոխությունների»: Այս համատեքստում անհրաժեշտ է կարևորել, որ դեպի ժողովրդավարություն ընթացող երկրեերում, որոնք արդեն «հաեգրվաեել» եե մեեիշխաեությաե գրկում, երբ կհաջողվի իրատեսորեն անցում կատարել ժողովրդավարության' «անցում - համախմբում» պարադիգմի օգնությամբ:
3. «Անցում-համախմբում» պարաըիգմի տրամաբանությունը, ժողովրդավարական անցման մանրակերտը
Համաձայն «աեցում-համախմբում» պարադիգմի շրջանակներում մշակված որոշ կանխադրույթների վարչակարգի փոփոխությունը պետք է դիտարկվի որպես առանձին առարկայական ոլորտ, այսինքն ցանկացած դեպքում համախմբում ենթադրող վարչակարգի փոփոխությունն այսօր ընդունված է մեկնաբանել որպես «նոր ժողովրդավարներ» երկրեերի քաղաքական զարգացման համեմատաբար ինքնուրույն փուլ: Հաշվի առնելով այս հասկացության առանձնահատկությունը' անհրաժեշտ է փաստել, որ կոմուեիս-
166
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
Մ. Մարգարտե
տակտն համակարգի անկման գործընթացներն ուսումնասիրողները «իեչ-որ նոր բանի» կայացման ակնկալիքով առաջնորդվել են այն լեզվամտածողությամբ, որը տեսականորեն առկա է Հարավային Եվրոպայում և Լատինական Ամերիկայում վարչակարգային փոփոխությունների ուսումնասիրման ժամանակ: Դա նշանակում է, որ հետկոմունիստական երկրներին վերաբերող անցումը, որպես ժամանակային անհայտ տևողություն, բնութագրական է անորոշության ծայրահեղ բարձր աստիճանով, երբ դերակատարների գործողությունները դժվար կանխատեսելի են, ընտրությունը' անորոշ, իսկ քաղաքացիները, օտարվելով սոցիալական իրականությունից, փախուստ են կատարում «նոր ժողովրդավարների» բաղձալի բանակից:
Այժմ անդրադառնանք այն խնդիրներին, որոնք ժողովրդավարական անցման մանրակերտը քննարկելիս առաջացնում են ավելի խոր տարաձայնություններ: Առաջին հերթին կուզենայինք ընդգծել «անցում-համախմբում» պարադիգմին վերաբերող մի համակարգային ընդհանրություն. անցումագի-տությանը վերաբերող գրականության մեջ երբեք միարժեք չի գնահատվում այն փաստը, որ բոլոր այն երկրներում, որտեղ փոխվում են առաջնորդները, հավաքագրվում է նոր ընտրանի, ազատականացվում են քաղաքական կյանքի առանձին չափորոշիչները, ընդունվում են նոր սահմանադրություններ, անցկացվում են այլընտրանքային ընտրություններ, տեղի է ունենում վարչակարգի փոփոխություն: Այս նկատառումներով Տ.Լ.Կարլը և Ֆ.Շմիտերը փաստում են. «Հարավային Եվրոպայի և Լատինական Ամերիկայի պատմությունն ուսումնասիրողներից ոչ ոք (որի իմաստավորումից էլ առաջացան անցումագիտության հայեցակարգերն ու վարկածները) նման բան չէր հայտարարի: Այս երկու տարածաշրջանները հատկապես «հարուստ» են մեն-իշխանական վարչակարգի դեմ «հեղափոխություններով», որոնք առաջացնում են մեեիշխաեությաե նոր կամ վերափոխված ձևեր» [2, с. 6]: Լատինա-ամերիկյան երկրներում զինվորական ընտրանին ստեղծել է սեփական սահմանադրությունը, նախաձեռնել հանրաքվեներ, հիմնադրել քաղաքական կուսակցություններ, ձևավորել նոր խորհրդարան: Այնուհանդերձ, այդ երկր-ներից ոչ մեկում այսօր չի ուսումնասիրվում հաջող ժողովրդավարական անցման փորձը: Այս ամենը հիմք ընդունելով կարող ենք պնդել, որ վարչա-կարգային անցումը ամենևին էլ չի նշանակում անցում ժողովրդավարության: Ընդհակառակը, անցման տարբեր տեսակների ուսումնասիրությանը նվիրված գրականության մեջ հստակ համակարգված է, որ վարչակարգային փոփոխություններ սկսելուց հետո անգամ զարգացման հետագծերը կարող են լինել ամենատարբեր. որոշ երկրներ կշարժվեն դեպի ժողովրդավարության համախմբում, մյուսները' դեպի մեեիշխաեակաե կառավարման նոր ձևեր, երրորդներում կհաստատվի «խառնածին» վարչակարգի այս կամ այն
167
Մ Մարգարյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
ձևը: Հենց այս պատճառով «աեցում-համախմբում» պարադիգմը ձևավորվեց կառավարման մեեիշխաեակաե համակարգից անցման գործընթացի քննարկումների ժամանակ: Քեեադատել աեցումագետեերիե այն բանի համար, որ երանք չեն զբաղվում ժողովրդավարական անցման ընդհանուր մոդելի մշակման հարցերով, արդարացի չէ, քանի որ յուրաքանչյուր երկիր ունի «աեցում-համախմբում» պարադիգմի իրականացման սոցիալ և էթեոմշակու-թայիե առանձնահատուկ պայմաններ: Այս պայմանների հաշվառումը կառուցվածքային բնույթ չունի, այսինքն «աեցում-համախմբում» պարադիգմի շրջանակներում հնարավոր չէ համակարգել ենթակաոուցվածքների իեչ֊որ ընդհանուր խումբ, որն անհրաժեշտ է կառավարման մեեիշխաեակաե համակարգից անցման համար և ինչը կարող է բացատրել այդ անցումը: Այնուամենայնիվ, գոյություն ունեն կառուցվածքային պայմաններ, որոնք օգնում եե հասկանալ, թե ինչու է այս կամ այն երկրում առաջացել հաստատուն և «բարձրորակ» ժողովրդավարություն, որն աչքի է ընկնում հասարակական համակեցության կենսունակությամբ ե քաղաքական կարղի կայունությամբ: Մեր կարծիքով կառուցվածքային պայմանների ուսումնասիրման համար ուշագրավ է ժողովրդավարացմաե տեսաբանների մեծամասնության կողմից ընդունված, Ռաստոուի հայտնաբերած «եթե չկա ազգ, ապա չկա ժողովրդավարություն» օրինաչափությունը: «Աեցում-համախմբում» պարադիգմի
