CC BY
0KICHIK BIZNES VA XUSUSIY TADBIRKORLIK YILIDA MEHNAT
BOZORINI TAHLILI
Ibrohimov Boburmirzo Baxtiyor o'g'li
Namangan muhandislik texnologiya institute "Qishloq xo'jaligi iqtisodiyoti" ixtisosligi bo'yicha 2-kurs tayanch doktaranti 24mirzobobur@gmail.com Anasxon Yunusov A'zamjon o'g'li Namangan Muhandislik Texnologiya Instituti Iqtisodiyot ( tarmoqlar va sohalar bo'yicha) yo'nalishi Magstratura 2-kurs talabasi anaskhonyunusov 1 @gmail .com
Annotatsiya: Ushbu maqolada hukumat kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga ustuvor ahamiyat qaratgan muhim yilda O'zbekistondagi mehnat bozori tendensiyalari va o'zgarishlari haqida atroflicha fikr yuritiladi.Tadqiqot ish o'rinlari yaratish va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishni qo'llab-quvvatlash bo'yicha amalga oshirilayotgan asosiy siyosatlarni o'rganadi, bu tashabbuslar bandlik darajasiga, ishchi kuchining tuzilishiga va ish haqi dinamikasiga qanday ta'sir qilganini tahlil qiladi. Maqolada kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining roliga e'tibor qaratilib, ishchi kuchiga bo'lgan talab, malaka talablari va hududiy bandlik namunalaridagi o'zgarishlar yoritilgan. Tahlil rasmiy ma'lumotlar, mehnat bozori so'rovlari va ish o'rinlari yaratishga hissa qo'shgan muvaffaqiyatli kichik biznesning amaliy tadqiqotlariga asoslanadi. Bundan tashqari, maqola kichik biznes egalari tomonidan tartibga soluvchi to'siqlarni bartaraf etish va moliyaviy resurslarga kirishda duch keladigan qiyinchiliklarni o'rganadi. U O'zbekistonda bandlik o'sishi va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda kichik korxonalarning rolini yanada oshirishga qaratilgan siyosiy tavsiyalar bilan yakunlanadi.
Kalit so'zlar: Mehnat bozori, kichik biznes, xususiy tadbirkorlik, bandlik, iqtisodiy o'sish, ish o'rinlari yaratish.
KIRISH
Mehnat bozori har qanday davlatning iqtisodiy rivojlanishida hal qiluvchi rol o'ynaydi va uning bandlik yaratish va fuqarolarning turmush darajasini oshirish imkoniyatlarini aks ettiradi. o'zbekistonda "kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili" deb e'lon qilingan yil hukumatning iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish va yangi ish o'rinlari yaratish borasidagi yondashuvida muhim burilish yasadi. Asosiy qadamlardan biri O'zbekiston Respublikasi prezidentining farmoni 24.08.2011 yildagi PF-4354-son "Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" bo'lib uni tasdiqlannishi sohani rivojlantirishga juda katta turtki bo'lmoqda.[1]
Bu davrda kichik korxonalar va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni qo'llab-quvvatlash, ularning bandlik imkoniyatlarini kengaytirish va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishdagi rolini oshirishga qaratilgan ko'plab islohotlar amalga oshirildi.
Ushbu maqolada tadbirkorlikni rag'batlantirish va kichik biznes o'sishini qo'llab-quvvatlashga qaratilgan davlat siyosati va tashabbuslarining ta'siriga e'tibor qaratib, so'ngi va joriy yillardagi mehnat bozori dinamikasini tahlil qilishga qaratilgan. Mehnat bozori tendensiyalarini, jumladan, bandlik stavkalaridagi siljishlar, ishchi kuchi tarkibidagi o'zgarishlar va mintaqaviy nomutanosibliklarni chuqur o'rganish orqali ushbu maqola kichik biznesni rivojlantirishga e'tiborning umumiy bandlik muhitiga qanday ta'sir qilgani haqida qimmatli fikrlarni taqdim etadi.[2]
Xususan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ish o'rinlari yaratishga salmoqli hissa qo'shgan qishloq xo'jaligi, chakana savdo va ishlab chiqarish kabi muhim tarmoqlarni tahlil qilish ko'zda tutilgan. Shuningdek, u mehnat bozorining ushbu islohotlarga munosabatiga ta'sir ko'rsatgan tartibga solishdagi to'siqlar, moliyalashtirishdan foydalanishning cheklanganligi va mehnat malakalarining nomuvofiqligi kabi tadbirkorlar duch keladigan muammolarni o'rganadi.
