CC BY
0ЭОЖ 574. 58
«К0КШЕТАУ» М¥ТП АУМАГЫ К0ЛДЕРШЩ АЛЬГОФЛОРАСЫНА
ЖYРГIЗIЛГЕН ЗЕРТТЕУЛЕР
0НЕРХАН ГСЛЖАЙНА
^.^¥лажанов атындагы ^азак технология жэне бизнес университетiнiн кауымдастырылган профессоры, б.г.к., Астана, ^азакстан
ХАМИТОВА АЙГУЛЬ АМАНГЕЛЬДЫЕВНА
«Кекшетау» М¥ТП, гылым бeлiмiнiн маманы, эколог, Кекшетау, ^азакстан
ВАСЬКИНА ВАЛЕНТИНА СЕРГЕЕВНА
Арьщбальщ филиалынын ерекше коргалатын табиги аумактардын гылым жeнiндегi мемлекетпк инспекторы, Кекшетау, ^азакстан
УМАРОВА ДАНА ДАРХАНОВНА
Зерендi филиалынын ерекше коргалатын табиги аумактардын гылым женшдеп мемлекетпк инспекторы, Кекшетау, ^азакстан
АЗБЕРГЕНОВ БОЛАТ КУРАКПАЕВИЧ
Шалкар филиалынын ерекше коргалатын табиги аумактардын гылым женшдеп мемлекетпк инспекторы, Кекшетау, ^азакстан
Аннотация. Жумыста «Кекшетау» М¥ТП аумагына юретш, рекреациялыц мацызы зор Имантау, Шалцар, ЗеренЫ келдер1 альгологиялыц тургыда зерттелт, таксономиялыц ц^рамы талданды. Альгологиялыц зерттеу нэтижестде Имантау келгнен алынган су Yлгiлерiнен барлыгы микробалдырлардыц 74 тург, Шалцар келгнен 65 тург, Зерендг келгнен микробалдырлардыц 71 тург аныцталынып талданды.
ТYйiн свздер: Имантау кел1, Шалцар кел1, Зеренд1 кел1, альгофлора, микробалдырлар, «Кекшетау» М¥ТП.
«Кекшетау» Мемлекетпк улттык табиги парю (будан эрi - М¥ТП) сукоймалары ею эюмшшк бiрлiкте - Солтуспк ^азакстан жэне Акмола облыстарында орналаскан.
^азакстан халыкаралык рейтингтерде туризмнiн бэсекеге кабшеттшш бойынша 81 -орында, табиги ресурстарды пайдалану тиiмдiлiгi бойынша 99-орында, туристiк кeрсетiлген кызметтер сервисшщ денгейi бойынша 97-орында жэне т.б болуы туризм саласын айтарлыктай шгершету Yшiн жеткiлiксiз екенiн кeрсеттi. Осыган орай, ^азакстан Республикасынын туристiк саласын дамытудын 2019-2025 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасы аясында ^азакстанды туристендiру картасы жасалып, оган ен перспективалы багыттар ретiнде республикалык денгейдегi ТОП-10 басым туристiк аумактар енгiзiлдi. Сонын бiрi - Имантау-Шалкар курорттык аймагы. ^азiрri уакытта жылына 130 000 турист кабылдайтын элеуетi болса, болашакта жыл сайын 400 000 турист кабылдайтын элеуеттi болмак [1]. Сол себепт туристiк манызы бар аумактар табигатынын, эсiресе суларынын экологиялык жагдайын, флорасы мен фаунасын зерттеу манызды.
Судын ластануы атмосфералык ластанудан да каушп. Сулы ортадагы eздiгiнен тазарту ауадагыдан элдекайда баяу жYредi, эрi суды ластау кeздерi ете кеп.
Эсер етушi сырткы факторлар су экожYЙесiнiн гидрохимиялык режимiн eзгертуi салдарынан суда калыптаскан табиги экожYЙелердiн тепе-тендш бузылады, тYрлердiн саны азаяды. Эаресе суга органикалык калдыктар тасталган кезде балдырлар каптап eсiп, «гулденедЬ> [2, 120-126 б].
Суайдынга улы заттар TYcin, экожYЙе деградацияга ушырау децгешн тест-организмдермен, ягни биотестшеу эдiстемесi аркылы жедел аны^тауга мYмкiндiк бар.
