Научная статья на тему 'КЎЧАТ ҚАЛИНЛИГИ ВА ЧИЛПИШ УСУЛЛАРИНИ ЧИГИТНИНГ МОЙДОРЛИК КЎРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ'

КЎЧАТ ҚАЛИНЛИГИ ВА ЧИЛПИШ УСУЛЛАРИНИ ЧИГИТНИНГ МОЙДОРЛИК КЎРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
13
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
standing density / stamping / Entogean / plant bug / seeds / oiliness degree

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Негматова Сурайё Тешаевна, Бобоева Нодира Тўхтамишовна

This article describes influence of standing density and stamping methods on quality parameters of cotton fiber and seeds in conditions of takyr-meadow soils of Surkhandarya province of southern zone When growing "Surxon-102" cotton plants with standing density of 120-130 thsd. with coining using Entogean preparation, oil content in the core of seeds was 1.9% higher and oil content in the seed was 1.7% higher compared to the control variant without coining; it was also scientifically proved that oil content in the core of seeds reduced by 0.5-0.9% and oil content in the seed by 0.5-1.3% when standing density was increased by 10-20 thousand crowns.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КЎЧАТ ҚАЛИНЛИГИ ВА ЧИЛПИШ УСУЛЛАРИНИ ЧИГИТНИНГ МОЙДОРЛИК КЎРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

КУЧАТ ЦАЛИНЛИГИ ВА ЧИЛПИШ УСУЛЛАРИНИ ЧИГИТНИНГ МОЙДОРЛИК

КУРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ *Негматова Сурайё Тешаевна, 2Бобоева Нодира Тухтамишовна

7Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадкикот институти, кишлок хужалиги фанлари доктори, катта илмий ходим 2Термиз давлат университети мустакил тадкикотчи https://doi.org/10.5281/zenodo.8002638

Abstract. This article describes influence of standing density and stamping methods on quality parameters of cotton fiber and seeds in conditions of takyr-meadow soils of Surkhandarya province of southern zone When growing "Surxon-102" cotton plants with standing density of 120-130 thsd. with coining using Entogean preparation, oil content in the core of seeds was 1.9% higher and oil content in the seed was 1.7% higher compared to the control variant without coining; it was also scientifically proved that oil content in the core of seeds reduced by 0.5-0.9% and oil content in the seed by 0.5-1.3% when standing density was increased by 10-20 thousand crowns.

Keywords: standing density, stamping, Entogean, plant bug, seeds, oiliness degree

Кириш Бугунги кунда дунёда пахта етиштириш буйича Хитой йилига - 17 млн., А^Ш - 11 млн., Х,индистон - учинчи уринда булиб 7 млн., Покистон - 6 млн. ва Узбекистан манбаларда кайд килинишича 3 млн. тоннадан ортик пахта ишлаб чикаради [6]. Жах,онда турли биотик ва абиотик омиллар таъсирида иклимнинг узгариши, сув танкислигининг ортиб бориши натижасида турли зарарли х,ашаротларга карши агротехник усулда курашиш хдмда гуза навларидан юкори ва сифатли х,осил етиштиришнинг инновацион технологияларини ишлаб чикишга алох,ида эътибор каратилмокда. Шу нуктаи назардан ингичка толали гуза навларини зараркунандаларга бардошлигини оширишда гузани озиклантириш, сугоришлар сони ва меъёрлари, кучат калинлиги, чилпиш усуллари каби агротехник усулларни куллаш юзасидан тадкикотлар олиб бориш долзарб х,исобланади.

Республикамиз пахтачилигида ресурстежамкор агротехнологияларини куллаб, юкори ва сифатли пахта х,осили етиштириш, гуза навларини зараркунандаларга бардошлигини оширишни таъминлай оладиган янги технологияларни ишлаб чикишга алох,ида эътибор каратилмокда. Президентнинг 2018 йил 19-20 январь кунлари Сурхондарё вилоятига ташрифи давомида "^ишлок хужалиги экинларини касаллик ва зараркунандаларга карши курашиш тизимини самарали ташкил этиш оркали экинлар х,осилдорлигини ошириш максадида "Усимликлар клиникаси" хизматини ташкил этиш" буйича берилган топширикларини амалга оширишга ушбу илмий тадкикот муайян даражада хизмат килади.