O'zbekistonning kichik biznes faolligini oshirish borasidagi sa'y-harakatlari muvaffaqiyatlari va cheklovlarini hamda uning mehnat bozoriga ta'sirini baholagan holda, ushbu maqola tadbirkorlikni siyosat asosida qo'llab-quvvatlash bandlik va
21
iqtisodiy rivojlanishga qanday ta'sir ko'rsatishi mumkinligi to'g'risida har tomonlama tushuncha beradi.[2]
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METADOLOGIYA
To'ychiyevich, X. R. Ushbu tadqiqot ishi asosiy statistikko'rsatkichlar va siyosiy mulohazalar asosida O'zbekistondagi mehnat bozori kon'yunkturasining qisqacha tavsifi berilgan. O'zbekiston mehnat bozori 34 millionga yaqin aholiga ega bo'lib, ishchi kuchining 60 foizga yaqinini tashkil qiladi. Mamlakatda ishsizlik darajasi 9 foizni tashkil etadi, yoshlar ishsizligi esa 15 foizni tashkil etadi, bu esayosh ishchilarni iqtisodiyotga integratsiya qilishda davom etayotgan muammolardan dalolat beradi. Gender tafovutlari saqlanib qolmoqda, bu ayollarning ma'lum sohalarga kirishiga ta'sir qiladi va ish haqidagi tafovutlarga yordam beradi. Mehnat bozori muhim norasmiy sektor bilan ajralib turadi, bu esa mehnat huquqlari va ijtimoiy ta'minotni kuchaytirish uchun bandlikni rasmiylashtirish bo'yicha harakatlarni talab qiladi. Ta'limni bozor ehtiyojlariga moslashtirish, xususan, kasbiy ta'lim va malaka oshirishga qaratilgan ko'nikmalarni rivojlantirish tashabbuslari amalga oshirilmoqda. Mehnat migratsiyasi muhim rol o'ynaydi, ko'plab O'zbekistonfuqarolari chet elda imkoniyatlar izlab, pul o'tkazmalari oqimi orqali ichki iqtisodiy dinamikaga ta'sir ko'rsatadi. Ushbu dinamikani tushunish O'zbekistonning rivojlanayotgan iqtisodiyotida inklyuziv o'sishni va inson kapitalini rivojlantirishga ko'maklashishga qaratilgan siyosatni shakllantirish uchun juda muhimdir. Ishsizlik muammolari, gender tengsizliklari va norasmiy iqtisod muammolarini hal qilish, shu bilan birga yoshlar salohiyatidan foydalanish va barqaror iqtisodiy taraqqiyot uchun mehnat bozori natijalarini optimallashtirish uchun maqsadli tadbirlar zarur.[3]
Nodirabegim, O. R. Mazkur tadqiqot ishi mamlakatimizda aholi bandligi sohasida davlat siyosati qay darajada muhim va dolzarb ekanligi, mehnatga layoqatli aholini ish bilan ta'minlash masalalari, ish beruvchi korxona va tashkilotlar uchun yangi ish o'rinlari yaratish masalalari haqidagi mulohazalar, takliflar va Xalqaro tajribalar haqida ma'lumot beriladi.[4] NATIJAVIY TAHLIL
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yilida O'zbekistonda mehnat bozori tahlili aholi bandligi tendensiyalari, ishbilarmonlik faolligi va umumiy iqtisodiy manzarada sezilarli o'zgarishlarni ko'rsatmoqda. Ushbu bo'limda mehnat bozorining turli ko'rsatkichlari bo'yicha asosiy xulosalar yoritilgan bo'lib, hukumat tashabbuslari va islohotlari ish o'rinlarini yaratish, ishchi kuchi tarkibi va mintaqaviy bandlik modellariga qanday ta'sir qilgani haqida tushunchalar beradi. Natijalar ham ijobiy natijalarni, ham uzoq muddatli o'sishni ta'minlash uchun hal qilinishi kerak bo'lgan davom etayotgan muammolarni ko'rsatadi.
