Научная статья на тему 'КОМПОЗИТ ГРУНТЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИНИ ЎРГАНИШ МАСАЛАЛАРИ'

КОМПОЗИТ ГРУНТЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИНИ ЎРГАНИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Агробиотехнологии»

11
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
грунт / композит грунтлар / мустаҳкамлик / деформация / ўзгарувчанлик (вариация) коэффициенти / корреляция боғланиши / ваколатлиликни таъминлаш / soil / composite soils / strength / deformation / coefficient of variation / correlation bond / ensuring competence.

Аннотация научной статьи по агробиотехнологии, автор научной работы — И. Ш. Мустанов

Ушбу мақолада тажриба-синов ишларини бажариш орқали тажрибалар сонини илмий равишда режалаштириш, натижаларини эҳтимолий статистик усуллар асосида тахлил этиб композит грунтларнинг асосий физик кўрсатгичлари билан мустахкамлик, хамда деформация кўрсатгичлари орасидаги корреляция боғланишиларини ўрнатиш масалалари баѐн этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBLEMS OF STUDYING THE PROPERTIES OF COMPOSITE SOILS

This article describes the issues of scientifically planning the number of experiments, analyzing the results based on probabilistic-statistical methods, and establishing correlations between the main physical indicators of composite soil and the indicators of strength and deformation

Текст научной работы на тему «КОМПОЗИТ ГРУНТЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИНИ ЎРГАНИШ МАСАЛАЛАРИ»

КОМПОЗИТ ГРУНТЛАРНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИНИ УРГАНИШ

МАСАЛАЛАРИ

И. Ш. Мустанов

СамДА^У Курилиш мухандислиги кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада тажриба-синов ишларини бажариш оркали тажрибалар сонини илмий равишда режалаштириш, натижаларини эхтимолий - статистик усуллар асосида тахлил этиб композит грунтларнинг асосий физик курсатгичлари билан мустахкамлик, хамда деформация курсатгичлари орасидаги корреляция богланишиларини урнатиш масалалари баён этилган.

Калит сузлар: грунт, композит грунтлар, мустахкамлик, деформация, узгарувчанлик (вариация) коэффициенти, корреляция богланиши, ваколатлиликни таъминлаш.

PROBLEMS OF STUDYING THE PROPERTIES OF COMPOSITE SOILS

ABSTRACT

This article describes the issues of scientifically planning the number of experiments, analyzing the results based on probabilistic-statistical methods, and establishing correlations between the main physical indicators of composite soil and the indicators of strength and deformation.

Keywords: soil, composite soils, strength, deformation, coefficient of variation, correlation bond, ensuring competence.

КИРИШ

Курилиш амалиётида табиий структураси ва намлиги бузилган (узгарган) грунтлар кенг куламда кулланилади . Масалан, улардан темирйул ва автомобил йуллари асослари гидротехник иншоотлар курилишларида асос, тулдиргич, ашё ва тушама катлам сифатида, бино ёки иишоотлар курилишида пойдевор ён атрофларини, пол остини тулдиришда, сунъий асос барпо этишда, ободончилик ишларида эса ер сатхини текислашда, тирговуч деворларнинг орка бушликларини тулдиришда фойдаланилади.Табиийки, ушбу тур грунтлар танланганда, кайси масофадан келтирилиши мухим иктисодий ахамият касб этади. Шунинг учун булса керак, куп холларда, уларнинг таркибига етарли даражада эътибор