Адабиётлар шархи Маълумки, х,ар кандай етиштирилаётган экинларнинг асоси юкори х,осил олиш х,исобланса, унда бажариладиган х,ар бир агротехник тадбирларнинг асосий вазифаси х,осилдорликни оширишга ва ундаги сифат курсаткичларини яхшилашга каратилган булади. Шу уринда айтиб утиш жоизки, гузани парваришлашда кучат калинлиги ва чилпиш агротадбирлари инсон томонидан бажарилиб, улар уз муддатида олиб борилганда кутиладиган х,осилдан ортикрок х,осил олишга эришиш мумкин.

Гузада чилпиш билан бирга Энтожеан препарати кулланилганида бир туп усимликда 20.8 дона х,осил элементлари булиб, шундан 1.3 донаси яъни, х,осил

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

элементларининг 6.8% и кандала билан зарарланган. Усимликда факатгина чилпиш утказилганда 20 дона хосил элементлари булиб, шундан 7.85% кандала билан зарарланган. Гузада умуман чилпиш утказилмаганда эса 17.5 дона хосил элементи булиб, зарарланганлари 3.7 донани, яъни 21.8% ни ташкил этган [4,5].

Уруглар яъни, чигит гуза хаётининг бошланиши ва якунланиши хисобланади. Уруглар хар кандай нокулай шароитга бардошли булиб, эмбрионларнинг ривожланиши учун озика ва физиологик фаол моддаларни захирада ушлаб туради. Усимликда физиологик жараёнларнинг узгариши, чигитнинг шаклланишига хам таъсир этиши кузатилган. Чилпиш гуза кусакларининг пишиб етилишини тезлаштириб, физиологик жараёнларни фаоллашишига олиб келади [3].

С.Алланазаров ва бошкалар [2] томонидан олиб борилган тадкикотларда гуза 13-14 хосил шохида кулда чилпиш утказилганда, УзДЕФ ва Самара дефолиантларини 7,0 меъёрда куллаш макбул хисобланиб, чигит ядросидаги мой микдори 39,42-39,35% га, чигитдаги мой микдори 17,87-17,83% га, ядро чикими 54,9-54,3% тенг булиши аникланган.

Юкорида келтирилган адабиётлар тахлилидан келиб чикиб айтиш мумкинки, агротехник тадбирлардан кучат калинлиги ва чилпиш усулларини тола ва чигит сифат курсаткичларига хамда усимликхур кандалалар зарарига таъсири илмий томондан тулик урганилмаганлигини хисобга олиб, гуза етиштириш агротехникасини такомиллаштириб бориш х,амда натижаларни ишлаб чикаришга жорий килиш долзарб хисобланади.

Тадкикот услублари Дала тажрибаси Сурхондарё вилоятининг такир утлоки тупроклари шароитида 2018-2020 йилларда олиб борилган. Тажрибада ингичка толали "Сурхон-103" гуза нави (120-130; 140-150 минг туп\га) кучат калинлигида парваришланиб, чилпиш утказилмаган; кулда чилпиш утказилган ва энтожеан препарати ёрдамида кимёвий чилпиш утказилганда кучат калинлиги ва чилпиш усулларини гузанинг усиши, ривожланиши, хосилдорлиги, тола ва чигит сифат курсаткичлари хамда усимликхур кандалалар зарарига таъсири урганилган.

Илмий тадкикот ишларида дала тажрибаларида олиб борилган фенологик кузатувлар ва биометрик улчовлар "Дала тажрибаларини утказиш услублари" (2007) кулланмаси асосида олиб борилган, шунингдек олинган натижалар Б.А.Доспеховнинг "Дала тажрибалари услублари" буйича Microsoft Excel дастури ёрдами асосида математик-статистик тахлил килинган.

