CC BY
0KALKA (CALQUE)NING DERIVATIV TABIATI
Absalamova Gulmira Sharifovna
Samarqand agroinnovatsiyalar va tadqiqotlar instituti, Fundamental va gumanitar fanlar kafedrasi Phd, dotsent vazifasini bajaruvchi https://doi.org/10.5281/zenodo.11215587
Annotatsiya. Ushbu maqolada tilshunoslik termini bo'lgan kalkalar xususida uning etimologik kelib chiqishi va derivative tabiati haqida so'z boradi. Shuningdek, kalkalarning turli tillarda qo'llanilish ahamiyati vazifasi ochiqlanadi.
Kalit so'zlar: termin, derivat, kalka, leksik-semantik, lug'aviy birlik, tarjima, etimon.
Terminlarning qo'llanish, tarqalish ko'lami muayyan terminologik sistema bilan cheklangan bo'lib, ular insonning faoliyati doirasidagi aniq uslubda harakat qiladi, voqelanadi. Terminologik korpus, terminologik ma'lumot bazalari yaratishda terminni modellashtirish asosiy bosqichlardan sanaladi va bu jarayonda ham, terminni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishda ham murakkab tarkibli terminlar turli qiyinchiliklarni yuzaga keltirishi mumkin. Bu esa tilshunoslik terminologiyasi oldiga lingvistik terminlarni qayta ishlash, tizimlashtirish va tartibga solish vazifasini qo'yadi.
Terminologiya turli-tuman maktab, ilmiy yo'nalish va aniq fikrlarga xos ketegorial apparatni ifodalovchi, terminlar sistemasiga birlashgan maxsus tushunchalar yig'indisi, majmui tarzida qaraladi. Derivatsion nuqtai nazar terminlarning yasalish jarayonlari bilan chambarchas bog'langan. Ushbu g'oya tarafdorlarining fikricha, termin nafaqat oddiy so'zning varianti, shuningdek, yangi, o'ziga xos spetsifik belgilarga ega maxsus yasalgan birlik sifatida ham tan olinadi.
Shu jumladan, tilshunoslik termini sanalgan kalka fransuz tilidan kirib kelgan so'z bo'lib, nusxa, taqlid ya'ni boshqa til lug'aviy birligidan ona tili vositalari asosida nusxa ko'chirish (so'zma-so'z tarjima qilish) natijasida yuzaga kelgan so'z, atama hisoblanadi. Kalkaning ma'noviy va shakliy ma'noviy turlari mavjud. Kalka so'zning ohangi va so'z yasalish shakli jihatidan fransuz tiliga mansub bo'lsada, ma'no jihatdan chet so'zlarning ta'siriga bog'liq sanaladi. Shakliy-ma'noviy kalka o'zga tildagi ma'noni ifodalay oladigan unsurlar asosida ona tilida yangi lug'aviy birlik hosil qilishdir. To'liq va yarim shakliy-ma'noviy kalkalar bo'ladi. To'liq kalkada ona tilining o'z ichki imkoniyatlaridan foydalaniladi.
Nisbatan yaqinda sodir bo'lgan hodisa, uning to'g'ridan-to'g'ri nomi singari, izlanish hozirgi kunda ilmiy va texnik lug'atlarda kuzatilgan "zamonaviy leksik o'zgarishlarning asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridan biri"1 hisoblanadi.
Ma'lumki, kalka asl modelga iloji boricha yaqinroq bo'lish uchun bir tildan ikkinchisiga o'tish qisman: ingliz modelining tuzilishi ko'chiriladi, lekin tarjima tilining so'z boyligidagi so'zlardan foydalaniladi. Shuning uchun kuzatuvlar asosida "tashqi vositalar (qarz olish) va ichki vositalar (derivatsiya, kompozitsiya va boshqalar orqali yangi so'zlarni shakllantirish) o'rtasidagi hodisa" deyish o'rinlidir.
Bugungi kunda qisqa va samarador kalkalar g'arb tillari hisobiga oshib bormoqda, jumladan ingliz tili, Amerikani hisobga olmaganda, ko'p darajalarda (diplomatik, iqtisodiy,
1 Santoyo, Julio Cesar: «Traduction, fertilisation et internationalisation», dans Meta, vol. 32, n° 3, septembre, pp. 1987:243
siyosiy, ilmiy, texnik va boshqalar) yuqori mahsuldor tildir. Bir so'z bilan aytganda, u bir vaqtlar xalqaro maydonda fransuz tili egallagan o'rinni egalladi. Yillar davomida fransuz tili "qarz olish" tiliga aylangan.