January, 2024

74

берилмай, табиий холда кандай таркибда булса, шундайлигича юкорида зикр этилган максадларда фойдаланилади. Бирок, аксарият холларда табиий холда ётган грунтларнинг таркибини, курилиш нуктаи назаридан, самарали таркиб деб булмайди. Грунтларни кулланилишига, сохасига боглик равишда, таркибига куйиладиган талаблар хам турлича булади. Масалан, купгина холларда мустахкамлик ва деформация курсатгичлари юкори булишлиги максадга мувофик булса, бошка холларда, сув утказувчанлик хусусияти ахамият касб этади. Айрим холларда эса, куйилган талабларни хаммасини каноатлантириш зарур булади. Маълумки, ушбу талабларнинг хаммасига, бир вактнинг узида, табиий таркибга эга булган бир хил грунт жавоб бера олмайди. Шу сабабли, турли максадларда кумли ва гилли грунтларни куп ёки кам микдорда аралаштириб, янги "композит грунтлар"ни ишлатиш эхтиёжи тугилади. Уз-узидан аёнки, энг аввало, композит грунтлар таркиби махаллий грунтлардан танланиши лозим. Тадкикотнинг асосий максади биноларнинг пойдеворларини, йул копламаларини лойихалашда, юкори мустахкамлик ва кам деформацияланиш хусусиятига эга булган (сунъий усулда аралаштирилган) композит грунтлардан фойдаланиш имкониятини излаш ва асослаш унинг иктисодий томондан хам тежамкор ечимини топишдир.

Умумий холда, грунт таркибидаги каттик заррачаларнинг йириклашиб бориши билан мустахкамлик ва деформация курсатгичлари ортиб, сув утказмаслик кобилияти эса ёмонлашини кутиш мумкин. Йирик донали ва кумли грунтларда асосий мустахкамлик курсатгичини уларнинг ички ишкаланиш бурчаги белгиласа, гилли грунтларда, зарралараро богланиш кучи купрок ахамият касб этади. Майда (гил) зарраларини ортиб бориши билан грунтларнинг сув утказмаслик кобилияти яхшиланиб боради. Ушбу мулохазалар композит грунтлар таркибини танлашда куйидаги амалий масалаларни хал этишни такозо этади:

- Композит грунтларнинг кайси (самарали) таркиби ва намлигида грунт зичлигининг максимал кийматига эришилади ?

- Композит грунтларнинг кайси таркиби ва намлигида мустахкамлик ва деформация курсатгичларининг максимал кийматларига эришилади?

- Композит грунтларнинг кайси (самарали) таркибида сув утказмаслик кобилияти яхшиланади?

АДАБИЕТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Таъкидлаш лозимки, куйилган масалалар ечими курилиш амалиётида ута зарурлигига карамай, етарли

January, 2024

75

даражада урганилмаган. Хдтто табиий холдаги йирик кум ва гил зарралари аралашмасидан ташкил топган грунтлар илмий адабиётларда «Бир жинсли булмаган грунтлар» деб юритилиб, уларни хусусиятларини урганишга багишланган илмий ишлар хам бугунги кунда саноклидир. Булар каторида В.И.Фёдоров [9], А.А.Васильев, Г.Л.Ткаченко, В.Л.Лебедев [1], А.В. Конвиз [6] ларнинг изланишларини таъкидлаш лозим.

Куйилган масаларни хал этиш, кенг камровли тажриба-синов ишларини бажариш оркали амалга оширилади. Бунинг учун тажрибалар сонини илмий равишда режалаштириш, натижаларини эхтимолий - статистик усуллар асосида тахлил этиб композит грунтларнинг асосий физик курсатгичлари билан мустахкамлик, хамда деформация курсатгичлари орасидаги корреляция богланишларини урнатиш лозим булади.

Маълумки ножинслилик, узгарувчанлик табиат ва инсон яратган барча жисмларга хос хусусиятдир. Грунтларнинг ножинслилиги уларнинг келиб чикиш тарихи хамда табиати билан боглик булиб уларга хос хусусиятдир, ушбу хусусият кай даражада юкори булмасин, аксарият холларда камайтириб булмайди, факатгина хисобга олиш лозим булади.