տրամաբանությունն ուսումնասիրելու և անորոշությունից խուսափելու համար անհրաժեշտ է ոչ թե պայւզել, ինչպես գրում է Ֆ.Շմիտերը, այլ հստակեցնել «անցման պայմանը»: Օրինակ, «ժողովրդավարական անցման» սկզբնական փուլում «անցման պայմանը» ազատակաեացմաե գործընթացն է, որին մի դեպքում բնորոշ է ընտրանու «կոշտ» և «փափուկ» գծերի տարաե-ջատվածություեը, իսկ մյուս դեպքում' ոչ: Այս առումով ուշագրավ ենք համարում Մ.Մաքֆոլի էմպիրիկ եզրահանգումը, ուր «նախկին կոմունիստական երկրեերի ազատակաեացմաե» գլխավոր պատճառը ընտրանիների տարանջատումը չէ [3, p.8]: Ելակետ ընդունելով այն մոտեցումը, համաձայն որի Մ.Գորբաչովը «կոեսեեսուսայիե» թեկնածու էր, Մ.Մաքֆոլը երան չի դիտարկում որպես «արտաքին ֆիգուր»: Ընտրանու նման տարաեջատվա-ծություեը իրական, պոտենցիալ կամ նույնիսկ երևակայական հասարակական ընդվզումների արդյունք է, և հենց դրանով է պայմանավորված այն հանգամանքը, թե դա արդյոք հնարավորություն կըեձեռի քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտների ստեղծման կամ վերականգնման համար: Ըստ «Ազատության տան» փորձագիտական հետազոտությունների' Ալբաեիայում, Ադրբեջաեում, Բելառուսում, Բուլղարիայում, Էստոեիայում, Լիտվայում, Մակեդոեիայում, Ռումիեիայում, Ռուսաստանում, Սերբիայում, Սլովեեիայում և Ուկրաիեայում անցման վաղ շրջանում դրա անցկացման
168
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
Մ. Մարգարտե
գլխավոր գաղափարախոսները պատկանում էին կոմունիստական կուսակցության եերսում գործող «նոր ժողովրդավարների» խմբավորումներին, որոնք փորձում էին օգտագործել կուսակցության ենթակաոուցվածքները' ընթացող փոփոխությունների տեմպերի և ուղղությունների վրա վերահսկողություն սահմանելու համար [4]: Փաստորեն, ազատականացման գործընթացը սկսվել և ընթացել է վերևից: Արդյունքում էլ կառավարող կուսակցության ներքին տարանջատվածությունը ժամանակի ընթացքում հանգեցրեց լայն զանգվածների մոբիլիզացման, որն ուղեկցվում էր ոչ միայն սոցիալական, այլև ազգայնական գունավորումներով:
Անցումագիտական մոտեցման հայեցակարգային մյուս նախադրյալը ենթադրում է, որ գոյություն ունեն բազմաթիվ ճանապարհներ, որոնցով մեեիշխաեակաե համակարգի կործանումից հետո կարող են ընթանալ հանրության քաղաքական զարգացումը և համախմբումը: Իսկ դրանցից սկզբունքորեն ոչ թե մեկը, այլ մի քանիսն են տանում ժողովրդավարության համախմբման: Հանրագումարելով ոչ միայն Լատինական Ամերիկայի և Աֆրիկայի, այլև հետկոմունիստական երկրների փորձը' ակնհայտ է, որ որոշակի ուղու ընտրությունը պայմանավորված է տապալված ոչ ժողովրդավարական վարչակարգի բնույթով [13]: Այսպիսով, ժողովյւդավարա-կան անցումը եզակի ուղով զարգացող գործընթաց չէ, այլ այլընտրանքային զարգացման ուղիների մի համակարգ, որի օգնությամբ էլ ուրվագծվում է ժողովյւդավայւության համախմբման ծրագիրը
Այս ուղիներն ուսումնասիրելիս պետք է հաշվի առնել երկու գործոն. մի կողմից' ընտրանու նզանգվածների ոազմավայաւթյունը, մյուս կողմից' կաոավայաղ խմբերի և իրենց ընդդիմադիրների միջև գոյություն ունեցող ուժերի հարաբեյաւթյունը: Նշված գործոնների հայեցակարգումը և դրանց ենթադրական ազդեցության գնահատականը նկատի ունենալով էլ անցու-մագետներ Տ.Լ.Կարլը և Ֆ.Շմիտերը անցումները բաժանել են չորս կատեգորիաների' 1. պակտ (դաշինք), 2 փաթաթում, 3. հեղափոխություն և 4. բարեփոխություն:
Փաստորեն, ՆԽՄ երկրներին ներկայացված է կանխավ մոդելավորված անցման ձևերի ամբողջական համակարգ, որտեղ նշված սցենարները, կախված քաղաքական ընտրանու և զանգվածների միջև առկա երկխոսության որակից, հաջորդում են իրար և պայմանավորում ժողովրդավարական համախմբման գործընթացները: Դիտարկվող սցենարներից «հեղափոխությունը», որն արտահայտվում է հեղաշրջմամբ, հազվադեպ է հանգեցնում ժողովրդական անցումի: Այդ պատճառով էլ այն հիմնականում գտնվում է վերահսկողության տակ:
Ըստ «Ազատության տան» հետկոմունիստական որոշ երկրներում ժո-
169
Մ Մարգարյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