Biroq, u hali ham to'liq qarz olishdan ko'ra afzalroqdir, ayniqsa, agar u qarz oluvchi tilning morfologik va sintaktik tuzilishini hurmat qilsa, u endi tilni yaratish va hosil qilish kabi boyitishga hissa qo'shishi kutiladi. "50 yildan keyin hech qanday etimologik lug'at yaratilmaydi, u 1) ma'nolarning semantik bo'linishini, 2) tarjima tomonidan kiritilgan so'zlarni tizimli o'rganishni hisobga olmaydi" deydi Sharl Balli.
Xronologik ravishda, tarjima tilida kontseptual birlikning vaqtincha yetishmasligini qoplash uchun" qarz olish ko'pincha kuzatuvdan oldin keladi, bu o'rinda nominatsiya zarurati til atamasini ishlab chiqishdan ko'ra dolzarbroq bo'ladi". To'liq qarz olish qarz olgan xorijiy leksik birlik sifatida aniqlanadi.
To'liq qarz olish deganda chet tilidagi leksik birlik tushuniladi, qarz oluvchi til tomonidan shaklni oldindan almashtirmasdan matn shaklida qarz olinadi. Bunday aralashmaslik qisman tillarda ifoda vositalarining aniq parallelligi bilan bog'liq, ayniqsa, agar bu tillar kompozitsiya va derivatsiyadan ta'lim usuli sifatida foydalanish bilan birlashtirilgan bo'lsa. Aynan shu narsa qarz olish va kuzatuv o'rtasidagi farqdir.
Kalkalash - boshqa tildan terminlarni sun'iy tarjima qilishdir. Buning natijasida mazkur termin yoki birikma termin tildagi asl ma'nosidan tashqari yangi bir ma'no kasb qiladi. Kalkalar o'z xarakteriga ko'ra ma'no kalkasi (bunda terminning ma'nosi tarjima qilinadi) va struktur semantik kalka, ya'ni so'zma-so'z tarjima, terminning ma'nosini shu bilan birga terminning tarkibini, ayrim o'rinlarda so'z formalarini ham tarjima qiladi.
A.N.Kononovning fikricha, kalkalar asosan texnikaviy, ilmiy va ijtimoiy-siyosiy sohalarga tegishli terminlar asosida amalga oshiriladi2
Kalka - "so'z o'zlashtirishning eng oliy formasidir". Chunki tilda avvaldan mavjud bo'lmagan yangi so'z yoki termin yuzaga keladi3. Natijada o'sha tilning leksik boyligi oshadi.
Kalkalash tarjima bilan so'z yasalishi oralig'ida turuvchi hodisa bo'lganligi uchun tilshunoslar uni qat'iy baholashga ikkilanadilar. Shuning uchun kalkalashning ikki tarkibiy turini 1) to'liq kalka; 2) yarim kalka4 deya ko'rsatadi.
Kalka - so'z, ibora yoki birikma terminning yangi ma'nosini tilda mavjud bo'lgan til birliklariga mos tarzda so'zma-so'z tarjima qilish yo'lidir.5 Shuning uchun ham N.S. Arapova kalkalarning 3 turini farqlaydi:
1. So'z yasovchi kalkalar;
2. Semantik kalkalar;
3. Frazeologik kalkalar.
R.A. Budagov ham kalkalashning tabiati haqida fikr yuritib, mazkur hodisani o'zlashtirishning alohida bir turi deb hisoblaydi. Uning fikricha, kalkalangan so'zlar chet el yoki boshqa tildagi so'zlarni strukturaviy nusxasi asosida (ularning moddiy qismini o'zlashtirmay) shakllanadigan so'zlardan iboratdir6.
2 Грамматика современного узбекского литературного языка. - М.,1970. C-104-105.
3 Shoahmedov E. Rus tilidan o'zbek tiliga kalkalash masalasiga doir: Filol. fan.nomz.dis.- T., 1974. -B19.
4 BegmatovE. Hozirgio'zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. - T., "Fan", 1985. -B174.
5 Арапова Н.С. Калька // Большой энциклопедический словарь. Языкознание.-М. :Большая Российская энциклопедия, 1998.- C.211.
6 Будагов Р.А. Введение в науку о языке. -М.,1958.- C.111.
Tilshunos olim A.A.Reformatskiy esa kalkalash hodisasini yanada aniqlashtirib shunday deydi: "Kalkalar chet el tillaridagi so'z yoki iborani qismma-qism tarjima qilishdan iboratdir...; shunday qilib, kalkalashda elementlar kombinatsiyasi o'zlashtiriladi, elementlarning o'zi chet el so'zlaridan emas, balki o'z materiallaridan iborat bo'ladi7I. A. Baskakov o'z ilmiy ishlaridan birida kalkalarni quyidagi ikki turga bo'lib o'rganishni tavsiya qiladi:
1. Mazmuniga ko'ra kalka;
2. Strukturaviy-semantik kalkalar8
Qayd etish kerakki, har bir til leksikologiyasida strukturaviy kalka qanday o'rin tutsa, semantik kalka ham xuddi shunday mavqega ega. Lekin struktur kalka semantik kalkaga nisbatan tillarda ko'p uchraydigan hodisadir.