Грунтларнинг кай даражада ножинслилиги эса, уларнинг тажриба оркали аникланадиган донадорлик, физик, мустахкамлик ва деформация курсатгичлари оркали намоён булади, ушбу курсатгичлар кийматлари тажрибадан тажрибага узгариб боради, кай даражада грунт намунаси танланмасин, синов такрорланганда, бир хил натижа олиб булмайди. Аёнки, ножинслилик туфайли руй берадиган грунтлар курсатгичларининг узгарувчанлиги, уларнинг меъёрий хамда хисобий курсатгичларига таъсир этмай колмайди.

Грунтлар механикаси, асос ва пойдеворлар фанларининг ривожланиш тарихига назар солар эканмиз, айникса ривожланишнинг дастлабки боскичларида, етарли даражада ривожланган эхтимоллар назарияси ва математик статистиканинг конун коидаларидан тула-тукис фойдаланилмаганлигини гувохи буламиз.

Утган асрнинг иккинчи ярмидан, айникса охирги чорагидан бошлаб, курилиш билан боглик булган купгина илмий манбаларда ашёларнинг ножинслигини хисобга олиш учун эхтимоллар назарияси ва математик статистика усулларидан фойдаланишга кучли интилиш сезилади.Афсуски, хозирга кадар илмий манбаларда, чоп этилган ишланмалар, меъёрий хужжатларда эхтимоллар назарияси ва математик статистика конун коидалари етарли даражада уз аксини топмаяпти. Хдтто хозиргача, грунтлар механикаси, асос ва пойдеворлар

January, 2024

76

MacananapuHH enumga эxтнмo.мap Ha3apHacH, MaTeMaTHK-CTaTHCTHKaHHHr ycynnapura Tyna - TyKHC puoa KHnuHMangH. ffly Ty^annu 6ynca KepaK, co6hk htth^ok naHTuga umna6 HHKnnraH Ba xo3upga 6u3HHHr Pecny6nHKaMH3ga xaM aMan KHHHHaeTraH «KypunHm Metepnapu Ba Kouganapu» ycynnapuHH anpuM MyTaxaccucnap «.HpHM эxтнмo.мнк ycynnapH»[2] ge6 6axonaraHnapH 6e^H3 эмaс.

MYXOKAMA BA HATH^A^AP

Ta^pn6anap 6unaH 6ofhhk 6ynraH rpyffraapHHHr KypcarrHHnapHHH aHHKgamga CHHOBnap cohh Ba yHHHr BaKonaraunHruHH TatMHHnam, anoxuga ypuH Tyragu.

X,o3Hprana, aKcapuaT xonnapga CHHoBnap cohh SenrunaHraHga rpyHTHapHHHr y eKH 6y KypcaiTHHnapH 6yHHHa вapнaцнa (y3rapyBHaHnHK) кoэ$$нцнeнтн xuco6ra onHHMangH. X,arTO, rpyHTnapHHur y eKH 6y xycycH^THHH AKyHHH Hara^ara TatcupuHH «TO3a xonga» aHHKgam ynyH, «6up ^hhchh» Ta^pu6a MangoHH TaHHaHagu, eKH myHgan mapouT TamKHH этнпagн. Ta6uHH rpyffraapHHHr xycycuaraapH yTa y3rapyBHaH экaнпнгнгa eTapnuna эtтн6op 6epunMaHgH eKH xuco6ra onuHMangu.

X,o3upga CHHOBnap cohh, aHHKpoFH ynapHHur BaKonaraHnuruHH TatMHHnoBHH cohhhh aHHKgamHHHr KynruHa ycynu MaB^yg 6ynu6, ynapHHur Myannu^napu ym6y Macanara Typnu xhh HyKTau Ha3apgaH eHgomagunap. BupuHHunap Karopuga ym6y Macana 6unaH H.H. MacnoB myFynnaHgu [7]. YHHHr TaKHH^ura Kypa, rpyHTHHHr 6upop 6up xycycuaTHHH Ta^pu6a opKanu aHHKga6 6opum 6unaH, yHHHr ypTana KHHMara xuco6na6 6opunagH. ^hohkh ypTana KHHMaT CHHoBnap coHura 6ofhhk 6ynMan Konumu 6unaH, chhob TyxTaranagH.

