CC BY
151JALOLIDDIN MANGUBERDI DAVRIDA XORAZMSHOHLAR DAVLATINING SALJUQIYLAR DAVLATI BILAN ELCHILIK ALOQALARI
Javohir Zafarzoda Azimqulov
O'zbekiston Xalqaro Islom Akademiyasi magistranti
ANNOTATSIYA
Maqolada XIII asrdagi ikki buyuk davlatlar Xorazmshohlar va Saljuqiylarning o'zaro elchilik aloqlari hamda o'zaro nizolari bayon etilgan bo'lib. Mo'g'ullar bosqini davrida bu ikki imperiyaning o'zaro munosabatlari yomonligi dushmanlarga qamday manfaat keltirgani va bu ikki davlat munosabatlarining yomonlashuvining sabab va omillarini tahli qilishdan iborat.
Kalit so'zlar: Jaloliddin Manguberdi, Alouddin Kayqubod, Konya, Marog'a, Mujiriddin, Yassi Chaman, Nasaviy, Mengburni, Sharofulmulk, tahlil.
Mo'g'ullar istilosi bilan Xorazmshohlar davlati ulkan zarar ko'rdi. Sulton Alouddin Muhammad mo'g'ullardan qochib qutuldi, lekin Hazar dengizidagi Abeskun orolida olamdan o'tdi. U vafotidan oldin to'ng'ich o'g'li Jaloliddin Manguberdini taxt vorisi etib tayinlab ketdi. Tarixmizning jasur o'g'lonlaridan biri, mo'g'ullarga qarshi mardonavor kurashgan sarkarda Jaloliddin Manguberdi 1198-yilda Xorazmda tug'ilgan bo'lib, Alouddin Muhammadning katta o'g'lidir. O'rta asr tarixchilari, jumladan o'zining vaziri va munshiysi bo'lgan Shihobiddin Muhammad Nasaviy uni Mengburni nomi bilan atashgan. Bu Jaloliddinning laqabi hisoblangan. "XVI asrda yashagan G'ozi Ahmad G'afforiy "Jahonoro" asarida o'zidan oldin o'tgan tarixchilar ning fikrlarini jamlab, bunday izoh beradi: "Sulton Jaloliddin ibn Sulton Qutbiddin Muhammad burnida xoli bo'lgan, Mengburni nomi bilan tanilgan mashhur odam edi"1 Jaloliddinning laqabining "Mengburni" holida yozilishi sultonning Hindistonda paytida zarb qildirgan tangalarida ham yaqqol ko'zga tashlanadi.
G'arb tadqiqotchisi K. d'Osson "Chingizxondan Amir Temurgacha bo'lgan mo'g'ullar tarixi" asarida uning laqabini "Manguberdi" tarzida o'qishni tavsiya qiladi. Bunda "mangu" abadiylik, Xudo ato qilgan mangulik ma'nosida keladi. Ya'ni, uning laqabidan "uni Xudo mangulik qilib berdi" degan ma'noni keltirib chiqargan. Tarixchilarning aksariyati uning bu fikrini inkor qilishadi. Lekin d'Ossonning U asarida Alovuddin Otamalik Juvayniyning asaridagi fikrlarga suyanadi. Jaloliddinning laqabi xaqiqattan Mengburni bo'lgan. Biroq keyinchalik uning bu laqabini aytish bir oz qiyin kechgani uchun Manguberdiga aylangan bo'lsa kerak. Bunda Sulton Jaloliddinning o'limidan keyin xam uning o'lmaganligi, darvesh sifatida yurt kezib yurib, xalq ozodligi
1 Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy.Siyrati Sulton Jaloliddin Mengburni/ Matyoqubov tarjimasi/ - T.: "O'zbekiston", 2006. - B. 300.
uchun kurashlarga bosh bo'layotganligi haqidagi gaplarning uning manguligiga ishoraning ta'siri bo'lishi mumkin. Boshqacha aytganda, Jaloliddinga xalq orasida berilgan laqab Juvayniy orqali d'Ossonga yetib borgan va u uni "Manguberdi" holida talqin qilgan.
