CC BY
40JURNALISTIKADA ERKINLIK TUSHUNCHASI VA UNING
MOHIYATI
d https://doi.org/10.5281/zenodo.7496168
Annotatsiya: Mamlakatimizda olib borilayotgan ken qamrovli ishlarda jurnalist erkinligi, matbuot erkinligi, axborot erkinligining bugungi kunda ahamiyati, journalist erkinligi haqida ba'zi bir tushunchalar maqoladayoritilgan. Shu jumladan maqolada journalist erkinligi bo^yicha ba'zi bir xalqaro va milliy huquqlar haqida ham fikr yuriutilgan.
Kalit so'zlar: Demokratiya, so^z erkinligi, matbuot erkinligi, axborot erkinligi, journalist erkinligi, iqitodiy erkinlik, huquqiy erkinlik, ijtimoiy-ijodiy erkinlik.
Аннотация: В статье освещается значение свободы журналистов, свободы печати, свободы информации, свободы журналистов в широкомасштабной работе, проводимой в нашей стране. Кроме того, в статье рассматриваются некоторые международные и национальные права на свободу журналистов.
Ключевые слова: Демократия, свобода слова, свобода печати, свобода информации, свобода журналиста, экономическая свобода, юридическая свобода, социально-творческая свобода.
Abstract: The article covers the importance of freedom of journalists, freedom of the press, freedom of information, freedom ofjournalists in the wide-ranging work being carried out in our country. In addition, the article discusses some international and national rights on the freedom of journalists.
Key words: Democracy, freedom of speech, freedom of press, freedom of information, freedom of journalist, economic freedom, legal freedom, socio-creative freedom.
Biz bugun yashayotgan jamiyatimiz, dunyomiz va hozir soniya sari rivojlanib, globallashayotgan zamonaviy asr bizni bir soniyaga bo'lsada jim turishga, sekinlashishimizga izn bermaydi. Agar biz sekinlashsak yoki yurayotgan yolimizdan toxtasak albatta ortda qolamiz. Bugun demokratlashish va rivojlanish jarayonida borayotgan mamlakatimiz har jabhada ozini nomoyon qilmoqda.
Shoxjahon MAJITOV,
TDSHU 3-kurs talabasi, Toshkent, O'zbekiston.
Tel: +998996802751;
E-mail: maj itovshoxj ahon@gamil .com
Bugun bizning atrofimizda demokratiya, erkinlik, senzura, soz erkinligi, matbuot erkinligi, axborot erkinligi kabi jumlalar ommaviy axborot vositalar orqali kop bora qulogimizga chalinmoqda yoki kozimiz tushmoqda. Ozi erkinlik tushunchasi nima, soz erkinligi nima, matbuot erkinligi nima?
Erkinlik — bu zaruriyat, ma'suliyat "erkinlik" sozi turli tillarda turli ma'nolarga ega bemalollik, cheklanishlar, majburiyatlardan xaloslik "mustaqillik".
Erkinlik — bu ijtimoiy hayotda ozodlik, erkinlikda yurish, ilm-fanda "o'z shaxsiy" nuqtai nazarini aytish imkoniyati.
Erkinlik — turli tashqi va ichki, jismoniy va ruhiy, "ilmiy va lisoniy cheklanishlardan holislik"
Erkinlikka intilish har bir jurnalistning ajralmas huquqi bolib, uni qanday tushunish va amlaga oshirish masalasi yagona masla. Uni ta'minlash uchun, albatta huquqiy kafolatlar, huquqiy jihatlar, muayyan siyosiy tuzilmalardan himoyalanish. Biz erkinlik haqida gapirar ekanmiz, u nafaqat jurnalistga, balki butun bir shu mamlakatda, shu jamiyatda istiqomat qilayotgan har bir inson bu tushunchani angalb yetishi zarur deb oylaymiz. Ba'zi bir tuzilmalar yoki davlat, tashkilot yoki qoshtirnoq ichidagi jurnalist va odamlar tomonidan aytilayotgan "erkinlik" tushunchasiga aldanib qolmasligiga barchani chaqirib qolamiz.
Biz jurnalist erkinligi haqida gapirar ekaanmiz, dastlab shuni aniqlab olishimiz kerakki qaysi erkinlik haqida gapirayotganizmiga alohida e'tibor berishimiz kerak, chunki jurnalistikada erkinlik bir qancha tushunchalar bilan birgalikda keladi: jurnalistining huquqiy erkinligi, iqtisodiy erkinligi va albatta ijodiy erkinligi ham borligini eslab otishimiz kerak. Matbuot erkinligi, soz erkinligi albatta bular ham erkinlik tushunchasiga bogliq lekin bu erkinlikning jurnalist erkinligining boshqa bir tushunchlari.