Ym6y ycyHHHHr A.A.KaraH [3] ToMoHugaH yTKa3unraH Taxnunura acocnaHu6 TatKHgnam MyMKHHKH, TypFyHnamraH rpyHT xycycuaTHHH ypTana KHHMarara эpнmнmн ynyH 40 gaH 60 rana CHHoBnap Tana6 этнпap экaн. Ym6y ycyn y3HHHHr yTa cogganuru 6unaH эtтн6opнн TopTcaga, myHHa chhob yTKasHnumura KapaMan, Kan gapa^aga aHHKgHKKa эpнmнпгaнпнгн HoaHHKguruHa KonaBepagu.

H.H. MacnoB ycyHHHH MyKaMMarnamTupraH H.H. HBaHoBa [], Kenu6 HHKnmu 6up xhh Ba 6up xhh Typra MaHcy6 6ynraH rpyffraapHHHr Typnu KypcaiTHHnapH ynyH 60 gaH 374 Tara 6ynraH CHHoBnap cohhhh (TaHnoB cohhhh) Tynnagu. YnapHH ypTana KHHMaTnapuHH xaMga вapнaцнa (y3rapyBHaHHHK) кoэ$$нцeнтннн xuco6na6, TaKCHMoT KoHyHuaTHHH aHHKgagu. CyHr TaHnoB cohhhh hkkh xucca KHCKapTHpu6, WKopugaru aMarnapHH TaKpopnagu. Ym6y aMannapHH TaKpopnam, TaHnoB cohh 6emTara TymryHHa aManra omupungu. CuHoBHapHHHr caMapanu (paцнoнaп) cohh ge6

January, 2024

77

шундайи кабул килиндики, биринчидан, аникланаётгани курсаткичнинг таксимоти нормал таксимотдан чекланмасин, иккинчидан вариация коэффициенти рухсат этилган чегарадан чикмасин.

H.И. Иванова таклиф этган усулга биноан Н.В. Коломенский утказган тадкикотлар шуларни курсатдики, самарали синовлар сони грунтларнинг табиий ва пластиклик чегарасидаги намликлари хамда солиштирма огирлиги учун 30 тадан ошмай, айрим холларда 10 тагача камаяди. Мустахкамлик ва деформация курсатгичлари учун эса, 37 тагача (вариация коэффиценти буйича), 18 та (таксимот буйича) синовлар сони зарур булади [4].

Худди шунга ухшаш, ваколатлилигини таъминлаш учун синовлар (кузатувлар) сонини аниклашга багишланган илмий тадкикотларда таксимот конуниятини, ишончлилик даражасини, мухандислик кидирув ишлари боскичини, лойихалаштирилаётган бино ёки иншоотнинг жавобгарлик даражасини турли усуллар билан хисобга олиш таклиф этилади [3,5 ва бошк].

Фикримизча синовлар (кузатувлар) сонини ваколатлилигини таъминлаш учун, грунт курсатгичининг узгарувчанлик (вариация) коэффициентини хисобга олиш кифоя килади. Бунинг учун эса А.К.Метропольский [8] таклиф этган вариация коэффициентининг синовлар сонидан богликлик графигидан фойдаланилади. Синовлар сонини ваколатлилиги таъминлангандан сунг, бажарилажак эхтимолий - статистик тахлил жараёнининг узлуксиз кисми булмиш курсатгичларнинг хисобий кийматларини аниклашда - ишончлилик чегаралари, бино ёки иншоотнинг жавобгарлик даражаси ва хоказолар хисобга олиниши зарур.

Грунт курсатгичлари кандай таксимот конунига буйсунишига келсак, уларнинг канчалик синовлари (кузатувлари) сони куп булса, шунчалик нормал конун таксимотига мос келиши хозирги кунда тула тукис исботлангандир [].