ղովրդավարակաե անցումը նախաձեռնվեց ներքևից' իրենց «նոր ժողովրդավարներ» հոչակած բարեփոխողների կողմից, որոնք քաղաքական ընտրանու մաս չէին (կամ նույնիսկ դրա հետ բախումներ ունեին) [4]: Այդպես եղավ Հայաստանում, Չեխիայում, Խորվաթիայում, Վրաստանում, ԳԴՀ-ում և Լատվիայում: Պակտային ուղիով անցած երկրների թվին են դասվում Լեհաստանը (որտեղ միաժամանակ նկատվում են նաև «բարեփոխական» անցման տարրեր) և, հնարավոր է, Մոնղոլիան և Մոլդովան: Այնպիսի երկրներում, ինչպիսին են Ալբանիան, Ադրբեջանը, Բելառուսը, Էստոնիան, Լիտվան, Մակեդոնիան, Ռումինիան, Ռուսաստանը, Սերբիան, Սլովենիան և Ուկրաինան, ամենայն հավանականությամբ, ժողովրդավարական անցումն արդեն «պարտադրական» էր: Նման բազմազանությունը հնարավորություն է տալիս եզրակացնելու, որ հետկոմունիստական վարչակարգերի համար «անցումը» միաչափ և միաժամանակյա գործողություն չէ: Ակնհայտ է, որ 1980-ականների վերջերին և 1990-ականների սկզբներին այդ երկրների սոցիալ-տնտեսական և մշակութային համակարգերն ու հատկապես նրանց քաղաքական ենթակառուցվածքները խիստ տարբեր էին: Մեր կարծիքով հետկnմուեիստակաե աշխարհում անցման արդյունքների տարբերակման բացատրությունը կօգնի կոմունիստական մենիշխա-նության տեսակների առավել մանրամասն դասակարգմանը ընդգծելով տարածաշրջանի ներսում աոկա երկրների տարբերությունը: Դրա հետ մեկտեղ, այս երկրների ' ուրիշ պետություններից տարբերությունների և նմանությունների վերլուծությունը միաժամանակ թույլ կտա ստուգել այն վարկածը, որ անցման ձևը կախված է սկզբնական մենիշխանական վարչակարգի տեսակից:
Անցման ձևերի և դրանց ազդեցության «նմանություններ-տարբերու-թյուններ» համակարգի բացահայտումը, անկասկած, կախված է դրանց դասակարգումից: Փաստորեն, Տ.Լ.Կարլի և Ֆ.Շմիտերի աոաջարկած դասակարգման համաձայն, «անցումը» պետք է դիտարկել ոչ թե որպես կարճաժամկետ, այլ համակարգված գործողությունների երկարաժամկետ գործընթաց, որի ընթացքում պակտը, փաթաթումը, հեղափոխությունը և բարեփոխությունները կարող են հանդես գալ կամ առանձին-աոանձին, կամ էլ միասին: Թե որ գործընթացը գերակա կլինի' «պակտային», թե «բարեփոխական», պայմանավորված է ներքևների ճնշմամբ, համեմատաբար խաղաղ տրամադրվածությամբ, բայց կռվին մոբիլիզացված (և խիստ) վարչակարգի ընդդիմադիրների (կոշտ կամ փափուկ) բանակցային արվեստով և անցումներով, որոնք «պարտադրված» են վերևից' քաղաքական ընտրանու ներսի որոշ խմբավորումների կողմից: Ըստ անցումագետ Մ.Մաքֆոլի' լատինա-ամերիկյան և ասիական երկրներում անցումների մեծ մասը «պարտադր-
170
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
Մ. Մարգարտե
ված» էր վերևից և իրականացվում էր ընտրանու կողմից: Այդ տեսակի անցումներն ունեին մի «հիանալի» հատկություն. դրանք հաճախ հանգեցրել են անկանխատեսելի հետևանքների, և այն բանից հետո, երբ ազատականաց-ման ազդեցության տակ առաջանում կամ վերածնվում է քաղաքացիական հասարակություն և ստեղծվում է հնարավորություն անորոշ արդյունքներով ընտրություն անցկացնելու համար, դեպքերը սկսում են զարգանալ ամենևին ոչ այնպես, ինչպես ակնկալում էին փոփոխությունների նախաձեռնողները: Հենց սա էլ տեղի ունեցավ Չիլիում, Պարագվայում, Պորտուգալիայում և Մեքսիկայում: Իսկ թե արդյոք Արևելքում գոյություն ունի սահմանված օրինաչափություն վիճելի հարց է, համենայնդեպս Մ.Մաքֆոլը պնդում է, որ հետկոմունիստական երկրներում ամենատարածվածը (և հաջողվածը) «ներքևից պարտադրված» անցումներն էին [3]:
Ակնհայտ է, որ անցումային երկրների դասակարգման Մ.Մաքֆոլի առաջարկած համակարգը հիմնովին տարբերվում է Տ.Լ.Կարլի և Ֆ.Շմիտերի համակարգերից: Քննելով «ներքևից պարտադրված անցումները», որոնք, մեր կարծիքով, որոշակի առավելություններ ունեին ժողովրդավարական անցման սկզբնական շրջանում, Մ.Մաքֆոլը չի վերլուծում անցման ձևերի բազմազանությունը, որը կատարել են Տ.Լ.Կարլը և Ֆ.Շմիտերը: Փաստորեն, վերջիններս, հանրագումարելով XX դարի 50-ականներից մեկնարկած քաղաքական արդիականացման գործընթացը, որը ենթադրում է ժողովրդավարական անցում, սոսկ կարևորել են անցման ձևերը: Մինչդեռ, Մ.Մաքֆոլի դասակարգման մեջ տիպավորված են այն արդյունքները, որոնք առաջանում են առաջին ընտրություններից հետո (անկախ այն բանից դրանք «սահմանադիր» են, թե ոչ), և, այս արդյունքներից դատելով, վերոհիշյալ հեղինակը գնահատում է տվյալ պահին գոյություն ունեցող իշխանական հարաբերությունները, երբ նախաձեռնություն է սկսվել (կամ չի սկսվել) վարչակար-գային փոփոխություններ կատարելու համար: Ի տարբերություն Մ.Մաք-ֆոլի' Տ.Լ.Կարլը և Ֆ.Շմիտերը փորձում են վերլուծել և հասկանալ բոլոր այն որոշումների, գործողությունների կամ ուժային հարաբերությունների հաջորդականությունը, որոնք ուղեկցվում են ազատականացմամբ և վարչա-կարգային ներուժի փոփոխությունների սկիզբ են հանդիսանում:
Այս համատեքստում, ժողովրդավարական անցման գործընթացում ծագած անորոշության գործոնների բազմազանությունը հաշվի առնելով, ոչ մի հիմք չկա ակնկալելու, որ կատարված ընտրությունը կհանգեցնի սպասվող արդյունքների: «Դերակատարները (հիմնականում պետական դիրք զբաղեցնողները) հակված են գերագնահատելու սեփական համբավը և թերագնահատելու իրենց հակառակորդների մոբիլիզացիոն ներուժը և այդ պատճառով էլ «իրատեսորեն» պարտադրում են խաղի այնպիսի կանոններ
171
Մ Մարգարյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
կամ գնում եե այնպիսի փոխզիջումների, որոնք էլ, ի վերջո, ջախջախում եե նրանց» [2, с. 15]: Դիտարկումները թույլ են տալիս եզրակացնել, որ այս օրինաչափությունն առավել հստակ դրսևորվում է հետկոմունիստական երկր-ների ընտրազանգվածի վարքաբանությունում: Շատ դեպքերում դերակատարները չեն կարողանում հաշվարկել ապագա ընտրությունների արդյունքները, նույնիսկ այն դեպքում, եթե ճշգրիտ հաշվարկել են իրենց ընտրազանգվածային հնարավորությունները: Արդյունքում մրցակցող ուժերի հարաբերակցությունը հենց ընտրությունների ընթացքում էլ կարող է փոխվել: Ըստ էության' Մ.Մաքֆոլն իր դասակարգման մեջ ոչ միայն ներմուծում է Տ.Լ.Կարլի և Ֆ.Շմիտերի դասակարգումից տարբերվող փոփոխական, այլ առաջ է քաշում սկզբունքորեն այլ վարկած: Համաձայն նրա հետկոմու-նիստական երկրներում, ի հակակշիռ Լատինական Ամերիկայի և Հարավային Եվրոպայի երկրների, առավել մեծ տարածում են ստացել ոչ թե «պակ-տային» կամ «թելադրված» անցումները, այլ «բարեփոխականը»' նախաձեռնված ներքևից, որոնք էլ ամենահաջողվածներն են: Ըստ էության, Մ.Մաքֆոլը վերադարձ է կատարել ժողովրդավարացման նախկին «պահպանողական» տեսությանը, որը հիմնականում, հենվելով մեծ կերպափոխություններ առաջացրած հեղափոխությունների պատմական փորձի վրա, դիտարկում է ժողովրդավարությունը և հետագա զարգացումը' քաղաքական գործընթացներից դուրս մնացած' անջատված, հեղափոխականացված խմբերի միջոցով: Այստեղ հատկապես կարևորված է վերջիններիս ընդունակությունը' աստիճանաբար համախմբվելով քաղաքական գործընթացներ ներթափանցել և պայքար մղել ժողովրդավարական արժեքների համար: Ակնհայտ է, որ Մ.Մաքֆոլի վարկածը ժողովրդավարական անցման գործընթացում գտնվող երկրներին պահում է հեղափոխականացված վիճակում, որը, մեր կարծիքով, չնպաստելով քաղաքական կայունացմանը, միաժամանակ հնարավորություն չի տալիս ժողովրդավարացումը դիտարկել համակարգված ամբողջության մեջ: Համաձայնելով Տ.Լ. Կարլի և Ֆ.Շմիտերի հետ, որոնք չեն ընդունում Մ.Մաքֆոլի վարկածը, նշենք, որ մեր գնահատմամբ հետկոմունիստական անցումների մեծամասնությունը «թելադրված» էր վերևից, սակայն, չբացառելով հանդերձ, որ անցման գործընթացը մի քանի երկրներում «թելադրված» է եղել նաև ներքևից, առաջարկում ենք նկատի ունենալ, որ ներկայացված դասակարգումները ենթադրում են տարաբնույթ քաղաքական զարգացումներ: Եթե ընդունելու լինենք Տ.Լ.Կարլի և Ֆ.Շմիտե-րի անցման ձևերի դասակարգումը, ապա Մ.Մաքֆոլի բացահայտած համահարաբերակցություններն անհետանում են, որովհետև, ըստ «Ազատության տան», ժողովրդավարական կերպափոխումների կամ տնտեսական բարեփոխումների խորության առումով, Հայաստանը, Խորվաթիան, Չեխիան և
172
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
Մ Մարգարտե
Սլովակիաե, Վրաստաեը և Լիտվան արմատապես չեե տարբերվում Բուլղա-րիայից, Հուեգարիայից, Լեհաստաեից, Մոլդովայից կամ Մոեղոլիայից [4]: Էակաե և սկզբուեքայիե տարբերություեեերը, որոեք բացահայտվում եե ժողովրդավարակաե աեցմաե գործըեթացում գտեվող Հարավի և Արևելքի միջև, իրակաեում մի կողմից պայմաեավորված եե «պակտայիե» և «բարե-փոխակաե» գործըեթացեերով և մյուս կողմից' «թելադրված» աեցումեերի միջև գոյություե ուեեցող տարբերություեեերով: Հայտեի եե դեպքեր, երբ Հարավի եախկիե վարչակարգերի որոշ եերկայացուցիչեեր հաջողությամբ ղեկավարել եե իրեեց երկրեերի շարժումը դեպի ժողովրդավարություե: Այս համատեքստում Լատիեակաե Ամերիկայում ուշադրությաե եե արժաեի Բրազիլիաե և Մեքսիկաե, իսկ Ասիայում' Թայվաեը և Թաիլաեդը: Վարչա-կարգայիե փոփոխություեեերե այս երկրեերում տևել եե բավակաե երկար, ըեթացել դաեդաղ, սակայե երաեց իեստիտուցիոեալ արդյուեքեերե այսօր ակեհայտ եե: Հաերագումարելով վերոհիշյալ երկրեերի ժողովրդավարակաե աեցմաե փորձը' Տ.Լ.Կարլը և Ֆ.Շմիտերը, կարևորելով ժամաեակի գործոեը, գրում եե. «ԿԱԵ և ՆԽՄ երկրեերի' Ալբաեիա, Ադրբեջաե, Բելառուս, Էստո-եիա, Լիտվա, Մակեդոեիա, Ռումիեիա, Ռուսաստաե, Սերբիա, Սլովեեիա և Ուկրաիեա, ժողովրդավարակաե ձեռքբերումեերե առավել քիչ տեսաեելի եե (իսկ երբեմե էլ' կասկածելի), բայց պետք է եշել, որ վերոհիշյալ պետություե-եերից ոչ մեկը, բացառությամբ, երևի, Սերբիայից, չեե վերադարձել (դեռևս) մեեիշխաեությաե եախկիե ձև հիշեցեող իեչ-որ վիճակի, և դրաեք բոլորը, բացի Ադրբեջաեից, շարժվում եե (թող որ միշտ հետևողակաեորեե) դեպի ժողովրդավարությաե համախմբում» [2, с. 16]:
4. «Ահցում-համախմբում» պարադիգմի ազդեցռւթյուեե աեցմաե ձևի վրա. ժողովրդավարությաե որակ
Հետաեցումայիե իրողություեեերի իրատես իմաստավորմաե համար Ֆ.Շմիտերը մեծ ուշադրություե է հատկացեում «ժողովրդավարությաե որակի» ուսումեասիրմաեը սերտորեե կապված «համախմբում» հասկացու-թյաե հետ [14]: Հետկոմուեիստակաե երկրեերի փորձը հաերագումարելով եա խոստովաեում է, որ այս հասկացություեե օգտագործվում է այեքաե տարբեր իմաստեերով և այեպիսի տարբեր խեդիրեերի լուծմաե ժամաեակ, որ կորցրել է (եթե, իհարկե, երբևէ ուեեցել է) իր հայեցակարգայիե հատկու-թյաե մեծ մասը: Սակայե ակեհայտ է, որ ժողովրդավարակաե համախմբում հասկացություեը կարելի է դիտարկել որպես ժողովրդավարակաե վարչակարգի գոյությաե տևողությաե և կայուեությաե չափորոշիչ: Այեուհաեդերձ, այս պարագայում գերակա է այե հարցը, թե իեչու որոշ ժողովրդավարու-թյուեեեր ավելի կայուե եե (կամ ավելի երկար եե պահպաեվում), քաե
173
Մ Մարգարյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
մյուսները: Հաերագումարելով հետկոմուեիստակաե երկրեերի փորձը' կարող ենք ասել, որ «աեցում-համախմբում» պարադիգմի կիրառման համար հարկավոր եե հասարակակաե-քաղաքակաե այլ իրողություեեեր, քաե աե-ցումը սկսելու համար: Սակայե այս գործըեթացի բազմաչափություեը թույլ է տալիս ասել, որ աեցմաե պայմաեեերում մի դեպքում ժողովրդավարու-թյաե ապակայուեացումե առաջաեում է քաղաքակաե կուսակցություեեերի կամ քաղաքացիակաե հասարակությաե որակից, մյուս դեպքում որոշիչ եե համարվում եոր ազատակաե տետեսակաե բարեփոխումեերը, որոեց հե-տևողակաե իրակաեացումը կարող է դրակաե (կամ բացասակաե) ազդե-ցություե ուեեեալ ժողովրդավարությաե կայուեությաե վրա: Եվ վերջապես' ժողովրդավարություեը կարող է աեհետաեալ, եթե աեհավասարություեը չափազաեց մեծ է, իսկ ժողովրդավարությաե պահպաեմաե հեարավորու-թյուեեերե ըեկած եե պետությաե վրա: Ասբազմազաեություեե աեըեդհատ եոր աեորոշություե է ստեղծում ժողովրդավարակաե աեցմաե մոդեչը որպես համակարգայիե ամբողջություե դիտարկելու առումով: Մեր կարծիքով, եթե եոր ժողովրդավարություեեերի իրատես գեահատմաե եպատա-կով հիմեվեեք տետեսակաե զարգացմաե մակարդակի' որպես ժողովրդավարությաե կայուեությաե հիմեակաե բաեաձևի վրա, ապա հեարավորու-թյուե եեք ստաեում դիտարկել այեպիսի ցուցաեիշ, իեչպիսիե «ժռղռվրդա-վարությաե որակե» է:
Ժողովրդավարակաե աեցումեերի տեսաբաեեերը լրջորեե չեե ուսում-եասիրել «ժողովրդավարությաե որակի» հիմեահարցը, գուցե այե պատճառով, որ համաձայե եե Մ.Մաքֆոլի այե կարծիքիե, թե հետկոմուեիստակաե տարածքեերում աեցմաե գործըեթացում պետք է գերակայի «հեղափոխու-թյուեը եերքեից»: Միեչդեռ հետկոմուեիստակաե երկրեերը պետք է ժողովրդավարությաե համախմբմաե փուլ աեցեեե, ե դրաեից հետո միայե կարելի է դատողություեեեր աեել եմաե արդյուեքեերի հաեգեցրած այե պայ-մաեեերի մասիե, որոեք ձևավորել եե ժողովրդավարություեեերի առկա որակը: Ակեհայտ է, որ հետկոմուեիստակաե երկրեերը հասել եե համախմբմաե որոշակի մակարդակի, այդ պատճառով էլ կարելի է գեահատել այե, իեչը վերջեակաե արդյուեքում ստացվել է, ե ոչ թե պլաեավորել եոր աեցում, իեչպես կարծում է Մ.Մաքֆոլը' «հեղափոխություե եերքեից»: Փաստ է, որ հետկոմուեիստակաե երկրեերում վարչակարգայիե փոփոխու-թյուեեերե ավարտվել եե, ե ոչ հետ աեցեելու, ոչ էլ երկրորդ հեղափոխա-կաե աեցմաե աեհրաժեշտություե չկա: Իսկ հետագա իեստիտուցիոեալ ե վարքաբաեակաե տեղաշարժերը, թվում է, կրելու եե արդեե «եերժողո-վրդավարակաե» բեույթ, այսիեքե' եեթադրվում է աեցում ժողովրդավարությաե մի ձեից մյուսիե: Այս մոտեցմաե օգեությամբ հետկոմուեիստակաե
174
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
Մ Մարգարտե
