Научная статья на тему 'КАСПИЙМАҢЫ МҰНАЙЛЫ АУДАНДАРЫНДАҒЫ ЭКОЖҮЙЕЛІК МОНИТОРИНГ'

КАСПИЙМАҢЫ МҰНАЙЛЫ АУДАНДАРЫНДАҒЫ ЭКОЖҮЙЕЛІК МОНИТОРИНГ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
18
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Көшім А.Ғ.

Мұнай кен орындарын игеруде, нәтижелік технологияны пайдалануда экологиялық қауіпсіздік қамтамасыз ету қажет. Мұндай және басқа да мәселелерді шешу үшін экологиялық мониторинг жүргізу қажет. Экологиялық мониторингтің міндеттеріне: мұнай ұңғымалары, мұнай құбырлары, автокөлік жүретін аудандарда топырақ және өсімдік жамылғысының механикалық бұзылуы; газ факелдерінің қоршаған экожүйелерге әсерінің бағасы т.б. жатады.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КАСПИЙМАҢЫ МҰНАЙЛЫ АУДАНДАРЫНДАҒЫ ЭКОЖҮЙЕЛІК МОНИТОРИНГ»

НА УЧНЫЕ СТА ТЬИ

Гидрометеорология и экология №4 2010

ЭОК 551.435(574)

КАСПИЙМАЦЫ М¥НАЙЛЫ АУДАНДАРЫНДАГЫ ЭКОЖYЙЕЛIК МОНИТОРИНГ

Геогр. гылымд. канд. А.F. Кeшiм

Мунай кен орындарын игеруде, нэтижелгк технологиями пайдалануда экологиялыц цаутаздЫ цамтамасыз ету цажет. Мундай жэне басца да мэселелердг шешу ушгн экологиялыц мониторинг жург1зу цажет. Экологиялыц мониторингтщ мгндеттергне: мунай уцгымалары, мунай цубырлары, автоквлгк журет1н аудандарда топырац жэне еымдт жамылгысыныц механикалыц бузылуы; газ факелдертщ цоршаган экожуйелерге эсертщ багасы т. б. жатады.

Каспиймацы аудандарындагы м^найдыц царцынды игерiлуi аумацтыц табиги жагдайын Yлкен езгерюке соцтырды. Аймацтыц физикалыц-географиялыц ерекшелiктерiн ескермей отырып автожолдар, м^най ц^бырлары, техникалыц коммуникациялар салыну кептеген табиги Yрдiстердi царцынды жYPуiне эсер етп. М^най ц^бырлары эсерiнен болган табиги ортаныц деградациясы туралы мэлiметтер жеткiлiктi [2, 6, 9]. Эшмдш жэне топырац биотасы бузылып [4] жэне топырацтыц агрохимиялыц жэне физикалыц-химиялыц цасиеттерi eзгерiп жатыр [7]. Мундай жэне басца да мэселелердi шешу Yшiн экологиялыц мониторинг жYргiзу цажет. М^найлы аудандарда мониторингтi ^йымдастыру аумацтыц жэне жергiлiктi мониторинг элементтерiнен тирады.

Аумацтыц мониторингке кен орныныц барлыц ауданында табиги ортаныц eзгеруiн бацылау (автожолдар жэне м^най ц^быр жYЙесi) кiредi, жергiлiктi мониторингке - Yлескiде орналасцан м^най eнеркэсiбшiц нацты нысандарыныц экожYЙесiн бацылау кiредi (барлау жэне м¥найeндiрушi ^цгымалар, вахта ауылдары, автокeлiктер, трассалар, м^най жэне газц^бырлары).

Жт жагдайда кeптеген зерттеушiлер, экологиялыц мониторингке тек ортаныц деградация децгешмен ластаушы заттар кeздерiн цана бацылауды жатцызады. Бiрац, мониторинг концепциясы осы кYндерi жацсы толыгымен ц^растырылган жэне аумацтыц физикалыц-географиялыц жагдайды жэне антропогендш эсер децгейiн есепке алып

149

^олдануды талап етедi. Нысанга жэне ба^ылау ма^сатына байланысты мониторинг келесi тYрге бвлiнедi: гигиеналыщ, биосфералыщ, геожYЙелiк, биологиялыщ, геофизикалыщ жэне т.б. [8]. Мысалы, В.А. Ковда и А.С. Керженцев нысандар мониторинпсшщ Yш тобын ажыратады: табиги орта ерекшелтнщ геофизикалыщ, геохимиялыщ жэне биологиялыщ мониторингiсi. Сонымен ^атар, игерiлген айма^тардыц геожYЙесiн ба^ылау медициналыщ-демографиялыщ жэне элеуметтiк - экономикалыщ ба^ылауыменен толыщтырылу керек [5].

