CC BY
7ИЗУЧЕНИЕ НАРУШЕНИЯ СНА У БОЛЬНЫХ САХАРНЫМ ДИАБЕТОМ 2 ТИПА, ОСЛОЖНЕННЫМ БОЛЕВОЙ ФОРМОЙ ДИАБЕТИЧЕСКОЙ ПЕРИФЕРИЧЕСКОЙ НЕЙРОПАТИИ
Урунбаева Дилором Анваровна
Ташкентская медицинская академия Шавкатхужаев Хасан Нодирович
Ташкентский государственный стоматологический институт
В данной статье изучено качество сна больных сахарным диабетом 2 типа (СД2), осложненным болевой формой диабетической полинейропатии (ДПН). Нарушения сна возникают у 50-80% больных с хронической болью, причем выраженность нарушений сна зависит от интенсивности боли. Нарушения сна и нейропатическая боль взаимосвязаны, и их следует лечить одновременно. С целью улучшения сна один из факторов, влияющих на сон, - лечение болезненной формы ДПН приводит больных к улучшению качества сна и одновременно качества жизни.
Связь между нейропатической болью и нарушениями сна двусторонняя. У пациентов с нейропатической болью с большой вероятностью развиваются нарушения сна, а эти нарушения сна, в свою очередь, приводят к усилению боли. Обнаружена положительная корреляция между болевой чувствительностью и нарушениями сна. Снижение толерантности к боли было обнаружено у пациентов, страдающих хронической болью и бессонницей. В наше исследование были включены 120 пациентов с СД 2 типа. Длительность заболевания составила от 3 до 12 лет, средний возраст обследованных - 56,6±9,8 лет, женщин - 79 (65,8%), мужчин - 41 (34,2%). В контрольную группу вошли 20 пациентов, не страдающих СД, из них у 5 (25%) была АГ, средний возраст составил 55,9±7,5 года. Пациенты были разделены на две группы с нарушениями качества сна и без нарушений качества сна. У 100% пациентов, страдающих СД 2, осложненным болевой формой ДПН, обнаружены нарушения качества сна различной степени. Наиболее частой жалобой пациентов 1-й группы было «чувство усталости после пробуждения от ночного сна», данную жалобу отмечали 100% пациентов, тогда как во 2-й группе — только 45% пациентов. Другие жалобы, определяющие качество сна пациентов, также преобладали у пациентов 1-й группы. Это, в свою очередь, еще раз подтвердило влияние болевой формы ДПН СД 2 на качество сна различных пациентов.
Ключевые слова: сахарный диабет 2 типа, диабетическая невропатия, периферическая невропатия, невропатическая боль, нарушение сна, качество сна, невропатия и боль, боль и сон.
STUD Y OF SLEEP DISTURBANCES IN PA TIENTS WITH TYPE 2 DIABETES MELLITUS COMPLICATED BY A PAINFUL FORM OF DIABETIC PERIPHERAL
NEUROPATHY
This article examines the sleep quality of patients with type 2 diabetes mellitus (T2DM), complicated by a painful form of diabetic polyneuropathy (DPN). Sleep disturbances occur in 50-80% of patients with chronic pain, and the severity of sleep disturbances depends on the intensity of the pain. Sleep disorders and neuropathic pain are interrelated and should be treated simultaneously. In order to improve sleep, one of the factors influencing sleep, treatment of a painful form of DPN leads patients to improve the quality of sleep and at the same time the quality of life.
The relationship between neuropathic pain and sleep disturbances is bidirectional. Patients with neuropathic pain are more likely to develop sleep disturbances, and these sleep disturbances, in turn, lead to increased pain. A positive correlation was found between pain
sensitivity and sleep disturbances. Decreased pain tolerance has been found in patients suffering from chronic pain and insomnia. Our study included 120 patients with type 2 diabetes. The duration of the disease ranged from 3 to 12 years, the average age of the examined was 56.6±9.8 years, women - 79 (65.8%), men - 41 (34.2%). The control group included 20 patients who did not suffer from diabetes, 5 (25%) of them had hypertension, the average age was 55.9±7.5 years. Patients has been divided into two groups with sleep quality problems and without sleep quality problems. Sleep quality disturbances of varying degrees were found in 100% of patients suffering from type 2 diabetes complicated by the painful form of DPN. The most common complaint of patients of group 1 was "feeling tired after waking up from a night's sleep"; this complaint was noted by 100% of patients, while in group 2 -only 45% of patients. Other complaints that determine the quality of sleep of patients also prevailed in patients of group 1. This, in turn, once again confirmed the influence of the painful form of type 2 DPN on the sleep quality of various patients.