Bandlikning o'sishi va ish o'rinlarini yaratish: Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yilida qayd etilgan eng muhim natijalardan biri aholi bandligi darajasining oshishi bo'ldi. Quyida 1-jadvalda so'ngi 5 yidagi bandlik darasini ko'rishimiz mumkin
1-jadval. Bandlik darajasi[5]
Hududlar 2019 2020 2021 2022 2023
O'zbekiston Respublikasi 68,1 66 67 67,2 67,9
Qoraqalpog'iston Respublikasi 62,9 62 61,1 61,6 62,9
Andijon viloyati 70,1 66,5 68,2 69,5 70,6
Buxoro viloyati 69,3 68,3 67,2 67,2 68,7
Jizzax viloyati 67,1 66,2 67,5 66,2 66,3
Qashqadaryo viloyati 63,9 60,9 62,2 61,9 61,9
Navoiy viloyati 69,5 66,8 68,3 67,7 69,8
Namangan viloyati 66,4 65 65,5 64,8 65,9
Samarqand viloyati 65,3 63,2 63,7 64,7 65
Surxondaryo viloyati 67 63,9 64,5 64,2 63,8
Sirdaryo viloyati 68,9 64,8 64,5 64 63,8
Toshkent viloyati 71,4 68,2 72,4 71 72,2
Farg'ona viloyati 67,5 65,1 66,2 67,1 68,4
Xorazm viloyati 66,1 63,7 64 64,7 66,9
23
Toshkent shahri 80,1 81,7 81,3 82,5 82,3
Respublika miqyosida 2019 yilda 68.1 teng bo'lgan bandlik darajasi 2023 yilga kelib 67.9 ga tushdi. Bu ko'rsatgich tashqi va ichki tasirlarni daraja tushib ko'tarilmoqda. Shuningdek, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlantirish natijasida darajani yanada ko'tarishga harakat qilib sohani , qolaversa milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga erishilmoqda.
Bundan tashqari, Rasmiy ma'lumotlarga ko'ra, hukumatning kichik korxonalarni qo'llab-quvvatlashga qaratilgan siyosati, xususan, qishloq xo'jaligi, chakana savdo va yengil ishlab chiqarish kabi muhim tarmoqlarda minglab yangi ish o'rinlari yaratilishiga xizmat qilgan. Kichik va o'rta korxona(biznes) lar (KO'B) mehnatni o'zlashtirishda muhim rol o'ynadi, ayniqsa ishsizlik darajasi tarixan yuqori bo'lgan qishloq joylarida. Normativ-huquqiy to'siqlarni yumshatish, mikromoliyalash orqali moliyaviy qo'llab-quvvatlash va soliq imtiyozlari kichik biznes egalariga o'z faoliyatini kengaytirish va ko'proq xodimlarni yollash uchun ishonch va resurslarni taqdim etdi.[6]
Ish kuchi tarkibidagi o'zgarishlar: Mehnat bozori tahlili ushbu davrda ishchi kuchi tarkibidagi sezilarli o'zgarishlarni ham ta'kidlanadi. Kichik korxonalar kengaygani sari tadbirkorlik va texnik ko'nikmalarga ega bo'lgan ishchilarga talab ortib bordi. Xususiy tadbirkorlikka alohida e'tibor qaratilishi o'z-o'zini ish bilan ta'minlashning ko'payishiga olib keldi, ko'plab fuqarolar an'anaviy maoshli ish izlash o'rniga o'z biznesini ochishni afzal ko'rdi. Bu tendensiya, ayniqsa, yangi boshlanuvchilar uchun mo'ljallangan qo'llab-quvvatlash dasturlari mavjudligi tufayli tadbirkorlik bilan shug'ullanish istagi ko'proq bo'lgan yosh avlodlar orasida yaqqol namoyon bo'ldi.