Бiз, А.Г. Дюнареваныц [3] табиги ортага м^най вцщрюшщ эсерiн екi топ^а болуге болады деген пiкiрiн ^олдаймыз. Бiрiншi топ^а жер бетiн (топыракгы) б^затын жэне табиги YPДiстердi взгертетш механикалыщ эсерлер жатады, екiншiсiне - айма^ты м^най внiмдерiмен ластайтын химиялыщ эсерлер. М^найлы аудандарда мониторинг ^йымдастыру Yшiн келесi мiндеттер орындалу тшс: м^най ^цгымалары, м^най ^^бырлары, автожолдар орналас^ан аудандарда топыра^ жэне всiмдiк жамылгысыныц механикалыщ б^зылуын багалау; ^оршаган экожYЙелерге газ факелдершщ эсерiн багалау; табиги орта компоненттершщ м^най жэне м^най внiмдерiмен ластануын ба^ылау; жер асты жэне жер бетi суларыныц гидрологиялыщ режимi жэне химиялыщ ^рамыныц взгеруiн ба^ылау; м^най вндiрушi аудандарда экожYЙенщ ^айтадан ^алпына келуiн ба^ылау. Б^л мiндеттердi орындаган жагдайда мониторингтщ ма^сатына жетуге болады. Мониторингтщ ма^саты - б^л ^оршаган орта жэне оныц багасы туралы вткен, ^азiр жэне болаша^та шынайы аппарат алу [1].

Механикалыщ эсер ар^ылы болган б^зуларды ба^ылау Yшiн экожYЙенiц на^ты жагдайын жэне болаша^та оныц компоненттершщ ^айта ^алпына келуiн жэне деградациялыщ динамикасын ба^ылау Yшiн картографиялау ^ажет. Геохимиялыщ взгерiстердi аныщтайтын эсерлердi ба^ылау ластаушылардыц нормативiн есепте алуды ^ажет етедi. Екi жагдайда да экожYЙеге шектеулi жYктемелер нормасын аныщтау, сондай-а^, мониторинг мiндеттерiне жататын табигатты ^оргау жэне ^алпына келтiру Yшiн аймакгыщ с^лба ^ажет.

Ба^ылау нысандары мониторинг ма^сатына жэне мiндеттерiне байланысты тандалады. Негiзiнен, б^л экожYЙелер немесе ^оршаган орта взгерiсiн ^атты сезетш экожYЙе ^¥рамдагы бвлiктер. Ба^ылау аймагы зоналарга бвлiнедi. Зоналарда антропогендiк жYктеме ^ар^ындылыгы, ба^ылау параметрлерiн аныщтайды.

150

Бipiншiден, e^p^cim^ зонaсы аны;талады. Б^л зона м^най eндipyшi нысаннын тiкелей эсеpiнде оpнaлaсaды, немесе, б^л зонaдa м^най eндipiледi. Онын ayдaны техногендiк эсеpдiн ;ap;ындылыFымен жэне eндipiс нысанынын ^уаттылы^ымен аны;талады. М^най кен оpындapындa, зонанын ayдaны, eндipiлiп жат;ан м^най кeлемiмен жэне ;оpшaFaн экожYЙенiц т¥pa;тылыFымен бaйлaнысты. Келесi сант^лы; зонa оpнaлaсaды, ол жеpде нысаннын тiкелей эсеpi жо; немесе эсеpi шектелген. Сант^лы; зонасы eнеpкэсiптiк зонасынын ayдaнынaн Yлкен 6олу кеpек. К^етан ;оpшaFaн айма; фонды зонaFa жaтaды жэне тaбиFи Ypдiстеpдiн бaFытын аны;тайтын ба;ылау зонaсы pетiнде пaйдaлaнaды. М^най кен оpындapын, э^есе eнеpкэсiптiк жэне сант^лы; зонaлapFa бeлy кезiнде, жел жэне су aFыныньщ бaFыттapын есепке aлy ;ажет.