Судыц ластануы салдарынан су экожYЙелершщ микробтык ценозы да езгередь Су микрофлорасы - су тогандарындагы биологиялык тепе-тецдштщ себепшiсi. Сондыктан коршаган орта жагдайындагы езгерiстерге де ец алдымен сезiмталдык танытады. Судыц ластану децгей жогарылаган сайын микрофлораныц сандык катынасы да езгередi [3, 190 б].
Сол себепт келешекте «Кекшетау» М¥ТП аумагындаагы келдерге альгофлораны пайдалана отырып экологиялык бага беру Yшiн жэне кел суларына биотестiлеу жYргiзу Yшiн аталган кел суларыныц альгофлорасын зерттеу езектi болып отыр.
Зерттеу материалдары мен эд1стер1
Материалдарды полиэтилендi ыдыстарга жинадык.
Балдырларды зерттеуде перипитонды жэне планктонды организмдер алынып, Lab A1, Микромед 100х-900х, МБИ 15-42У микроскоптарын пайдаландык. Балдырлардыц тYрлiк курамын аныктауда: «Определитель сине-зеленых водорослей Средней Азии», том 1-2; «Определитель пресноводных водорослей СССР», том 1-14, 1951; «Определитель сине-зеленых водорослей Средней Азии», 1-3 том, 1987; «Определитель протококковых водорослей Средней Азии», том 1-2, 1988; «Определитель сине-зеленых водорослей Средней Азии», 1987; «Определитель пресноводных водорослей СССР», 1951; «Определитель протококковых водорослей Средней Азии», 1976; «Краткий определитель хлорококковых водорослей УкрССР». Киев, 1990; аныктауыштары т.б. колданылды. Балдырларды тiрi жагдайда аныктау жYргiзiлдi. Жумыс барысында фиксаторлар ретшде 2-4% -т формалин ерiтiндiсi, тYрлiк курамын аныктауда 0,01% нейтральды кызыл жэне метилен кек, сафранин боягыштары колданылды. Талшыкты микробалдырлардыц козгалысын токтату Yшiн йод ерiтiндiсi колданылды [4-13].
Балдырларды еаруде арнайы коректiк орталар пайдаланылды. Жасыл балдырларды есiруде 04, Тамия коректш орталары колданылды. Кекжасыл балдырларды еаруде негiзiнен Заррука коректiк ортасы, евгланалы балдырларды есiруде Euglena коректiк ортасы пайдаланылды [14-15, 11-42 б].
Зерттеу нэтижелер1 мен талкылаулар
Су экожYЙелерiнiц мацызды элементтершщ бiрi судыц сапасын куруга катысатын судыц альгологиялык курамы. Ол су экожYЙесiнiц сапасыныц калыптасуында жэне кел, тоган суларыныц ешмдшгш зерттеуде мацызды керсеткiштердiц бiрi.
Балдырлар сукоймадагы коректену тiзбегiне катысып мацызды рел аткарады. Сукоймадагы зоопланктондар, шаянтэрiздiлер коректенудiц CYзу типi аркылы балдырлардыц 130-дан астам тYрiмен коректенедi де, соцынан ездерi балыктарга жем болады. Екiншi жагынан балдырлардыц езi тшелей балыктардыц жемiне айналады. Кепшiлiк тукытэрiздес балыктардыц корегiнiц 10-15 пайызын балдырлар курайды [7,180-196 б].
Осылайша балдырлар су экожYЙесiне оц эсер етуiмен катар, керi эсерлер де керсетедь
Сол себептi кез-келген суэкожYЙесiнiц, эаресе улттык парк келдерiнiц альгофлорасын зерттеудщ мацызы зор..
Имантау, Шалкар, Зерендi келдерiнен алынган су сынамалары Астана каласы, ^Дулажанаов атындагы ^азак технология жэне бизнес университетшщ экология лабораториясында зерттелiп, талданды.
Имантау келi СолтYCтiк ^азакстан облысы, Айыртау ауданы, Есш езенi алабындагы кел [16]. Келдщ оцтYCтiк-шыFыс жагалауында Имантау ауылы орналаскан. Келдiц ортасына карай оцтYCтiк белшнде жYрек пiшiндi тасты аралы бар кел. СолтYCтiк-батыстан оцтYCтiк-шыFыска карай созылFан. ¥зындыFы - 13,1 км, еш - 4,8 км. Орташа терецдш - 5,7 м, су жинау алацы -483 км2 (1-сурет).