Bundan tashqari, mehnat bozorida ayollar ishtirokida sezilarli o'sish kuzatildi. Hukumat biznesda gender tengligini qo'llab-quvvatlab, tadbirkor ayollarni rag'batlantirishi bilan ko'proq ayollar o'z biznesini ochish yoki an'anaviy ravishda erkaklar ustunlik qiladigan sohalarda mehnat bozoriga qo'shilish orqali ish kuchiga kirishdi. Ushbu siljish mehnat bozorini diversifikatsiya qilishga yordam berdi va yanada inklyuziv iqtisodiy o'sishga yordam berdi.
Mintaqaviy tafovutlar va tarmoqlar bandligi: Mehnat bozorida umumiy yaxshilanish kuzatilgan bo'lsada, bandlik o'sishidagi mintaqaviy nomutanosibliklar saqlanib qoldi. Infratuzilma, bozorlar va moliyaviy resurslardan foydalanish yaxshilanganligi tufayli shaharlar, xususan, poytaxt Toshkentda bandlik tez sur'atlarda o'sdi. Aksincha, qishloq hududlari ortda qoldi, ish o'rinlari sekinroq yaratildi va qishloq xo'jaligi asosiy bandlik manbai sifatida davom etdi. Hukumatning qishloq tadbirkorligini rag'batlantirish borasidagi sa'y-harakatlari ilg'orlikni ko'rsatdi, biroq infratuzilmaning cheklanganligi, kreditlardan foydalanishning pastligi va bozor integratsiyasining sustligi bilan bog'liq muammolar bu sohalarda kichik biznesni rivojlantirish imkoniyatlarini to'liq amalga oshirishga to'sqinlik qildi.[7]
Qishloq xo'jaligi va xizmat ko'rsatish sohalarida eng katta ish o'rinlari yaratildi, chakana savdo va oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash sohasidagi kichik biznes muhim rol o'ynamoqda. Biroq, sanoat sektori, xususan, yuqori texnologiyalar va ishlab chiqarish, kichik biznes ishtiroki va yangi ish o'rinlari yaratish bo'yicha ortda qoldi. Bu qisman yuqori kapital talablari va ushbu sohalarda zarur bo'lgan maxsus ko'nikmalar bilan bog'liq bo'lib, kichik biznes ko'pincha yetishmaydi.
Muammolar va takomillashtirish yo'nalishlari: Hukumat siyosatining ijobiy ta'siriga qaramay, bir qator muammolar mavjud. Tahlillar shuni ko'rsatadiki, ko'plab kichik korxonalar hali ham moliyalashtirishda qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar, yuqori foiz stavkalari va garov talablari ularning o'sishi va ko'proq xodimlarni yollash imkoniyatlarini cheklaydi. Bundan tashqari, ishchi kuchining malakasi va korxonalar ehtiyojlari o'rtasida sezilarli nomuvofiqlik mavjud. Texnik malakali ishchilarga bo'lgan talab taklifdan oshib ketdi, bu esa ayrim tarmoqlarda ishchi kuchi yetishmasligiga olib keldi.
Yana bir qiyinchilik O'zbekistonda muhimligicha qolayotgan norasmiy iqtisodiyotdir. Ko'pgina kichik biznes sub'ektlari me'yoriy-huquqiy bazadan tashqarida norasmiy faoliyat yuritishda davom etmoqda, bu ularning davlat yordamidan foydalanish imkoniyatlariga ta'sir qiladi va ularning rasmiy bandlik statistikasiga qo'shgan hissasini cheklaydi.