Jaloliddin otasidan so'ng Xorazmshohlar davlati sultoni bo'ldi. Avvalida G'azna va Parvon cho'lida mo'g'ullar qo'shinini yenggan Sulton Chingizxon bilan bo'lgan Hind daryosi bo'yidagi muhorabada mag'lub bo'ldi. Sulton to'rt ming askari bilan Hind daryosining o'ng sohiliga o'tib olgan bo'lsada uni Hind yerida ham yaxshiliklar ila kutib olishmadi. Shunga qaramay Sulton Qubacha qo'shinlarini mag'lub etib Hindning bir necha shaharlarini egallab oldi. So'ng esa Sarkardalari taklifi bilan Iroq hududiga qaytib keldi va birin ketin Kirmon, G'arbiy Eron, Iroq, Ozarbayjon, Gurjiston hududlarni egallab oldi va bu hududlarda Xorazmshohlar davlatni oz muddatga bo'lsada qayta tikladi.
"Jaloliddin 1225-yilda Marog'a shahrini egalladi va uni o'z davlatining poytaxtiga aylantirdi. Bir qator g'alabalar sabab Sulton Islom mamlakatlari orasida katta shuhrat va obro' topdi. Endi qo'shni musulmon davlatlari bo'lgan Saljuqiylar, Abbosiylar, Ayyubiylar davlatlari Sulton bilan murosa qilishi, u bilan kelishuv yo'lida yurishi kerak bo'lib qoldi"2. Shu asnoda Jaloloiddin eng yaqin qo'shni davlat Saljuqiylar bilan diplomatik aloqlarni yo'lga qo'yishga harakat qildi va shu maqsadda Xorazmning ulug' olimi kalom ilmida shuhrat topgan Mujiriddinni Saljuqiylar sultoni Alouddin Kayqubod huzuriga juda muhim bo'lgan do'stlik va hamjihatlik yo'lini ochish uchun ma'mur qilib yubordi. Mujiriddin Kayqubodga Sultonning nomasini va sovg'a salomlarini yetkazadi. Nomada Jaloliddin Sulton Alouddin Kayqubodga salomlarini aytarkan, Kayqubodni buyuk sulton, olim, odil, musulmonlar va Islom dini himoyachisi, musulmon mamlakatlari qo'riqchisi, g'arbning hukmdori, kabi nomlar bilan maqtab, u bilan ko'rishish niyati borligi lekin bu ayni vaqtda ilojsiz ekanligini aytish bilan boshlaydi.
Shu bilan birga Jaloliddin nomasida: Do'stlarning quvonchi va baxtli bo'lishi bu xat orqali amalga oshadi. Avval muhojirlik bunga yo'l qo'ymagandi, endi esa ayrilik va begonalik pardasini olib tashlab do'stlik va birlik eshigini ochishimiz kerak. Allohga shukrki, ikkimiz - da bir xil da'vodamiz, bir dinga mansubmiz. Shuncha yaqinligimiz bo'lgan holda ham do'stlik yo'lida yurmasak, birlashmasak unda kim bilan ham do'st bo'la olar edik. Bu maktub hozirda bayrog'imiz ostinda bo'lgan Marog'a shahrinda yozildi. Shukrki, davlatimizning ahvoli yuz ming marta yaxshidur. Ulug' bayroqlarimizning bu mamlakatdan ayrilishi bilan Hind diyori hududlari bizning mulkimizga aylandi. Butun g'ayratimiz dushmanlarimizni yer tishlatish va musulmonlar qalbiga mamnuniyat olib kirishga qaratilgandir. Xorazm va Xuroson faxri, qoziyu
2 Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy.Siyrati Sulton Jaloliddin Mengburni/ Matyoqubov tarjimasi/ - T.: "O'zbekiston", 2006. - B. 187.
quzzot Mujiriddinni oradagi begonalikni yo'q etib birlashish va sulh tuzish maqsadida elchi qilib yubordim. Bundan keyin elchilarning borib kelishi va savdogarlarimizning bir-birlari bilan savdo aloqalari davom etsin.
