CC BY
9KO'RGAZMALI O'QUV EKSPERIMENTNING XUSUSIYATLARI VA ULARNI
O'TKAZISH USULLARI 1Kanatbayev S.S., 2Kuralova G.J.
1NavDPI, fizika va astronomiya kafedrasi dotsenti 2NavDPI, fizika va astronomiya kafedrasi o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.10990709 Ma'lumki, fizika fani eksperimental fanlardan biri hisoblanadi. Fizik hodisalar va ularning qonuniyatlari dastlab tajribalar asosida o'rganilgan. Keyinchalik esa bu qonuniyatlarni matematik ifodalash orqali nazariy fizika fani rivojlangan. Hozirgi kunga kelib eksperimental hamda nazariy fizika bir-birini to'ldirgan holda jadal rivojlanmoqda. Fizika fanini o'qitishda o'rganilayotgan jarayonning tub mohiyatiga yetishda laboratoriya mashg'ulotlari muhim o'rin tutadi. Laboratoriya mashg'ulotlarini o'tkazishda o'quvchilarning eksperimental ko'nikmalarini shakllantirish ta'limning keyingi bosqichlarida qonuniyatlarni mukammal o'rganish va ishlab chiqarish jarayonlari bilan integratsiyaga asos bo'ladi. Pedagigika oliy ta'lim muassasalarida bo'lajak fizika o'qituvchilarini tayyorlashda va shu bilan bog'liq holda umumiy o'rta ta'lim maktablarida o'quvchilar - kelajakda potensial mutaxassislarda fizikaviy o'lchashlar, o'lchash jarayonining maqsadi va vazifalari, o'lchash turlari, o'lchash asboblarining ishlash prinsipi va tuzilishi, klassisfikatsiyasi, o'lchash asboblarining xatoliklari, o'lchash xatoliklari, o'lchash natijalarini matematik qayta ishlash, o'lchash natijalarining tajribadagi turli parametrlarga bog'liqligini o'rganish va bu bog'lanishlarni matematik identifikatsiya qilish ko'nikmalarini shakllantirish asosiy didaktik talablar sifatida ta'lim samaradorligini belgilovchi omillardir.
Fizika eksperimental fandir. Fizika - fan va fizika - ta'lim predmeti o'rtasida chambarchas bog'liqlik mavjud bo'lganligi sababli, fizika fanini o'qitish jarayoni tajribalarga asoslangan bir nechta fundamental qoidalar asosida o'quvchilar uchun yangi bo'lgan fizik tushunchalar va nazariyalarni izchil shakllantirishdan iborat. Bu jarayon davomida eksperiment asosida asosiy fizik qonuniyatlarni o'rnatishning induktiv tabiati va o'quvchilar uchun qulay bo'lgan matematik apparatdan foydalanib, shu tarzda o'rnatilgan qonunlardan natijalarni chiqarishning deduktiv xarakteri o'z aksini topadi. Fizikadan o'quv jarayonida eksperimentdan foydalanish bizga quyidagilarga imkon beradi:
-o'rganilayotgan hodisalarni pedagogik jihatdan o'zgartiriladigan shaklda ko'rsatish va shu orqali ularni o'rganish uchun zarur eksperimental asoslar va shart-sharoitlar yaratish;
-fanda o'rnatilgan qonuniyat va qonuniyatlarni o'quvchilar uchun qulay shaklda tasvirlash va ularning mazmunini o'quvchilarga tushunarli bayon qilish; -o'qitishning xilma-xilligini oshirish;
-o'quvchilarni fizik hodisalarni o'rganishning eksperimental usullari bilan tanishtirish; -o'rganilayotgan fizik hodisalarning texnika, texnologiya, kundalik hayotda qo'llanilishini hamda ishlab chiqarishda foydalanishlarini ko'rsatish;
-o'quvchilarning fizika fanini o'rganishga qiziqishini oshirish; -politexnik va eksperimental ko'nikmalarni rivojlantirish.
Ta'lim eksperimenti bir vaqtning o'zida o'qitish usuli, bilim manbai va o'qitish vositasi sifatida xizmat qiladi. O'quv eksperimenti ilmiy fizik eksperiment bilan bevosita bog'liq bo'lib, u laboratoriya sharoitida fizik hodisalarni aniq rejalashtirilgan qayta tiklash, so'ngra asboblar yordamida olingan eksperimental ma'lumotlarni tahlil qilish va umumlashtirish orqali hulosalar chiqarish hamda tabiatni maqsadli o'rganish tizimi sifatida tushuniladi.
Maktab fizikasi tajribasini turli mezonlarga ko'ra tasniflash mumkin: didaktik maqsadlarga ko'ra, ilmiy tajribaga muvofiqlik darajasiga ko'ra, murakkablik darajasiga ko'ra,
o'quvchilarning o'quv faoliyatining xususiyatiga ko'ra va hokazo. Umuman olganda, ilmiy eksperimentning tuzilishini aks ettiruvchi o'quv fizik eksperimentining tuzilishi o'quv fizik eksperimentining malakali rahbari sifatida ishlaydigan o'qituvchi faoliyati bilan bog'liq bo'lgan o'quv xarakterining yangi elementini o'z ichiga oladi. U bevosita tadqiqot vositalariga yoki tadqiqot vositalarini boshqaradigan o'quvchilarga ta'sir qilishi mumkin. Yuqoridagilar bilan bog'liq holda, o'quv eksperimenti ikki turga bo'linadi: ko'rgazma va laboratoriya. Quyida ko'rgazmali eksperiment va laboratoriya tajribasining tuzilishi keltirilgan bo'lib, amalda umumiy o'rta ta'lim maktablaridan dars jarayonida ushbu tartib bo'yicha dars mashg'ulotlari o'tkaziladi.