Jurnalistning iqtisodiy erkinligi — bu qonuniy huquqlarni amalga oshirish zarur bo lgan texnik vositalar va media imkoniyatlarining mavjudligi jurnalist faoliyatining inson ehtiyojlariga mos kelishi va umuman insoniy fazilatlarni yuksaltirishga qaratilgan ommaviy ongni shakllantirish nuqtai nazardan haqiqiy erkinlik kafolat emas. Jurnalistining ijtimoiy- ijodiy erkinligi — bu jurnalistga nafaqat huquqiy yoki iqtisodiy erkinlik, balki ijtimoiy-ijodiy erkinlik ham xuddi boshqalariga qaragandan,
zarur vaqtlarda ulardan ham muhimroq hisoblanadi, chunki jurnalist ozi xohlagan mavzuda yoki jamiyatning ahvolini bilib turib, u haqida yozmasa, menimcha jurnalistni qol va oyoqsiz qoldirishga tenglashtirsa boladi.
Erkinlik haqida gap ketganda, yuqorida aytib otilgan tomonlarning qaysi biri-iqtisodiy, huquqiy yoki ijtimoiy va ijodiy tomonlarni farqlash kerak.
So z erkinligi har bir fuqaroning shaxsiy huquqi bo lsa, axborot erkinligi har bir insonning tabiiy huquqidir. Shu bois so z va axborot erkinligi milliy qonunlar, xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar tomonidan dunyo miqyosida qabul qilingan xalqaro huquqiy hujjatlar va tan olingan universal shartnomalarda oz aksini topgan.
Xalqaro huquqda so'z erkinligi fundamental huquqlar sifatida e'tirof etilgan bo'lsa-da, aslida u mutlaq (absolyut) huquq emas. BMTning 100 ga yaqin, YUNESKOning 60 dan ortiq, Yevropa Kengashining 200 dan ziyod, Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining 30 dan ortiq xalqaro konventsiya, deklaratsiya hamda paktlarida so'z va fikr erkinligi huquqiy tartibga solingan. Bunday keng qamrov ushbu masalaning inson huquqlari sohasidagi o'rni va ahamiyati qanchalik yuqoriligidan dalolatdir. [1]
BMTning bosh Assambleyasining 1946-yilda bo lib o tgan birinchi sesseiyasida "Axborort erkinligi togrisidagi masalalar boyicha xalqaro konfrensiya chiqarish" deb nomlangan 59(1) - rezolyutsiya qabul qilingan bolib, unda "axborot huquqi insonning hech qanday moneliksiz axborotni toplash, jonatish va e'lon qilish imkoniyatlaridan iborat" degan fikr ilgari surilgan.
Axborot olish huquqi insonning faqat fuqarolik huquqi emas balki daxlsizlik huquqi hamdir. [2]
Jurnalist axborotni qabul qilib, taxrirlab, qayta ishlab tarqatayotganida yashab turgan mamlakatining qonun-qoidalariga rioya qilishi shart. Erkinlikning ham chegarasi bor. Erkinlik — kim uchun?, nima uchun?, nimaga?, kimga?, kimdan?, nimadan? Soroqlariga javob bolishi kerak.
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisining birinchi o'rinbosari Sodiq SAFOYEVning so z erkinligi borasida fikri yodga tushadi: So'z erkinligi, matbuot erkinligi - demokratiyaning qon aylanish tizimidir, usiz bu tushunchalar faoliyat ko'rsata olmaydi. So'z erkinligi -inson huquqlarining boshqa turlari uchun poydevor, zamin".[3]
1991-yil 3-mayda Namibiyada Mustaqil va plyuralistik Afrika matbuotini qo'llab-quvvatlash to'g'risidagi Vindxuk deklaratsiyasi qabul qilindi. Bu sana endilikda Jahon matbuoti erkinligi kuni sifatida nishonlanmoqda. Ushbu sanani nishonlashdan ko'zlangan asosiy maqsad axborot erkinligi tamoyillarini ilgari surish, dunyoning barcha mintaqalarida axborot olish va tarqatish erkinligi holatiga baho berish, jurnalistlar erkinligi va mustaqilligiga tajovuzlarning oldini olish, kasbiy burchini bajarayotganda halok bo'lgan jurnalistlarni yod etish, ularning oilalarini qo'llab-quvvatlashdan iborat.