"Jaloliddin Manguberdi Alouddin Kayqubodga do'stlik taklifi bildirilgan ilk nomasini Marog'a shahrida yozdirgan. Jaloliddin bu maktubida Ozarbayjonni egallaganini endi esa Gurjilar mamlakatiga yurush qilish niyati borligini ham aytib o'tadi"3. Aluuddin Kayqubod esa Jaloliddinning bu nomasidan mamnun bo'ladi va unga o'z elchilari orqali javob maktubi va sovg'a salomlar yuboradi. Kayqubod elchilari boshlig'i Amir Salohiddin bo'lgan va u Sulton bilan Alouddin Kayqubod nomidan muzorkara olib borgan. Alouddin Kayqubod javob maktubida Jaloliddinga salomlarini yo'llash bilan birgalikda uning elchi yuborib do'stona aloqalarni o'rnatishni xohlaganini maqbullaydi va bundan sharaf tuyganligi, bundan so'ngra ikki davlat orasida do'stona aloqalar o'rnatilishidan mamnun ekanligi izhor etadi. Shu bilan birga u maktubida Jaloliddin elchisi Xorazm va Xuroson faxri qozi Mujiriddin Sultonning barcha so'zlarini yetkazganini va bu elchilikka javob tariqasida Amir Salohiddinni yuboriyotganligi, u Saljuqiylar Sultoni nomidan ish olib borishini takidlab o'tadi.
Alouddin Kayqubod Sultonning mo'g'ullar ustidan g'alabalaridan xursand bo'lganini va o'z ham ayni dushmanlar bilan band bo'lganligi uchun Xorazmshohga maktub yozaolmaganini aytib o'tadi.
Nasaviy o'z asarida Saljuqiylar elchisi 1226-yilda Xoy shahri yaqinida vazir Sharafulmulk tomonidan kutib olinganini qayd etadi. Sharafulmulk elchilardan davlat mustahkamligi uchun askar talab qilish imkoniyati bo'la turib atrofidagilarning fikrini inobatga olgan holda (Nasaviy bu fikrga qarshi bo'lgan) Saljuqiylar sultonidan ma'lum miqdorda mablag' talab qiladi. Elchilar bu so'rovni Alouddinga yetkazishadi va talab qilingan mablag' Sharafulmulkka yetkaziladi.
"Jaloliddin Hilotni qamal qilib turgan vaqtda Alouddin ikkinchi marta Sulton huzuriga elchilarini yuboradi. Elchilar Sultondan Hilot qamalani to'xtatishni, Jaloliddin huzuriga panoh istab kelgan Arzinjon hokimi Rukniddin Jahonshohni Alouddin Kayqubodga topshirishni va Sulton Jalolliddinning qizini Kayqubodning og'liga kelinlikka berishni talab qilishadi"4. Bu masalalarning barchasiga rad javobini eshitgan elchilar, Sharafulmulk tomonidan tahqirlanadi, ular bilan yaxshi munosabatda bo'linmaydi. Jaloliddin huzuridan qaytgan elchilar bu haqda Alouddinga yetkazishadi shu voqealar sabab ikki davlat o'rtasida ittifoq tuzilmay qoladi. Ayyubiylar bilan ittifoq tuzgan saljuqiylar Yassi Chaman jangida Xorazmshoh qo'shinlarini mag'lub etishadi. Bu jang Xorazmshoh qo'shining kuchi zaiflashuviga, tarqalib ketishiga sabab bo'ladi va oxir oqibat mo'g'ullarning Sulton Jaloliddinga hujum uyushturishiga qulay fursat
3 Buket Yasha Shahin. Anadolu Saljuklu devleti ila Harazmshahlar devleti munasebetleri. - Konya: Tamic, 2008.- B. 45.
4 Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy.Siyrati Sulton Jaloliddin Mengburni/ Matyoqubov taijimasi/ - T.: "O'zbekiston", 2006. - B. 254.
tug'diradi. Nasaviy bu voqealami o'z asarida keltirib, ikki hukmdorning ittifoq tuzish siyosati amalga oshmaganini ta'kidlab o'tadi.