Key words: type 2 diabetes mellitus, diabetic neuropathy, peripheral neuropathy, neuropathic pain, sleep disturbance, sleep quality, neuropathy and pain, pain and sleep.
QANDLIDIABET 2 TIP BILAN OG'RIGAN, DIABETIK PERIFERIK NEYROPA TIYANING OG 'RIQLISHAKLI BILAN ASORA TLANGAN BEMORLARDA
UYQU BUZILISHI
Ushbu maqolada qandli diabet 2 tur (QD 2 tur) bilan og'rigan, diabetik polineyropatiyaning (DPN) og'riqli shakli bilan asoratlangan bemorlarning uyqu sifati o'rganildi. Surunkali og'rig'i bo'lgan bemorlarni 50-80% ida uyqu buzilishlari uchraydi, uyqu buzilishi og 'irligi esa og 'riqning kuchiga bog 'liq. Uyqu buzilishi va neyropatik og 'riq o 'zaro bog 'liqdir va ular bir vaqtda davolanishi kerak. Uyquni yaxshilash maqsadida uyquga ta 'sir ko 'rsatuvchi omillardan biri - DPN og 'riqli shaklini davolash bemorlarni uyqu sifatini va shu bilan bir qatorda ularaning hayot sifatini yaxshilashga olib keladi.
Neyropatik og'riq va uyqu buzilishlarining o'zaro bog'liqligi ikki tomonlamadir. Neyropatik og'riqli bemorlarda katta extimol bilan uyqu buzilishlari rivojlanadi va ushbu uyqu buzilishlari o'z navbatida og'riqni kuchayishiga olib keladi. Og'riq sezuvchanligi va uyqu buzilishlari o 'rtasida musbat bog 'liqlik aniqlangan. Surunkali og 'riq va uyqusizlik bilan og'rigan bemorlarda og'riqqa chidamlilik kamayishi aniqlangan. Bizning tekshiruvda 120 nafar QD 2 tur bilan ogrigan bemorlar olindi. QD kasalligining davomiyligi 3 yildan 12 yilgacha, tekshirilganlar o'rtacha 56,6±9,8yoshli, ulardan 79 (65,8%) ayollar va 41 (34,2%) erkaklarni tashkil qildi. Nazorat guruhiga esa 20 nafar QD bilan og'rimagan bemorlar olindi, ulardan 5 (25%) nafarida AG mavjudedi, o'rtachayoshi esa 55,9±7,5yosh. Bemorlar uyqu sifati buzilishi bor bo 'lgan va uyqu sifati buzlishi yo 'q bo 'lgan ikki guruhga ajratildi. QD 2 tur bilan og'rigan, DPN ning og'riqli shakli bilan asoratlangan bemorlarning 100% ida uyqu sifatining turli darajada buzilishlari aniqlandi. Bunda 1 guruhdagi bemorlarning eng ko 'p bildirilgan shikoyatlari "tungi uyqudan uyg 'ondan keyingi charchoq hissi ", ushbu shikoyatni 100% bemorlar bildirdilar, 2 guruhdagi bemorlarda esa faqat 45% bemorlarni tashkil qildi. Bemorlardagi uyquni sifatini belgilaydigan boshqa shikoyatlar ham 1 guruh bemorlarida ustunlik qildi. Bu o 'z navbatida DPN og 'riqli shakli QD 2 turli bemorlarning uyqu sifatiga ta 'siri borligini yana bir bor tasdiqladi.
Kalit so'zlar: Qandli diabet 2 tip, diabetik neyropatiya, periferik neyropatiya, neyropatik og 'riq, uyqu buzilishi, uyqu sifati, neyropatiya va og 'riq, og 'riq va uyqu.
Muqaddima. Xalqaro diabet federatsiyasi baholashiga qaraganda, xozirgi kunda dunyo bo'ylab 425 million nafar odam qandli diabet bilan xasta [20]. Bu ko'rsatkich QD ni XXI asrning global epidemiyasiga aylantiradi [21].