Tilshunoslikda kalkaning bu usuli olimlar tomonidan turlicha atalib kelinmoqda. Masalan, N. M. Shanskiy , L. P Yefremov9, L. S. Peysikovlar10 bu xil kalkani "slovoobrazovatelnaya kalka" deb qo'llagan bo'lsalar, N. A. Baskakov11 "strukturno-smislovayakalka" deb ishlatilishni taklif qilgan. O'zbek tilshunoslari, jumladan, M. Po'latov12 bu turni "morfologik kalka" deb ham atashadi
Ko'rishimiz mumkinki, olimlar kalkaning bu turini o'z izlanishlari va tadqiqotlari natijasi o'laroq nomlashadi. Ilmiy adabiyotlarda bugungi kunda ham o'zbek tilida va ham fors tilida "struktur kalka" tushunchasi ko'proq ishlatiladi. Chunki kalkalarning mazkur turida muayyan tildagi so'zning boshqa biror bir tilga kalkalash uchun asos bo'lgan so'z strukturalarga bo'linib, qismlarga mos keladigan morfemalar keltiriladi.
Fikrimizni to'laroq isbotlash uchun tilshunos olim L.T.Yefremovning so'z yasalish qonuniyatlari har bir tilda o'ziga xos ekanligi haqidagi quyidagi fikrini keltiramiz. L.T.Yefremov yozadi: "Har qaysi tilning so'z yasalishi o'ta o'ziga xosdir. Shunga ko'ra yasama so'zning yoki qo'shma so'zning tarkibiy qismlari boshqa tillarda uchramaydigan kombinatsiyalarni yuzaga keltirishi mumkin".
Tilshunoslikda so'z yasalishi, umuman, yangi so'z hosil qilish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Sababi, so'z yasash vositalari yordamida yoki biror usul bilan yangi so'z hosil qilinishi tilda lug'at tarkibini to'ldirib takomillashtiradi. Natijada so'z yasovchi vositalar tilning taraqqiyotini yanada yuqori bosqichga ko'taradi. Bu kabi jarayon boshqa tillar tarkibidan foydalangan holda kalkalash orqali so'z yasalishi jarayonida yanada muhim ahamiyatga ega bo'lib qoladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YHATI
1. Santoyo, Julio Cesar: «Traduction, fertilisation et internationalisation», dans
2. Meta, vol. 32, n° 3, septembre, pp. 1987: 243
3. Грамматика современного узбекского литературного языка. - М.,1970. C-104-105.
7 Реформатский А.А. Введение в языковедение.- М., 1955. - C.117.
8 БаскаковН.А. Современное состояние терминологии. - М., 1961.- C.45.
9 Ефремов Л.Н. Сущность лексического заимствования и основные признаци освоения заимствованных слов, АКД, Алма-Ата, 1959.
10 Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка.-M., Изд-во МГУ,1975
11 БаскаковН.А. Современное состояние терминологии. -М., 1961.
12 Пулатов M. Роль русского языка в развитии и обогащении словарного состава узбекского языка. - Т., "УзФА".1956.
4. Shoahmedov E. Rus tilidan o'zbek tiliga kalkalash masalasiga doir: Filol. fan.nomz.dis.- T., 1974. -B19. BegmatovE. Hozirgio'zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. - T., "Fan", 1985. -B174.
5. Арапова Н.С. Калька // Большой энциклопедический словарь. Языкознание.-М.:Большая Российская энциклопедия, 1998.- C.211.
6. Будагов Р.А. Введение в науку о языке. -М.,1958.- C.111.
7. Реформатский А.А. Введение в языковедение.- М., 1955. - C.117.
8. БаскаковН.А. Современное состояние терминологии. - М., 1961.- C.45.
9. Ефремов Л.Н. Сущность лексического заимствования и основные признаци освоения заимствованных слов, АКД, Алма-Ата, 1959.
10. Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка.-M., Изд-во МГУ,1975
11. Баскаков Н.А. Современное состояние терминологии. -М., 1961.
12. Пулатов M. Роль русского языка в развитии и обогащении словарного состава узбекского языка. - Т., "УзФА".1956.
13. Sharifovna, A. G. (2022). Views of french renaissance thinkers on child upbringing. Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities, 12(5), 386-390.
14. Nendissa, D. R., Alimgozhaevich, I. K., Sapaev, I. B., Karimbaevna, T. M., Bakhtiyarovna, S. Z., Abdullah, D., ... & Sharifovna, A. G. (2023). Sustainable livestock grazing in Kazakhstan practices, challenges, and environmental considerations. Caspian Journal of Environmental Sciences, 21(4), 977-988.