Табиий грунтларнинг физик курсатгичларига боглик равишда эхтимолий - статистик асосланган механик курсатгичларини жадваллаштиришда куйидаги усул ва аксиомаларни куллаш кулайлик тугдиради:

I.Грунтларнинг физик, деформация ва мустахкамлик курсатгичлари

нормал конуният буйича таксимланади;

2. Синовлар сонининг ваколатлилиги вариация (узгарувчанлик)

коэффицентига мос холда таъминланади;

3.Ваколатлилиги таъминланган уртача статистик (уртача арифметикдан

фаркли уларок) микдор, грунт курсатгичининг меъёрий

киймати деб кабул килинади;

January, 2024

4.Ишончлилик чегаралари, хамда бино ёки иншоотларнинг жавобгарлик даражаси, курсатгичларининг хисобий кийматларини аниклашда хисобга олинади.

ХУЛОСА

Зикр этилган масалаларнинг якуни, композит грунтларнинг деформация ва мустахкамлик курсатгичларини меъёрий, хамда хисобий кийматларини турли эхтимолий чегараларда, физик курсатгичларига боглик равишда, жадваллаштириш муаммосини хал этишни такозо этади. Таъкидлаш жоизки, табиий структура ва намликка эга булган грунтлар учун, уларнинг физик курсатгичларига боглик холда деформация ва мустахкамлик курсатгичларининг меъёрий кийматларинигина аниклаш имконини берадиган купгина жадваллар мавжуд. Бундай жадваллар айрим табиий холдаги худудий грунтлар учун хам тузилган, чунки уларсиз лойиха - тадкикот ишларини бажариб булмайди. Лекин, мавжуд жадваллар табиий грунтларнинг мустахкамлик ва деформация курсатгичларини хисобий кийматларини турли эхтимолий чегараларда аниклаш имконини бермайди. Грунтларнинг турли эхтимолий чегаралардаги жадваллаштирилган хисобий кийматларини аниклаш, уз навбатида, бино ва иншоотларни жавобгарлик даражасига мос этиб лойихалаш имконини беради. Келтирилган мулохазалар композит грунтларга хам тула - тукис таълуклидир.

REFERENCES

1. Васильев А.А., Ткаченко Г.Л., Лебедов В.Л. Исследование прочностных свойств гравийных грунтов с глинистым заполнителем // Основания, фундаменты и механики грунтов. - 1979. - № 4, - С. 16 - 17.

2. Ермолаев Н.Н., Михеев В.В. Надежность оснований сооружений. - Л: Стройиздат, 1976. - 152с.

3. Каган А.А.Расчетные характеристики грунтов. - М.: Стройиздат, 1985. - 248с.

4. Коломенский Н.В. Общая методика инженерно - геологических исследований. - М.: Недра, 1968. - 342с.

5. Комаров И.С. Накопление и обработка информации при инженерно -геологических исследованиях. - М.: Недра, 1972. - 296с.

6. Конвиз А.В. Определение эффективных характеристик механических свойств неоднородных грунтов расчетно- экспериментальным способом // Автореф. дисс. канд. техн. наук., - М.: МИСИ, 1987. - 23с.

7. Маслов Н.Н. Механика грунтов в практике строительства. -

М.: Стройиздат 1977. - 320с.

January, 2024

8. Митропольский А.К. Техника статистических вычислений. - М.: Наука, 1971. - 576с.

9. Сирожиддинов З.С. Расчёт и проектирование свайных фундаментов на основе теории надежности // Автореф. дисс. док. техн. наук., Москва,1993.-352с

10. Федоров Н.Н. Прогноз прочности и сжимаемости оснований из обломочно-глинистых грунтов. - М.: Стройиздат, 1988. - 136с.

January, 2024 Multidisciplinary Scientific Journal

80

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.