Тадкикот натижалари Олиб борилган тажрибаларда тола сифат курсаткичлари билан бирга чигитнинг мойдорлик даражасига хам кучат калинлиги ва чилпиш усулларини таъсири хам урганилди. Ингичка толали "Сурхон-103"гуза нави икки хил кучат калинлигида парваришланганда чигитнинг мойдорлик курсаткичлари аникланди. Усимлик 120-130 минг туп\га экиб парваришланганда чигит (магзи) ядросидаги мой микдори 45,0-46,9%; чигитдаги мой микдори 21,3-23% булса, кучат сони гектарига 140150 минг туп булганда эса чигит (магзи) ядросидаги мой микдори 44,2-46,4%; чигитдаги мой микдори 20,6-22,5% булиб, кучат сони ошиши билан ядродаги мой микдори 0,5-0,9%; чигитдаги мой микдори 0,5-1,3 % гача камайиб бориши кузатилди (1-диаграмма)

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

МОЙДОРЛИК ДАРАЖАСИ, %

Ядродаги мой микдори, % И Чигитдаги мой микдори, %

50 „л о 46,9

45

46,2 46,9 45,3 46,4 --♦----------j-♦

45 —

40 35 30

25 in 22,5 23 22,5 25 21,3 ^__- 20,6 21,2 __

20 15 10 5 0

1-ВАРИАНТ 2-ВАРИАНТ 3-ВАРИАНТ 4-ВАРИАНТ 5-ВАРИАНТ 6-ВАРИАНТ

1-диаграмма. Кучат калинлиги ва чилпиш усулларини чигит мойдорлигига таъсири. "Сурхон-103" Fуза нави, 2020 йил.

Гуза навлари чигитининг мойдорлигига кучат калинлиги билан бир каторда чилпиш усулларини хам таъсири урганилди. Ингичка "Сурхон-103" гуза нави 120-130 минг туп кучат калинлигида турли чилпиш усулларида парваришланганда чигит (магзи) ядросидаги мой микдори 45,0-46,9%; чигитдаги мой микдори 21,3-23,0% булиб, юкори курсаткич гузага энтожеан препарати ёрдамида чилпиш утказилган 3-вариантда ядродаги мой микдори 45,0% ва чигитдаги мой микдори 23,0% ни ташкил этди. Ушбу вариантда чилпиш утказилмаган назорат вариантига нисбатан чигит (магзи) ядросидаги мой микдори 1,9%; чигитдаги мой микдори 1,7%; кулда чилпиш утказилган 2-вариантга нисбатан чигит (магзи) ядросидаги мой микдори 0,7%; чигитдаги мой микдори 0,5% юкори булди. Шунингдек, чигит мойдорлик даражасига кучат калинлигига нисбатан чилпиш усулларини таъсири сезиларлирок кузатилди.

Хулоса Республикамизнинг жанубий минтакаси Сурхондарё вилоятининг такир утлоки тупроклари шароитида гузага зарар етказадиган усимликхур кандалаларга карши такомиллашган агротехник тадбирлардан макбул кучат калинлиги хамда чилпиш усули уз вактида сифатли утказилганда усимликхур кандалалар сони камайиши, пахта хосилдорлиги ошиши хамда чигитнинг технологик сифат курсаткичлари яхшиланиши кузатилди.

Хулоса килиб айтадиган булсак, Сурхондарё вилоятининг такир утлоки тупроклари шароитида пахтадан мойдорлиги юкори ва сифатли чигит олишда ингичка толали гуза навини гектарига 120-130 минг туп кучат калинлигида экиб, гуза парваришида энтожеан препарати ёрдамида кимёвий чилпиш утказиш максадга муофикдир.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2018 йил 19-20 январь кунлари Сурхондарё вилоятига ташрифи давомида берган топшириклари ва ^изирик туманида кенгайтирилган тарзда утказилган мажлис баёнининг 3-кисми 60 банди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

_JUNE 6-7, 2023_

2

3

4

5

6

Алланазаров С.Р., Тешаев Ш.Ж., Тешаев Ф.Ж. Гузада чилпиш ва дефолиация утказиш агротадбирлари. Тошкент-2019. 42-б.

Атабаева М.С. Гузадан юкори ва сифатли пахта х,осили етиштиришда ресурстежамкор таехнологияларни такомиллаштириш: Автореф. дисс. к.х.ф.ф.д. - Ташкент.: 2019. -20 б.

Бобоева Н.Т., Негматова С.Т. Effects of agrotechnical measures on the number of plant-eating candles and cotton yield. «Аграрная наука» научнотеоретический и производственный журнал. 11-12. 2020. C.-122-124. DOI 10.32634/0869-8155 Негматова С.Т., Халиков Б.М., Бобоева Н.Т. Чилпиш усулларини кандалалар сонига таъсири. Узбекистон кишлок хужалиги журнали. №11.2020. 35-36-бет.

https://uza.uz/posts/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.