O'zbekistonda esa 2015 yilda qandli diabet bilan kasallangan 170 ming bemor ro'yxatga olingan bo'lsa, 2018 tilga kelib esa, 230 mingdan ziyod bemor ro'yxatga va nazoratga olingan. Ko'rib turibmizki, QDga chalinganlar oxirgi 3 yilda deyarli 60 mingtaga ko'paygan. Tahlillarga ko'ra, ushbu ko'rsatkich 2030 yilga borib 550 milliondan oshishi mumkin [7, 8].
Xozirgi kunda QDning eng keng tarqalgan asoratlari, periferik va vegetativ asab tizimining jaroxatlanishi bilan kechadigan klinik sindromlar guruhidir. Odatda neyropatiyaning turli formalari deb nomlanuvchi, asab tizimining diffuz va o'choqli shikastlanishiga olib keluvchi sindromlar, QD bilan og'rigan bemorlarning deyarli yarmida uchraydi [22].
Diabetik periferik neyropatiyaning (DPN) eng ko'p tarqalgan shakli, polineyropatiyaning og'riqli shakli yoki neyropatik og'riq xisoblanadi.
Og'riqli DPN o'tkir va surunkali kechuvchi bo'lishi mumkin. DPN og'riqli turining surunkali shakli uchun og'riqning to'lqinsimon, remissiya va og'irlashish davrlari bilan kechishi va og'riqli sindrom 3 oydan ko'p davom etishi xos. Neyropatik og'riq uchun simptomlarning kunlik ritmi xosdir: kechga qadar va tunda kuchayadi. Simptomatika esa turli xil bo'lishi mumkin: achishish, o'tkir og'riq, sanchuvchi og'riq, og'riqli uvushish, tomir tortishi. Aksariyat xolatlarda ko'rsatib o'tilgan simptomlar bilan birga sezuvchanlik buzilishlari yoki sezuvchanlik yo'qligi va reflekslarning pasayishi yoki yo'qligi kuzailadi.
Og'riqsiz tur esa sekinlik bilan sensomotor yetishmovchilik rivojlanadi, og'riq mavjud bo'lmagan minimal simptomatika bilan kechadi. Tipik shikoyatlar esa oyoqlar uvushishi va sezuvchanlik pasayishi bilan bog'liq. Obyektiv ko'riQDa sezuvchanlikning turli xillari pasayganligi va reflekslar rasayishi yoki yo'qligi aniqlanadi.
Nerv tolalarining shikastlanishi ba'zi xollarda QDning boshqa asoratlari rivojlanishidan ham oldin yuz beradi va bu uglevod almashinuvi buzilishining birinchi klinik belgisi bo'lishi mumkin. Nervlardagi patologik o'zgarishlar glyukozaga tolerantlikning buzilish bosqichidayoq rivojlanib, miyelinsiz nerv tolalarining shikastlanishi miyelinli nerv tolalarga qaraganda ancha oldinroq sodir bo'ladi va bu nogironlik, xatto o'lim sonining oshishiga olib keladi [7, 8].
Diabetik neyropatiyani davolashda zamonaviy yondashuvda e'tiborni glikemik nazoratni yaxshilashga, xayot tarzini yaxshilashga va nevropatik og'riqni kamaytirishga qaratiladi. QD bilan og'rigan bemorlarda optimal terapevtik yondashuv xayot tarzini o'zgartirishni o'z ichiga oladi, lipidlar va arterial qon bosimining optimal nazorati bilan parxez va jismoniy mashg'ulotlarga urg'u beriladi. Maqsadli ko'rsatkich HbAlc < 6 % bo'lgan glikemik nazorat QD li bemorlarda o'lim darajasini ko'paytiradi, diabetik neyropatiyaga esa kam ta'sir qiladi, shu sababdan ushbu ko'rsatkich davo standarti sifatida tavsiya etilmaydi. Yaxshi glikemik nazorat kengroq yondashuvning bir qismi sifatida, individual yondashuv bilan davolash QD li bemorlar uchun optimal tanlov xisoblanadi.