Сонымен, эpбip нысaнFa монитоpинг жYpгiзy Yшiн, ен кемiнде, Yш нYктеден ба;ылау кеpек. Ба;ылау нYктелеpi eнеpкэсiптiк, сант^лы; жэне ба;ылау (фонды) зонaлapындa оpнaлaсaды. Ба;ылау нYктесiн тaндay пpинципi эpтYpлi болуы мYмкiн. Mысaлы, зонaдa кездесетш бapльщ экожYЙелеp типiн ;амтамасыз ету; тек ;ана на;ты лaндшaфттapды ба;ылау немесе геохимиялы; тепе-тендiгi т^а^сыи лaндшaфттapды ба;ылау. Ба;ылау нYктелеpiнiн сaны моpфологиялык ^^лысынын кYpделiгiмен жэне компоненттеp к^амымен аны;талады, 6ipa; ею нYктеден кем болмay кеpек.

Mонитоpинг негiзi pетiнде тaбиFи оpтa жaFдaйын бaFaлay кpитеpийiн аны;тау жэне ба;ылау жYpгiзiлетiн кepсеткiштеpдi топтaстыpy. Ба;ылау пapaметpлеpiнiн сaны жэне к^омы монитоpингтiн xypi мен максатына ;apaй эpтYpлi болуы мYмкiн. Бipa;, ;андай болсын жaFдaйдa, бaFaлayдын кepсеткiштеpi мен кpитеpийлеpi aлдын-aлa тaлдaнyы жэне ЖМСТ жэне аума;ты; ЖСТ ден^ей^^е ;абылдануы ;ажет [3]. Тек ;ана осы шapттap оpындaлFaн жaFдaйдa жYpгiзiлетiн бa;ылayлap бip-бipiне сэйкес келедi де монт^ит- фyнкциялapын a^apa aлaды.

Сыфт^ы эсеpлеpдiн жы^амцы^ына бaйлaнысты ба;ылау пapaметpлеpiн y™ топ;а бeлy кеpек. Бipiншi тоща - сэтсiздiк жaFдaйдын еpтеpек диaгностикaсынын ен жа;сы динамикалы; кepсеткiштеpi жaтaды. Олap жыл iшiнде y^mí ;айта-к;айта ба;ыланып т¥paды, aл ;айталануы уа;ытша интеpвaлдapмен немесе экожYЙелеpдiн жэне олapдыц компоненту жaFдaйынын мayсымды фaзaлapымен аны;талады. Екiншi топ кepсеткiштеpi пapaметpлеpмен еpекшеленедi, олapды жылына 6ip pет бa;ылayFa болады - экожYЙелеpдiц максимальды «тскен» жэне т¥pa;тaнFaн кезiнде.

151

Yшiншi тоща экожуйелердщ терец жэне ;атты езгерген кврсеткiштерi кiредi. Олар 6ip жа;;а багытталган Yрдiстердiц ^за; эсершен ;алыптасады, оларга бiрнеше жылда бiр рет немесе квпжылды; климатты; кврсетюштер бойынша ба;ылау жYргiзiледi. М^ндай кврсетюштерге экожYЙелердiц шекаралары жэне пiшiндерi, биогеноценоздардыц ;^рлымдары, всiмдiктерiц ;^рамдары, айма;тыц жалпы гидрологиялы; режимi, топыра; морфологиясы жэне т.б. взгеру жатады [3].

Каспиймацы м^найлы аудандарында мониторинг ^йымдастыруы Yшiн келесi параметрлерлер ^сынылады: экожYЙе вшмдшшнщ взгеруi; всiмдiктiц морфопатологиялы; взгеруi; топыра;тыц ;^рамы жэне ;асиеттершщ взгеруi; швл зонасыныц экожYЙе жагдайын жэне ец кещнен таралган т^здану YPДiсiнiц ;ар;ындылыгын ба;ылау; экожYЙелердiц шекаралары мен конфигурацияларыныц взгеруi.