1-сурет - Имантау келшщ гарыштык тYсiрiлiмi
Альгологиялык зерттеу нэтижесiнде Имантау келiнен алынган су Yлгiлерiнен барлыгы микробалдырлардыц 74 тYрi аныкталып, олар таксономиялык курамдары бойынша топтастырылды. Аныкталган тYрлердi жiктеп, салыстырып карап, Имантау келi балдырларыныц тYрлiк к¥Рамына салыстырмалы талдау жYргiзiлдi (1-кесте).
1-кесте - Имантау келiнен аныкталынган микробалдырлардыц жiктелiнуi
Белiм Класс ^атар Тукымдас Тур
Cyanophyta 2 4 6 18
Chlorophyta 4 4 8 31
Bacillariophyta 2 4 10 25
Барлыгы 8 12 24 74
Аныкталган тYрлердiц 31-жасыл, 18-кекжасыл, 25-диатомды балдырлардан турады, олардыц iшiнде пайыздык мелшерi жагынан жасыл балдырлар жогары Yлеске ие екендш аныкталды (2-сурет).
Bacillariophyt
a 34%
Chlorophyta
24%
2-сурет - Имантау келшдеп микробалдыр тYрлерiнiц сандык керсеткiшi
Шалкар — СолтYCтiк ^азакстан облысы Айыртау ауданындагы агынсыз т^зды кел. Кекшетау келдерi тобына кiредi. Кел жагасынан алыс емес жерде Шалкар ауылы орналаскан. Келдщ ауданы - 29,6 км2 (3-сурет).
3-сурет - Шалкар келшщ гарыштык тYсiрiлiмi
Альгологиялык зерттеу нэтижесшде Шалкар келiнен алынган су Yлгiлерiнен барлыгы микробалдырлардыц 65 тYрi аныкталды (2-кесте).
Шалкар келiнен аныкталынган микробалдырлар белiм, класс, катар, тукымдас, тYрге топтастырылды. ТYрлiк к¥рамы жагынан бiрiншi орынды жасыл балдырлар иеленсе, екiншi орынды кекжасыл балдырлар, одан кешнп орындарды диатомды балдырлар мен эвгленалы балдырлар алады (2-кесте).
2-кесте - Шалкар келшен аныкталынган микробалдырлардыц жiктелiнуi
Белiм Класс ^атар Тукымдас Тур
Chlorophyta 4 4 9 25
Euglenophyta 1 1 1 1
Cyanophyta 2 2 4 18
Bacillariophyta 2 3 5 21
Барлыгы 9 10 19 65
Аныкталган тYрлердiц 25-сi (38,5 %) - жасыл балдырлар 18-сы (27,7%) кекжасыл балдырлар, 21 -i (32,3 %) - диатомды балдырлар жэне 1-i (1,5 %)- эвгленалы балдырлар (4-сурет).
Bacillariophy ta 32,3%
Euglenophyta 1,5%
Chlorophyta 38,5%
Cyanophyta 27,7%
4-сурет - Шалкар келшен аныкталынган микробалдырлардыц тYрлiк катынасы
Зерендi келi Зерендi тауларыныц солтYCтiк-шыFыс беткешнде орналаскан. Кел жагасында Зерендi ауылы орналаскан. Су коймасы тектоникалык болып табылады.
Келдiц ауданы 9,61 км2, узынды^ы - 5,3 км, максималды енi - 3,5 км. ЖаFалау сызыFыныц узынды^ы 19,4 м (5-сурет).
Л S .»4 База отдыха "Лаг,-
М Х^ W
5-сурет - Зерендi келiнiц Fарыштык тYсiрiлiмi
Зерендi келiнен аныкталынFан микробалдырларды жiктеп, тYрлiк курамдарына талдау жасалынды (3-кесте). БарлыFы микробалдырлардыц 71 тYрi аныкталды.