տարածքներում հնարավոր է բացահայտել «ժողովրդավարության որակի» բարձրացման խնդիրը, որը, մեր համոզմամբ, հնարավոր է դիտարկել որպես ժողովրդավարացման նոր ալիք: Այս ամենն էլ հնարավորություն կտա հետկոմունիստական երկրներին դուրս գալ ՄՀանթինգթոնի ժողովր-դավարացման «երրորդ ալիքի» շրջանակներում ձևավորված ժողովրդավարական անցման մեթոդաբանական, խորհրդանշանային, քաղաքակրթական և վարքաբանական սարդոստայնից: Ակնհայտ է, որ «նոր ժողովրդավարությունները» անհրաժեշտ է գնահատել եզակի չափանիշներով, ընդ որում դրանք պետք է բխեն «իրական, ձեռքբերելի» և ոչ թե «իդեալական» նորմերից, որոնք իրականացնելու համար նույնիսկ ամենազարգա-ցած ժողովրդավար երկրներում անգամ դարեր են անհրաժեշտ եղել: Այլ կերպ ասած ժողովրդավարական անցման պայմաններում հավասար իրավունքներով օժտված քաղաքացիները կարող են տիրապետել ոչ հավասար ռեսուրսների կամ իշխանություն ներթափանցելու հնարավորության. ոչ միշտ է հաջողվում երկրի ամբողջ տարածքում և սոցիալական ենթակա-ռուցվածքների բոլոր մակարդակներում ապահովել կամ լիովին պահպանել սահմանադրական երաշխիքները: Եկամուտների, կյանքի որակի և մակարդակների տարբերությունները կարող են լինել այնքան նշանակալի, որ երկրի միջին ցուցանիշները կարող են չարտացոլել իրերի իրական վիճակը: Քաղաքական այն «բարիքների» տնօրինումը, որը քաղաքացուն հնարավորություն է ընձեռում ընտրանի «մուտքագրվել», կարող է լինել անձնական, ընտանեկան կամ կլանային կապերի արդյունք: Քանի որ, անդամագրվելով քաղաքական միություններին, շարժումներին և կուսակցություններին, քաղաքական նոր իրողություններում հայտնված ոչ բոլոր քաղաքացիներն են գիտակցված մասնակցություն ունենում քաղաքական գործընթացներին: Բնականաբար, նոր հարց է առաջանում. այս ամենը
ռ ռ
ենթադրո ւմ է ժողովրդավարացման նոր ալիք, թե ոչ: Այս հարցին Մ.Մաք-ֆոլը մեր կողմից դիտարկվող իր մենագրությունում առաջադրում է «ժողո-վրդավարացման չորրորդ ալիք» հասկացությունը: Չցանկանալով արմատապես ընդդիմանալ Մ.Մաքֆոլին' նշենք միայն, որ նրա կողմից «բացա-հայտված» ժողովրդավարացման նոր «չորրորդ ալիքի» մասին խոսում են նաև Տ.Լ.Կարլը և Ֆ.Շմիտերը: Ակնհայտ է, որ Մ.Մաքֆոլը հենվում է Ս.Հան-թինգթոնի «երրորդ ալիքի» հայեցակարգի վրա: Սակայն մաքֆոլյան դրույթի հայեցակարգային անկատարելությունն այն է, որ ալիքների փոխհարաբերություններն ինչ-որ իմաստ են ստանում միայն այն պարագայում, երբ ընդհանրապես սեղմում են ժամանակը:
Հետկոմունիստական անցումները որպես «ժողովրդավարացման հատուկ ալիք» դիտարկելով Մ.Մաքֆոլը գտնում է, որ այս անցումը հեղափո-
175
Մ Մարգարյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
խակաե բնույթ ունի, քանի որ Եվրոպայի հարավում և Լատինական Ամե-րիկայում, իբր, դրանք բնականոն զարգացող էին: Հետկոմունիստական երկրներում իրականացված կերպափոխումների նման ընդհանրացումը Հարավային Եվրոպայի և Լատինական Ամերիկայի վարչակարգային փոփոխություններին դրանց հակադրումը և տեսական, և փորձնական առումով մեզ սխալ է թվում: Չնայած փոփոխությունների լայնամասշտաբ լինելուն իրավիճակների միջև ենթադրվող նմանությունն օրինաչափ չէ: Խոսքը վերաբերում է ոչ միայն ազատական գաղափարների թույլ տարածվածությանը կամ բռնության դեպքերի (այդ թվում սեփականության իրավունքի ոտնահարման) և մոբիլիզացման ընդլայնման հարաբերական սակավությանը, այլ նաև նրան, որ հին կոմունիստական վարչակարգի կողմնակիցներից շատերը մնացել են իրենց երկրներում' պահպանելով զգալի նյութական և քաղաքական ռեսուրսներ: Ժողովրդավարության փորձը թույլ է տալիս հանգել հետևյալ եզրակացությանը. «իսկական» հեղափոխությունից հետո նման իրողություն բացարձակապես անհնար է, քանի որ դրա ավարտի ժամանակ դերակատարները կամ զրկվում են իրենց կարողությունից, կամ ամբողջովին հեղինակազրկվում, կամ էլ նույնիսկ սպանվում ու արտաքսվում: Մինչդեռ հետկոմունիստական տարածքի երկրներում բոլորովին այլ իրավիճակ ստեղծվեց: Այդ երկրներից շատերում «դիմակայության» ընթացքում պարտություն կրած ուժերը շուտով կարողացան իշխանության վերադառնալ' օգտվելով իրենց հայեցողության տակ եղած ռեսուրսներից (անձնական և մեկուսախմբային): Եթե քննարկվող տարածաշրջանում իսկապես տեղի են ունեցել հեղափոխություններ, ապա դրանք ավելի շատ եղել են հեղափոխություններ «վերևից» կամ «դրսից», քան «ներքևից»:
Մեր այս եզրակացությունը լիովին ներառվում է ժողովրդավարական անցման ընդհանուր մոդելի մեջ: Ժամանակին Տ.Լ.Կարլը և Ֆ.Շմիտերը, Օ’Դոնելի հետ համատեղ համեմատելով ժողովրդավարական անցման մոդելը, եկան այն եզրակացության, որ լատինաամերիկյան և հարավեվրոպա-կան «չընդունված» անցումների սկզբունքներից մեկը բուրժուազիայի սեփականության իրավունքի անվիճարկելիությունն է: Իսկ ինչ վերաբերում է հետկոմունիստական երկրներին, ապա այստեղ, որոշակի բացառություններով, գործեց մասնավոր սեփականության նկատմամբ պարտոկրատիկ-նոմենկլատուրային ընտրանու ոտնձգության անվիճարկելիության սկզբունքը: Վերոնշյալով պայմանավորված' կարելի է առաջ քաշել նոր վարկած, որն էլ ավելի է հակադրվում արմատավորված պատկերացումներին: Ինչպես արդեն նշվել է, «արևելաեվրոպական բացառիկության» հիմնական փաստարկ է հանդիսանում թեզն այն մասին, թե, իբր, հետկոմու-նիստական երկրներում ավելի դժվար է փոխել վարչակարգը, և, իր հերթին,
176
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
Մ. Մարգարտե
այս թեզը կառուցվում է միաժամանակյա ձևափոխումների կանխադրույթի վրա (simultaneity): Ընդունված է համարել, որ «եռաչափ» կամ «քառաչափ» անցում-կերպափոխման ժամանակ ավելի դժվար է հասնել կայուն արդյունքի, մանավանդ' ժողովրդավարական: Իսկ եթե կերպափոխությունների միաժամանակությունը դիտարկենք ոչ թե որպես թերություն, այլ առավելություն, ապա խնդիրների զուգահեռ լուծումը, որ կապված է տնտեսավարման ազատ շուկայական համակարգին անցման, ժողովրդավարական կարգերի հաստատման և նոր միջազգային կարգավիճակի ձեքբերման հետ, բերում է հնարավորությունների առավել լայն կտրվածք, քան սովորական «էվոլյուցիոն» անցումը։ Հեշտանում է հակամարտող կողմերի (ինչպես կառավարող ընտրանու, այնպես էլ ընդդիմության) միջև բարիքների հնարավոր բաշխման հետ կապված սակարկությունը: Այս առումով անհրաժեշտ է կարևորել հատկապես «եռաչափ» անցումները, որոնց դեպքում պահանջվում է միաժամանակ լուծել և' սեփականության լեգիտիմության, և'ազգային նույնականության, և'պետական սահմանների խնդիրը
Ժողովրդավարական անցման «եռաչափության» շնորհիվ կառավարող վարչակարգի միջազգային կապեր և կառավարման փորձ ունեցող ներկայացուցիչները, նոր հնարավորություններ ստանալով, պատրաստ են մոռանալ քաղաքական գերիշխանության իրենց ձգտումները, որպեսզի ձեռք բերեն կապիտալ և կարգավիճակ: Հետկոմունիստական հանրապետություններում նման համագործակցությունը ձեռք է բերվել ոչ ֆորմալ միջոցներով ենթադրելով, որ հաղթողները կհրաժարվեն հետահայաց արդարադատությունից և կասկածի տակ չեն դնի պարտվողների իրավունքները սեփականության նկատմամբ:
Ակնհայտ է, որ այս ամենը հնարավոր էր միայն գաղտնի «պակտի» շնորհիվ: Ավելին, նախկին կոմունիստները ոչ միայն հայտնվեցին անհատապես լավ պաշտպանված վիճակում, այլև կարողացան զարմանալիորեն շատ արագ վերադառնալ իշխանության' թեկուզ «բարեփոխված վիճակում»: Շատ ժամանակ չպահանջվեց, որպեսզի հետկոմունիստական երկր-ների մեծամասնության մեջ նրանք դառնային ժողովրդավարապես ընտրված կառավարություններ: Այս իմաստով ուշագրավ են ՀՀ հարևան Ադրբե-ջանի և Վրաստանի օրինակները: Մեր կարծիքով Հարավային Կովկասի երկրների ժողովրդավարական անցման գործընթացում, թերևս, բացառություն է ՀՀ-ն, մեկն այն հետկոմունիստական երկրներից, որտեղ հին վարչակարգը խարխլվեց «ներքևից»' լայն մոբիլիզացիայի արդյունքում: «Նոր ժողովրդավար» առաջնորդները, ինչպես մեզ թվում է, փորձեցին ձերբազատվել (defenestrate) պարտոկրատիկ-նոմենկլատուրայի բարձրաստիճան բոլոր ներկայացուցիչներից և նույնիսկ հիմնել սեփականության նոր հա-
177
Մ Մարգարյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
րաբերություեեեր' վաուչերային սեփականության միջոցով, դրանով իսկ փորձելով նվազագույնի հասցնել նրանց դերը տնտեսության մեջ: Դատելով ստացված արդյունքներից' «նոր ժողովրդավարների» այս ջանքերը ՀՀ-ում հաջողությամբ չպսակվեցին, բայց միևնույն է, ՀՀ-ն հետկոմունիստական այն երկրների թվին է պատկանում, որտեղ նախկին կոմունիստական կուսակցութ]ուեե էական դեր չխաղաց:
Ամփոփենք. ԽՍՀՄ փլուզումից հետո նոր անկախացած հանրապետություններում հաստատվել է մեեիշխաեութ]աե մի յուրահատուկ տեսակ, տնտեսական մի համակարգ, որը չունի իր նախատիպն աշխարհում: Բայց միաժամանակ նոր ժողովրդավարությունները ստիպված են հաղթահարել անցյալի ժառանգությունը և պայքարել քաղաքական զարգացման ճգնաժա-մերի դեմ' ժողովրդավարական քաղաքական համակարգի կայացման ակնկալիքով: Հենց այս ամենն էլ նկատի ունենալով' պնդում ենք, որ ժողովրդավարական անցման պայմաններում գտնվող երկրների միջև նմանությունն այնքան մեծ է, որ կարելի է հիմնավորել աշխարհի բոլոր տարածաշրջանների ուսումնասիրության ժամանակ կուտակված ողջ փորձը և ձևավորված օրինաչափությունների օգնությամբ համակարգել նրանց անցած ուղին' հանուն ժողովրդավարության որակի:
Հունվարг-մարտ, 2006թ.