Мониторинг ^йымдастыру барысында ара ;ашы;ты;тан зерделеу эдiстерi Yлкен роль ат;арады. ЭкожYЙе жагдайын ара ;ашы;ты;тан эуе-гарышты; зерделеу ар;ылы ба;ылау эдiстерi экожYЙелердiц техникалы; эсерден б^зылган аудандардыц взгеруш багалау жэне нысаныныц эртYрлi ба;ылау зонасында экожYЙенiц жагдайын аньщтау Yшiн динамикалы; жагдайды багалауда кецiнен ;олдануга болады. ЭкожYЙенiц жагдайын ара ;ашы;ты;тан ба;ылау жер бетщдеп стационарлы жэне жартылай стационарлы зерттеулермен толы;тыру ;ажет, олар экожYЙенiц сырт;ы эсерге реакциясын багалау Yшiн на;ты а;параттар алу мYмкiншiлiкгiн бередi.

Соцгы жылдары мониторинг жYргiзуде кецiнен ГАЖ (географиялы; а;параттар жYЙесi) технологиялары ;олданылады. ГАЖ ар;ылы айма;тыц ;азiргi жагдайын багалау Yшiн ара ;ашы;ты;тан зерделеу мэлiметтер ;олдану эдiстерi пайдаланады.

К^рп кездегi мониторингтiц мiндеттi элементi болып а;паратты;-бас;ару жYЙесiн ;^растыру саналады, ол тек аппарат жинаудан бас;а (банк мэлiметерiн ;^растыру) келiп тусетш а;паратты нормадан тыс шыгып ;алганын жедел турде аныщтауга мYмкiншiлiк береди

Жогарыда айтылгандар Каспиймацы м^найлы аудандарыныц экожYЙелiк мониторингiсiнiц барлы; жагын ашпайды, бiра; оныц ^йымдастыру жалпы принциптерш кврсетедi.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Дзержинская И.С. Микробиологический мониторинг техногенных водных и почвенных экосистем // Материалы научно-производственного семинара. - Астрахань, 1997. - С. 176-178.

152

2. Дончева А.В. Ландшафты в зоне воздействия промышленности. - М.: Наука, 1981.

3. Дюнарев А.Г. Принципы организации экосистемного мониторинга в нефтеносных районах Западной Сибири // География и природные ресурсы. - 1997. - №2. - С. 131-134.

4. Казанцева М.Н. Влияние нефтяного загрязнения на таежные фитоце-нозы Среднего Приобья: Автореф. дис. ... канд. биол. наук. - Екатеринбург, 1994.

5. Ковда В.А., Керженцев А.С. Экологический мониторинг: концепция, принципы, организация // Региональный экологический мониторинг. -М.: Наука, 1983. - С. 7-14

6. Пиковский Ю.Н. Геохимические особенности техногенных потоков в районах нефтедобычи // Техногенные потоки вещества в ландшафтах и состояние экосистем. - М.: Наука, 1981.

7. Славина Т.П., Кахатинина М.И. Середина В.П. Изерская Л.А. Загрязнение нефтью и нефтепродуктами // Основы использования и охраны почв Западной Сибири. - Новосибирск: Наука, Сиб. отд. - 1989.

8. Сериков Ф.Т. Экологический мониторинг нефтегазовых регионов Каспийского моря // Нефть и газ. - 1999. - №1. - С. 104-107.

9. Хазиев Ф.Х., Фаткиев Ф.Ф. Изменение биохимических процессов в почвах при нефтяном загрязнении // Агрохимия. - 1986. - №10.

Казахский национальный университет им. аль-Фараби, г. Алматы.

ЭКОСИСТЕМНЫЙ МОНИТОРИНГ В НЕФТЕНОСНЫХ РАЙОНАХ ПРИКАСПИЯ

Канд. геогр. наук А.Г. Кошим

При разработке эффективной технологии освоения нефтяных месторождений необходимо обеспечение экологической безопасности. Для решения этих и других проблем необходим экологический мониторинг, задачами которого являются: оценка механических нарушений почвенного и растительного покрова в районах нефтяных скважин, нефтепроводов, автодорог; оценка влияния газовых факелов на окружающие экосистемы и др.

153

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.