3-кесте - Зерендi келшен аныкталыетан микробалдырлардыц жiктелiнуi
Белiм Класс ^атар Тукымдас Тур
Chlorophyta 5 5 11 27
Euglenophyta 1 1 1 2
Cyanophyta 2 3 5 21
Bacillariophyta 2 3 9 21
Барлы^ы 10 12 26 71
АныкталFан балдырлардыц iшiнде тYрлiк курамы бойынша 1-орынды жасыл балдырлар-27 тYP, екiншi орынды кек-жасыл балдырлар мен диатомды балдырлар-21 тYPден, келесi
орынды эвгленалы балдырлар-2 тYPден иеленедь Пайыздык Yлес салмагы бойынша жасыл балдырлардыц аталган келде басымдылык керсететiнi аныкталды (5-сурет).
Bacillariophyt a
29,5%
Euglenophyta 3%
Chlorophyta 38%
Cyanophyta 29%
5сурет - Зерендi келiнен аныкталынган микробалдырлардыц тYрлiк катынасы
Табиги мацыздылыгы жогары Зерендi, Имантау келдерiнен Microcystis, Oscillatoria, Gloeopcapsa жэне Anabaena туысыныц екiлдерi кездесiп, аталган келдердiц су сапасын бакылауга алу керектiгiн ескертедi. Бул цианобактериялардыц суда гYлдеуi су экожYЙесiндегi тiрi организмдерге керi эсерiн тигiзедi жэне суда шомылушы адамдарда терi ауруларын, суды iшкен жануарларды аскорыту мYшелерiнiц ауруларын тугызады. Сонымен катар цианобактериялардыц жаппай дамуынан судыц тYсi, дэмi, иiсi сиякты органолептикалык керсеткiштерi нашарлайды жэне судагы ерiген оттеп мелшерi азаяды.
Сондыктан аталган аумактарды ластанудан алдын-ала коргау керек жэне микробалдырлардыц гYлдеуi байкала бастаса алдын-алу шараларын карастырып, гYлдеу себептерiн аныктау керек. Сонымен катар кел жагалауларына келiп демалушылардыц тазалык сактауын реттеп, коршаган ортаны коргау iс-шараларын жYргiзу кажет.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1900000360
2. Дружинин Г.В. Основные закономерности строения берегов озер Северного Казахстана. -Л.: Наука, 1990. - 145 с.
3. Биоиндикация и биотестирование природных вод. // Тез. Докл. Всесс. конф. - Ростов, 1986. - С. 198.
4. Штамм Е.В., Батовская Л.О. Биотические и абиотические факторы формирования редокс-состояния природной водной среды // Экологическая химия водной среды. - 1988. - Т.2. -125-137 с.
5. Шоякубов Р.Ш., Васигев Т.В., Расулов А.А. Альгофлора очистных сооружений Ташкентской обл.
6. (Ахангарское очистное сооружение) // Альгофлора и микрофлора Средней Азии. - Ташкент: ФАН, 1976. - С.220-222.
7. Сиренко Л.А., Гавриленко М.Я. ''Цветения'' воды и эвтрофирование. Киев, 1978. - 231 с.
8. Сиренко Л.А., Сакевич А.И., Осипов Л.Ф., Лукина Л.Ф. и др. Методы физиолого-биохимического исследования водорослей в гидробиологической практике. - Киев: Наукова думка, 1975. - 247 с.
9. Определитель пресноводных водорослей СССР / Отв. ред. М.М. Голлербах. - Л.: Наука, 1951. - Т.1-14.
10. Музафаров А.М., Эргашев А.Э., Халилова С.Х. Определитель сине-зеленых водорослей Средней Азии. - Ташкент: Фан, 1987. - Т. 1. - С. 3-405.
11. Музафаров А.М., Эргашев А.Э., Халилова С.Х. Определитель сине-зеленых водорослей Средней Азии. - Ташкент: Фан, 1988. - Т.2. - С. 406-815.
12. Музафаров А.М., Эргашев А.Э., Халилова С.Х. Определитель сине-зеленых водорослей Средней Азии. - Ташкент: Фан, 1987. - Т.3. - С. 815-1215.
13. Эргашев А.Э. Определитель протококковых водорослей Средней Азии. - Ташкент: Фан, 1979. - Ч.1. - 343 с.
14. Унифицированные методы исследования качества вод // Методы биологического анализа воды. Приложение I. Индикаторы сапробности. - М.: СЭВ, 1977. - С. 11-42.
15. Унифицированные методы исследования качества воды // Методы биологического анализа воды. Приложение II. Атлас сапробных организмов. -М.: СЭВ, 1977 - С.11-42.
16. https://gnppkokshetau.kz/zerendinskij-filial/