"Jurnalist faqatgina xabar tarqatuvchi jarchi emas. Bu ishni diktor ham, muxbir ham bajaraveradi. Albatta jarchilik ham, darakchilik ham jurnalistlarning bir sohasi. Sodir bo'lgan qandaydir voqea, ijtimoiy -siyosiy yoki madaniy - iqtisodiy muammo haqida xabar berilgandan song yuzaga chiqqan ijtimoiy rezenasni sharhlash, tahrir, talqin, muhokama qilish publisistning ishi hisoblansa ham, publisistikaning o'zi aynan jurnalistika degan poydevor ustida qad ko'tarib turganini esdan chiqarmaylik" — Shuhrat Solomov tarixchi publisist. [4]
Jurnalistning asosiy vazifasi haqiqatdan ham faqat axborot tarqatish yoki qaysidir voqeaga sharh yozishdan iborat emas. Jurnalist aholi orasida, jamiyatda yuzaga kelayotgan muammolarga jurnalistik nuqtai-nazaridan yondashib muammolar o'z yechimini topishiga ko'maklashish, uning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Shu o'rinda aytib o'tish joziki jurnalist qandaydir maummolarni yechib beradigan davlat tashkiloti yoki mansabdor shaxs emas, u faqatgina aholi va mansabdor shaxslar yoki davlatning boshqaruv organlari bilan aloqa vazifasini bajaruvchi ko'prik vazifasini bajaradi. "Matbuot erkinligi" tushunchasi mohiyati hamda jurnalistikaning siyosiy g'oyalari, ijtimoiy-diniy niyatlarini amlaga oshirish haqidagi bahs-munozarlar hanuzgacha tugagani yo'q. Jurnalist o'z faoliyati turini tanlar, muayyan g'oyaviy-ijodiy yo'nalishdagi asar yohud dastur yaratar ekan, erkinlik muammosiga, alabatta, duch keladi Bu murakkab narsa. Muarkkabligi shundaki, erkinlik deganda, jurnalistga nima xohlasa va qanday xohlasa shuni qilishday tuyiladi. Xolbuki, bunda bir qancha to'siqlar, huquqiy, axloqiy, jismoniy, cheklanishlar borligini nazarda tutmoq lozim.
Jurnalist ozining soz va axborot erkinligini ta'minlash yolidagi faoliyat jamiyat oldidagi burchi ekani va uning materiallari jamiyat manfaatlariga xizmat qilish kerakligini to liq angalaydi. Bu jurnalistining kasb majburiyatidir. Agar u berayotgan ma'lumot yoki xabar jamiyat yoki davlatga manfaat yetkazmas ekan u jurnalist emas oddiygina xabar tarqatuvchidan farqi qolmaydi. Vaholanki xabarni, axborotni barchamiz tarqat olamiz, balki televedeniya yoki gazeta va jurnallar eamsdir, ammo biz bugun rivojlangan asrda yashayotganizmizni unutmasligimiz kerak, oddiygina ozimizning ijtimoiy tarmoqlarimiz orqali tarqata olmiz va buni eplab ham kelayabmiz.
Mamlakatimizda olib borilayotga journalist va blogerlarning erkilinliva so z erkinligi haqida Prezdentimiz Shavkat Mirziyoyevning quyidagi nutqlari orqali tushunib olsak bo ladi. "Ommaviy axborot vositalari mamlakatimizning amalga oshirayotgankeng kolamli ozgarishlarni xolis yoritish bilan birga joylardagi mavjud maummolarga davlat idoralariva jamoatchilik e'tiborini qaratib, ularni bartaraf etishga barcha darajadagi rahbarlarni da'vat etib, undab kelayotganini ta'kidlab otmoqchiman.
Ular tom ma'noda"tortinchi hokimiyat"ga aylanib bormoqda. Achchiq va tanqidiy materiallarjoylardagi ko plab amaldorlarga yoqmasligi, ularning tinchliniva halovatini buzayotgani bor gap. Lekin oshkoralik va soz erkinligi bu — davr talabi. Mamlkatimiz taraqqiyotining yangi bosqihga ko'tarishning dastlabki davrida OAV keng qoUlab-quvvatlash, ularni himoya qilish, davlat idoralarida axborot xizmatlari faoliyatini yo lga qo yish va rivojlantirish maqsadida. Axborot va Ommaviy kommunikatsiyalar agentligi tashkil etilgan edi"[5].