Աղբյուրներ և գրականություն
1. Сморгунов Л.В, Сравнительная политология: теория и методология измерения демократии. СПб., 1999.
2. Карл ТЛ, Шмиттер Ф, Демократизация: концепты, постулаты, гипотезы, 2004, № 4.
3. McFaul, The Fourth Wave of Democracy and Dictatiorship. Paper prepared for the Annual Meeting of the America Political Science Association. San Francisco, 2001.
4. Freedom House. Report Karatnycky A., Motyl A., Schnetzer a. (eds.). Nations in Transit. Civil Society, Democracy and Marketsin East Central Europe and the Newly Independent States, New Brunswick, 2003.
5. O’Donnel G, Schmitter Ph, and Whitehead L. (eds), Transitions from Authoritarian Rule: Prospects for Democracy, 1986.
6. Schmitter Ph., Interest Systems and the Consolidation of Democracies // Reexamining Democracy. Essays in Honor of Seymour Martin Lipset / Ed. by L. Diamond. Newbury Park, London, New Delhi: Sage Publications, 1992.
7. Даль Р, Демократия и ее критики, М., 2003.
8. Даймонд Л, Прошла ли «третья волна» демократизации? , 1999, №1.
9. Linz J, Stepan A, Toward Consolidated Democracies // Journal of Democracy. 1996. Vol. 7. № 2.
178
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
Մ. Մարգարտե
10. Karl T.L., Schmitter Ph. Modes of Transition in Southern and Eastern Europe, Southern and Central America.- Inrernational Social Science Journal, 1991, May.
11. Karl T.L., OPEC Lessons for Caspian Leaders.- Ebel. R. Menon R. (eds.). Energy, Weapons Proliferation and Conflict in Central Asia and the Caucasus, Baltimore, 2000.
12. Diamond L, Linz JJ, Lipset S.M. (eds.). Democracy in Developing Countries. Boulder, 1986.
13. Linz JJ, Stepan A. Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, Southern America and Post communist Europe. Baltimore, 1994. Munck G.L, Leff CS, Modes of Transition and Democratization: South America and Eastern Europe in Comparative Perspective.-Comparative Politics, vol. 29, №3, 1997.
14. Schmitter Ph., From an Iron Curtain of Coercion to a Paper Curtain of Concepts: Grounding Transitologist or Confining Students of Postcommunism?- Slavic Review, vol 54, № 4, 1995.
КОНСОЛИДАЦИЯ ДЕМОКРАТИИ КАК ГАРАНТ СОСТОЯТЕЛЬНОСТИ МОДЕЛИ ДЕМОКРАТИЧЕСКОГО ТРАНЗИТА
Мариам Маргарин
Резюме
Подытоживая опыт демократического транзита 50-60-х гг. ХХ столетия в странах Африки и Латинской Америки, транзитологи признаются, что эти страны находятся в стадии «зависимого развития», что свидетельствует о неэффективности процессов становления новых демократических режимов. Поэтому необходимо разработать новые теоретические положения демократического транзита как модели политического развития. Очевидно, что процесс демократического транзита является разнообразным и разноуровневым, что дает возможность, рассматривая транзитологические модели середины ХХ века, приводить против них весомые аргументы, принимая во внимание тот факт, что под транзитом следует понимать не переход от тоталитаризма к авторитаризму (как было вначале), а переход к демократии. В этом смысле демократическая консолидация является процессом обоснования новых либеральных отношений — не только в смысле субъективного восприятия ценностей и норм, но и дальнейшего естественного развития демократических институтов.
Для изучения логики парадигмы «транзит-консолидация» необходимо выяснить «условие транзита». Здесь надо различать демократический транзит и консолидацию. В процессе транзита образуются новые институты, которые
179
Մ Մարգարյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4 (14), 2006թ.
работают и взаимодействуют согласно новым правилам игры, тогда как консолидация требует институционализации новых норм и структур режима, расширения легитимности и устранения трудностей, препятствующих деятельности учрежденных на начальных этапах институтов. Процесс демократической консолидации включает четыре направления: 1) быстро ограничить, минимизировать или связать свои идеологические и институциональные несоответствия; 2) утвердить свой суверенитет относительно старых властей и, особенно, вооруженных сил; 3) мобилизировать гражданское общество с его формами выражения; 4) развить ответственную перед народом, относительно стабильную партийную систему, способную образовать правительство.
В этом процессе решающим является трансформация политической культуры, которая предполагает переход от <инструментальных» положений демократии к «принципиальным», т.е. демократия в этом случае становится ценностью, формируя цивилиархическую культуру. По нашему убеждению, вопрос, который должен интересовать специалистов, занимающихся посткоммунистическими транзитами, состоит в том, почему так много посткоммунистических стран стали не только носителями <ущербных» демократий, но и в процессе борьбы с авторитаризмом пришли к <цветным революциям». В парадигме <транзита-консолидации» смена режима должна рассматриваться как отдельная предметная область, т.е. в любом случае предусматривающую консолидацию смену режима сегодня следует интерпретировать как относительно самостоятельный этап политического развития «новых демократических» стран.
Учет социально- и этнополитических особенностей парадигмы «транзита-консолидации» невозможно систематизировать в некоторую общую группу инфраструктур, что необходимо для перехода от авторитарной системы и что может объяснить этот переход. Тем не менее, существуют структурные условия, которые помогают понять, почему в той или иной стране сформировалась качественная демократия, которая выделяется жизнеспособностью социального сообщества и стабильностью политического порядка.
Таким образом, демократический транзит является не процессом развития по единственному пути, а системой альтернативных путей развития, при помощи которой вырисовывается программа демократической консолидации. При изучении этих путей необходимо учитывать два фактора: 1) стратегия элиты и масс; 2) существующее соотношение сил между правящими группами и их противниками. В этом контексте необходимо выделить «трехмерные» переходы, при которых требуется одновременно решить задачи легитимности собственности, национальной идентичности и государственных границ.
180