Ko'rgazmali eksperimentning tuzilishi
Laboratoriya tajribasining tuzilishi
Laboratoriya mashg'ulotini o'qituvchi va o'quvchilar faoliyatining xarakterini to'liq aks ettiruvchi tashkiliy xususiyatlariga ko'ra tasniflash qulay. Ushbu tasnifga ko'ra o'quv laboratoriya tajribalarining besh turi mavjud:
• namoyish tajribalari;
• frontal laboratoriya ishi;
• laboratoriya mashg'ulotlari;
• uyda kuzatishlar va tajribalar;
• amaliy mashg'ulotlar hamda eksperimental topshiriqlar.
Ko'rgazmali (namoyishli) eksperimentda asosiy xarakter o'qituvchi bo'lib, u nafaqat o'quv-tarbiyaviy ishlarni tashkil qiladi, balki tajribalar namoyishini ham o'tkazadi. Ko'rgazmali eksperimentning muhim kamchiligi bor - o'quvchilar asboblar bilan to'g'ridan-to'g'ri ishlamaydilar (garchi ularning ba'zilari namoyishlarni tayyorlashda ishtirok etishlari mumkin). Maktab fizikasi kursining har bir mavzusidan talab qilinadigan ko'rgazmalar ro'yxati dasturda mavjud. U, birinchi navbatda, zamonaviy fizikaning eksperimental asosini tashkil etuvchi tajribalarni o'z ichiga oladi va ular fundamental deb ataladi, bular, birinchi navbatda, Galiley, Kavendish, Stern, Kulomb, Oersted, Faradey, Gerts, Stoletov va boshqalarning tadqiqotlari. Ulardan ba'zilari etarlicha ishonchlilik bilan maktab sharoitida ko'paytirilishi mumkin, boshqalari esa murakkab va qimmat uskunalarni talab qiladi (Lebedev, Millikan, Rezerford tajribalari) va shuning uchun faqat kino, televideniye orqali namoyish etilishi yoki kompyuter texnologiyalari yordamida simulyatsiya qilinishi mumkin. Bu tajribalarni o'rnatish imkon qadar aniq bo'lishi kerak, tushuntirish esa o'ylangan bo'lishi va eksperimentning nafaqat fizik mohiyatini, balki uning fizika fanlari tizimidagi o'rnini ham aks ettirishi kerak.
Pedagogik nuqtai nazardan, eksperimentlarni namoyish qilish bir qator aniq muammolarni hal qilishda zarur, xususan:
1. O'qituvchining tushuntirishlarini tasvirlash. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, agar o'qituvchining tushuntirishi namoyishi tajribalar bilan birga bo'lsa, o'quv materialini o'zlashtirish samaradorligi sezilarli darajada oshadi. Darhaqiqat, ko'rgazma davomida o'qituvchi o'quvchilarning bilim faoliyatiga rahbarlik qilish, o'quv materialining mohiyatini tushunish uchun eng muhim bo 'lgan holatlarga e 'tiborni qaratish imkoniyatiga ega. Ushbu turdagi namoyishlar dasturda ko'zda tutilgan majburiy minimumda belgilab berilgan.
2. O'rganilgan fizik hodisalar va nazariyalarning texnika, texnologiya va kundalik hayotda qo'llanilishini ko'rsatish. Bunday tajribalarni ko'rsatish nafaqat fizika va texnika ortasidagi bog'liqlikni ko 'rsatish, balki o'quvchilarni zamonaviy murakkab jamiyat sharoitida hayotga tayyorlash uchun ham zarurdir. Texnik va texnologik xususiyatga ega ob'ektlar bilan tanishishfizikani o'rganishda motivatsiyani shakllantirishgayordam beradi va o'quvchilarga ilgari o'rganilgan fizik hodisalar haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish va tizimlashtirish imkonini beradi.
3. Fizik hodisalar va nazariyalarga kognitiv qiziqishni uyg'otish va kuchaytirish. Samarali ko'rgazmali eksperiment o'quvchilarning faol kognitiv faoliyati uchun turtki bo'lishi mumkin, ayniqsa muammoli bo'lsa. (Masalan, po'lat ignaning suv yuzasida suzishini ko'rsatish suyuqlikning sirt qatlamining xususiyatlarini o'rganish uchun asos bo'lishi mumkin bo'lgan muammoli vaziyatniyaratadi).
Xulosa qilib aytganda, umumiy o'rta ta'lim maktablarida fizika fanini o'qitishda namoyishli fizik tajribalardan va laboratoriya mashg'ulotlaridan samarali foydalanish natijasida maktab o'quvchilarning fizikadan eksperimental ko'nikmalarini shakllantirish va takomillashtirishda, eksperimentning mohiyati va mazmunini ochib berish orqali ta'lim olayotgan bo'lajak mutaxassislarning o'z sohasi bo'yicha kasbiy kompetentligini oshirishga, ta'lim sifatini orttirishga muhim ahamiyat kasb etadi.
REFERENCES
1. Башарин В.Ф. Фундаментальные методы познания физики. Текст. Ч.1. В.Ф.Башарин. Казань: ИСПО РАО, 1999. 52 с.
2. Kanatbayev S.S., Kuralova G.J. Fizikadan o'quv eksperimentining ta'lim-tarbiyadagi roli. Fizifa fanini axborot va innovatsion texnologiyalar muhitida o'qitishning zamonaviy tendensiyalari: muammo va yechimlar mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. NavDPI. 2022 yil 24-noyabr.
3. Kanatbayev S.S. Umumta'lim maktablarida fizikadan laboratoriya mashg'ulotlarini o'tkazishning holati va muammolari. Pedagogik mahorat llmiy axboroti, ISSN 2181-6883, BuxDU, 2021 yil 3 - son