O'zbekistonda "Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili"da mehnat bozori tahlili davlat siyosati yangi ish o'rinlari yaratish va mehnat resurslarini diversifikatsiya qilishga ijobiy ta'sir ko'rsatganidan dalolat beradi. Kichik biznes, ayniqsa, qishloq joylarida va qishloq xo'jaligi va chakana savdo kabi muhim tarmoqlarda mehnatni jalb qilishda muhim rol o'ynadi. Biroq, mintaqaviy nomutanosiblik, moliyadan foydalanish va malakalarning nomuvofiqligi kabi muammolar saqlanib qolmoqda va qo'shimcha e'tibor talab qiladi. Kichik biznesni qo'llab-quvvatlash mexanizmlarini kuchaytirish va bu muammolarni hal qilish O'zbekistonda mehnat bozorini uzoq muddatli takomillashtirish va inklyuziv iqtisodiy o'sishni ta'minlash uchun muhim ahamiyatga ega bo'ladi.
MUHOKAMA
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yilida O'zbekiston mehnat bozori tahlili bir qancha muhim tendensiyalarni ochib beradi va mamlakatda bandlik kelajagi haqida asosiy munozaralarni keltirib chiqaradi. Joriy yilda amalga oshirilgan siyosat, ayniqsa, kichik va o'rta korxonalar (KO'B) rivojlanishi orqali yangi ish o'rinlari yaratishga yaqqol ijobiy ta'sir ko'rsatdi.
Muhokama qilinadigan masalalardan yana biri tadbirkorlikni rivojlantirishda davlat tomonidan qo'llab-quvvatlashning o'rni. Moliyaviy imtiyozlar, soliq imtiyozlari va mikromoliyaviy tashabbuslar ko'plab shaxslarni tadbirkorlik faoliyatini boshlashga undagan bo'lsada, davlatning doimiy aralashuvisiz bu korxonalar rivojlana oladimi, degan savol tug'iladi. Barqaror tadbirkorlik nafaqat qisqa muddatli qo'llab-quvvatlashni, balki kredit olish imkoniyatini yaxshilash, tartibga solish to'siqlarini kamaytirish va ishbilarmonlik muhitini yaxshilash uchun uzoq muddatli tarkibiy islohotlarni ham talab qiladi.
Mehnat resurslari tarkibining o'zgarishi, ayniqsa, yosh avlod o'rtasida o'z-o'zini ish bilan ta'minlash va tadbirkorlik rivojining ortib borayotgani yana bir e'tiborni tortadi. Bu istiqbolli ish bo'lsada, ishchi kuchini raqobatbardosh bozorda muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo'lgan ko'nikmalar bilan jihozlash uchun yanada moslashtirilgan o'quv dasturlari zarurligini ham ko'rsatadi. Texnik ko'nikmalarga bo'lgan talab va malakali ishchilarning joriy taklifi o'rtasidagi tafovut
26
ayniqsa tashvishlidir va bu nomuvofiqlikni bartaraf etish kelajakdagi mehnat siyosatida ustuvor yo'nalish bo'lishi kerak.
Bundan tashqari, bandlik o'sishidagi mintaqaviy nomutanosiblik O'zbekiston bo'ylab imkoniyatlarning teng taqsimlanishi haqida savollar tug'diradi. Qishloqlar, ma'lum yutuqlarga erishganiga qaramay, ish o'rinlari yaratish va iqtisodiy rivojlanish bo'yicha Toshkent kabi shahar markazlaridan hamon ortda qolmoqda. Bu tafovutni tugatish infratuzilma va qishloq tadbirkorlik tashabbuslariga ko'pгoq maqsadli sarmoya kiritishni talab qiladi.
Umumiy qilib aytganda, "Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili" O'zbekiston mehnat bozoriga ijobiy o'zgaгishlaг olib kelgan bo'lsa-da, davom etayotgan muammolar aholi bandligining barqaror va inklyuziv o'sishini ta'minlash uchun doimiy e'tiboг va strategik siyosatga tuzatishlar kiritishni taqozo etmoqda.