Ayniqsa, Hilot qal'asining Jaloliddin tomonidan egallanishi unga da'vogar hokimlarning izzat-nafsini toptagan edi. Jaloliddin unga qarshi ittifoq vujudga kelganidan xabardor bo'lsa-da, har holda, hech bo'lmaganda uni turkiy hukmdorlar qo'llaydi deb yanglishgan edi.
1230-yil 10 avgustida Konya sultoni, Xims hokimi, Halab hokimi, Mayafiriqin hokimi va Baynas hokimlarining birlashgan ittifoqi Jaloliddinni mag'lub etadi.5 Ismoiliylar esa butkul xoinlik yo'lini tutib Jaloliddinning mag'lubiyati to'g'risida mo'g'ullarga yashirin noma ham yuboradilar.6 Jaloliddin mag'lubiyatidan foydalangan mo'g'ullar uning Ozarbayjonning Mug'on, Shirkabutdagi qo'shin yig'ishi mumkin
n
bo'lgan joylariga qo'qqisdan zarba berishadi.
1231-yil bahorida u Ganjaga kelib, barcha gina-kudratlarini unutib, yana mo'g'ullarga qarshi ittifoq tuzish uchun musulmon hukmdorlariga murojaat etdi. Lekin uning taklifi javobsiz qolib ketdi. Musulmon davlatlarning bir-biri bilan nizolari mo'g'ullarga qo'l keldi. Bu orada Jaloliddin vafot etadi, Saljuqiylar davlati ham, Ayyubiylar qo'l ostidagi hududlar ham mo'g'ullar zulmidan chetda qolmadi.
Avvalida juda yaxshi qardoshlik aloqlarini o'rnatgan, Xorazmshohlar va Saljuqiylar davlati, Yassi Chamanda bo'lib o'tgan jangdan so'ng bir-biriga qarama-qarshi davlatlarga aylandi va mo'g'ullar qarshisida yanada zaiflashdi.
REFERENCES
1. Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy.Siyrati Sulton Jaloliddin Mengburni/ Matyoqubov tarjimasi/ - T.: "O'zbekiston", 2006.
2. Oydin Tonari. Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri/ turk tilidan Boboxon Muhammad Sharif tarjimasi./. - T.: "Sharq", 1999.
3. Buket Yasha Shahin. Anadolu Saljuklu devleti ila Harazmshahlar devleti munasebetleri. - Konya: Tamic, 2008.
4. Izuddin Abul Hasan Ibn al-Asir. ¿u^' J (Al-Kamil fit- tarix). - Qohira: Idoratu tiba'ati val muniroti, 1938.
5. Rog'ib Sirjoniy. üf j- j^ (Qissatut-tatar mina-l bidayati ila Ayn-Jolut). - Qohira: Iqro, 2006.
5 Izuddin Abul Hasan Ibn al-Asir. ¿¿J^l J dU^l (Al-Kamil fit- tarix). - Qohira: Idoratu tiba'ati val muniroti, 1938. - B. 490(12).
6 Rog'ib Sirjoniy. ^jil^ ¿e Jj j!jj!I (Qissatut-tatar mina-l bidayati ila Ayn-Jolut). - Qohira: Iqro, 2006. - B. 84.
7Oydin Tonari. Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri/ turk tilidan Boboxon Muhammad Sharif tarjimasi./. - T.: "Sharq", 1999 - B. 28.