Angilyalik yozuvchi Jon Miltonning 1644-yilda "Areopagenetika" (Angilya parlamentig matbuot erkinligi haqidagi nutq) deb atalagan asarida. Nutq xalqaro jurnalistikada barhayot iboraga aylangan shunday so zlar mavjud: "Yaxshi kitobni yoq ilish — yaxshi odamni yoq qilish bilan barobardir. Senzura mudhish o rta asrlar inkivizitsiyasi davrida paydo bo ldi va o sha davr hamda inkivizitsiyasi bilan birgalikda o tmishda qolishi lozim". Shu yerda yana u "....dastlab senzura instituti buyuk tarix va madaniyatga, vatan gururiga ega bolgan mamlakat uchun tahqirlash demakdir" deb qayd etilgan edi.[6]
R
Xulosa sifatida shuni aytishimiz mumkinki biz bugun zabt etmoqchi bo lgan tosiqlarni rivojlangan Yevropa yoki Osiyo mamlakatlari tomonidan 100 yillar oldin bosib o tilgan biz buy o lni endi bosib o tayotganimiz barchamizga ayon. Mamlakatimizda olib borilayotgan demokratlashtirish va rivojlantrish borasidagi amaliy ishlar oz natijalarini bermoqda. Bunga misol qilib turli rivojlanganmamlakatlarning prezdentlari, elchilari davlatimi haiqda va bugungi tutayogan ro'li va strategiyasi haqidagi fikrlarining ijobiyligini aytib o tishimiz mumkin. Avvalo biz erkinlik tushunchasini qay yosinda tushunishimiz va uni ishlatisjimizga bogliq. Yuqorida aytib otilganidek erkinlikning ham chegarasi va me'yori bor.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. https://pravacheloveka.uz/oz/news/taraqqiyotning-muhim-sharti-soz-va-matbuot-erkinligi-xalqaro-huquq-va-milliy-
amaliyot#:~:text=Xalqaro%20huquqda%20so%27z,qanchalik%20yuqoriligidan%20d alolatdir.
2. Toshpolatova N. Jurnalistikanig xalqaro huquqiy asoslari va etikasi — T.: Star polgraf, 2012. -10-b
3. https://yuz.uz/uz/news/soz-va-matbuot-erkinligi--ozbekiston-siyosatining-ustuvor-
yonalishi#:~:text=So%CA%BBz%20erkinligi%20%E2%80%93%20inson%20huquq larining%20boshqa%20turlari%20uchun%20poydevor%2C%20zamin%E2%80%9D.
4. Xabar.uz/uz/tahlil/tortinchi-hokimiyat-ozbek
5. https://dunyo.uz.info/uz/site/inner?slug=o,zbekiston_prezdenti_kelasi_yil_bosh idan_har_bir_vazirlik_oz_ishini_tuman_shahar_qishloq_va_mahalla_kesimida_rejal ashtiradi_va_tashkil etadi_QpZ
6. Mo'minov F.A Jurnalistika ijtimoiy institute sifatida — T.: "Unversitet" 1998.46-b
7. ARTIKOVA, M. LOS PROBLEMAS CULTURALES EN LA TRADUCCIÓN DE LAS UNIDADES FRASEOLÓGICAS ESPAÑOLAS AL UZBEKO.
8. Khodjaeva, N. (2019). SEMANTICS OF KINSHIP TERMS AS A FORM OF ADDRESS IN UZBEK TRANSLATIONS OF PREMCHAND. Theoretical & Applied Science, (8), 107-110.
9. KHODJAEVA, N. B. (2021). PREMCHAND'S VARDAAN IN UZBEKISTAN: TRANSLATION ISSUES OF SOME CULTURAL SPECIFIC WORDS. THEORETICAL & APPLIED SCIENCE Учредители: Теоретическая и прикладная наука, (12), 374-377.
10. KHODJAEVA, N. The Development of Indian Literature in Uzbekistan: Historiography of Translation. History of Translation in India, 431.
11. Ходжаева, Н., & Губаева, Х. (2020). ISSUES ON TRANSLATION OF CHARACTER SPEECH (ON THE EXAMPLE OF KOREAN-UZBEK LITERATURE). МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА, 3(4).
12. Khodjayeva, N. (2021). The issues of stylistics on translation of historical costumes. ASIAN JOURNAL OF MULTIDIMENSIONAL RESEARCH, 10(4), 534-543.