XULOSA
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yilida O'zbekistonda mehnat bozori tahlili ish o'rinlari tashkil etish, mehnat resurslarini rivojlantirish, iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishda salmoqli yutuqlarga erishilganini ko'reatmoqda. Hukumatning kichik va o'rta korxonalarni (KO'B) qo'llab-quvvatlashga qaratilgan yo'naltirilgan tashabbuslari, ayniqsa, qishloq joylarida va qishloq xo'jaligi, chakana savdo va yengil ishlab chiqarish kabi tarmoqlarda mehnatni jalb qilishda muhim rol o'ynadi. Normativ yuklarni yengillashtirish, moliyaviy qo'llab-quvvatlash va tadbirkorlikni гag'batlantiгish orqali ushbu islohotlar bandlik ko^satkichlarining ijobiy o'zgarishiga yordam berdi va ko'pгoq aholini mehnat bozorida ishtirok etishga undadi.
Biroq, bu yutuqlarga qaramay, bir qator muammolar mavjud. Bandlikning o'sishidagi mintaqaviy nomutanosiblik rivojlanishga to'sqinlik qilishda davom etmoqda, Toshkent kabi shaharlar qishloq hududlariga qaraganda islohotlardan ko'proq foyda ko'rmoqda. Texnik ko'nikmalarga bo'lgan talab va mavjud ishchi kuchi o'rtasidagi nomuvofiqlik uzoq muddatli o'sishni ta'minlash uchun hal qilinishi kerak bo'lgan yana bir muhim masaladir. Bundan tashqari, moliyalashtirishga kirish ko'plab
kichik biznes egalari uchun muhim to'siq bo'lib qolmoqda, bu ularning faoliyatini kengaytirish va qo'shimcha ish o'rinlari yaratish imkoniyatlarini cheklaydi.
O'zbekiston hukumati barqaror tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlovchi, tadbirkorlik sub'ektlarining davlat tomonidan doimiy qo'llab-quvvatlanmasdan mustaqil rivojlanishini ta'minlaydigan siyosatga ustuvor ahamiyat berishi kerak. Buning uchun uzoq muddatli tizimli islohotlar, jumladan, kredit olish imkoniyatini yaxshilash, biznesni o'qitishni kuchaytirish va asosiy tarmoqlardagi malakalar bo'yicha tafovutni tugatishga e'tibor qaratish lozim.
Umumiy qilib aytganda, Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili O'zbekistonda mehnat bozorini mustahkamlash va iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish yo'lida ijobiy qadam bo'ldi. Qolgan vazifalarni hal qilish va bu islohotlarning jadalligiga tayanib, O'zbekiston uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanishni qo'llab-quvvatlovchi yanada qamrab oluvchi va barqaror mehnat bozorini yaratishi mumkin. Bu o'zgarishlar yili tajribasi mamlakatimizda kelajakdagi mehnat va tadbirkorlik siyosati uchun qimmatli saboqlar beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 24.08.2011 yildagi PF-4354-son
2. Ibrohimov, B., & Sayfiddinov, S. (2024). Qishloq xo 'jaligi mahsulotlarini ko 'paytirishning asosiy yo 'llari.
3. Ibrohimov, B. (2024). O 'zbekiston Respublikasida tadbirkorlik subyektlarida innovatsion faoliyatning ahamiyati va o 'rni.
4. To'ychiyevich, X. R. (2024). MEHNAT BOZORI STATISTIKASI. Новости образования: исследование в XXI веке, 2(22), 586-588.
5. Stat.uz web sayti ma'lumotlari.
6. Nodirabegim, O. R. (2024). O 'ZBEKISTONDA ZAMONAVIY MEHNAT BOZORI SHAKLLANISHIDA BANDLIK DARAJASI VA SIFATLI TA'LIM TIZIMINING AHAMIYATI. The Journal of Research and Development, 7(5), 3-6
7. Xojiyev, M. (2022). MEHNAT BOZORNI TARTIBGA SOLISHDA REKRUTING AGENTLIKLARNING ROLI. Евразийский журнал права, финансов и прикладных наук, 2(13), 103-107.