Nevropatik og'riq bemorlarda uyqu buzilishiga olib keladi va uyqu buzilishi o'z navbatida og'riq kuchayishi sabablaridan bo'lishi mumkin. Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, nevropatik og'riqni davolayotganda bir paytning o'zida uyquni ham yaxshilash kerak bo'ladi. Xozirda bemorlarda ham og'riqni kamaytiruvchi, ham uyquni yaxshilovchi dori vositalari qo'llanishi borasida baxslar ketmoqda. Pregabalin va gabapentin kabi antikonvulsantlar neyropatik og'riqni yaxshilaydi va komorbid uyqu buzilishiga yaxshi ta'sir qiladi. Opioidlar va antidepressantlar og'riqni kamaytiradi, lekin uyquga ta'sir qilmaydi.
Surunkali og'rig'i bo'lgan bemorlarni 50-80% ida uyqu buzilishlari uchraydi, uyqu buzilishi og'irligi esa og'riqning kuchiga bog'liq [4]. Uyqu buzilishi va neyropatik og'riq o'zaro bog'liqdir va ular bir vaqtda davolanishi kerak [4]. Uyquni yaxshilash og'riqni kamaytirishiga qaramay xozirgi kunda davolashda asosiy e'tibor og'riqni kamaytirishga qaratiladi [4].
Neyropatik og'riq va uyqu buzilishlarining o'zaro bog'liqligi ikki tomonlamadir [5,6]. Neyropatik og'riqli bemorlarda katta extimol bilan uyqu buzilishlari rivojlanadi va ushbu uyqu buzilishlari o'z navbatida og'riqni kuchayishiga olib keladi [6]. Og'riq sezuvchanligi va uyqu buzilishlari o'rtasida ijobiy bog'liqlik aniqlangan. Surunkali og'riq va uyqusizlik bilan og'rigan bemorlarda og'riqqa chidamlilik kamayishi aniqlangan [7]. Misol uchun, orqa miya shikastlanishidan keyingi neyropatik og'riqni klinik baholash jarayoni uyqu sifatini baholashni ham o'z ichiga olishi kerak [8].
QD diabetik periferik neyropatiyasi bosqichlari quyidagi jadvalda keltirilgan.
1-jadval
DPNlarning og'irlik darajasi bo'yicha tasnifi (DyckP.J.)
DPN darajasi Xarakteristika
0 bosqich (DPN«-») DPN ning klinik va elektrofiziologik belgilari yo'q
1 bosqich, subklinik (DPN1) DPNning obektiv nevrologik belgilari va simptomlari yo'q. EMG va miqdoriy avtonom tekshiruvda 2 o'zgarish aniqlansa.
2 bosqich, klinik (DPN2) DPNga xos shikoyatlar. Sezuqchanlik, xarakat, avtonom buzilishlar, oyoqning bukuvchi mushaklari kuchsizlik belgilari bor yoki yo'q bo'lishi mumkin (bemor tovonida tura olmaydi).
3 bosqich, og'ir (DPN3) Mexnat faoliyati buzilishi va/yoki ijtimoiy adaptasiyaga olib keladigan neyropatiya.
Neyropatik og'riqni kamaytiruvchi dori vositalarga organizmning javob reaksiyasini oldindan aytib bo'lmasligi shifokorlar uchun dori vositalarini tanlab, yozib berishida qiyinchilik tug'diradi [9]. Neyropatik og'riqni davolashda antidepressantlar, antikonvulsantlar, tramadol, opioidlar va boshqa analgetiklar ishlatiladi [9]. Xalqaro og'riq assosiasiyasi (The Special Interest Group on Neuropathic Pain (NeuPSIG) of the International Association for the Study of Pain (IASP)) tomonidan neyropatik og'riqni davolash haqida ikki tomonlama ko'r-ko'rona o'tkazilgan tadqiqotlar meta analizi va tizimli ko'rib chiqishi o'tkazildi [11]. Tadqiqot natijalari neyropatik og'riqning farmakoterapiyasi bo'yicha NeuPSIG tavsiyalarini (trisiklik antidepressantlar, seratonin va noradrenalinni qayta bog'lanishini ingibitorlari, pregabalin va gabapentin kabi birinchi qator vositalari va kamroq tavsiya qilinadigan lidokain, kaspaisin va tramadol kabi ikkinchi qator vositalar) qayta ko'rib chiqishni taklif qiladi [15].
Pregabalin va gabapentin kabi yangi antikonvulsant vositalar neyropatik og'riqni yengillashitruvchi hamda komorbid uyqu buzilishlarida yaxshi ta'sir qiladi [24,1]. Neyropatik og'riq sababidan gabapentin yoki pregabalin qabul qilgan bemorlarda uyqu uzoqligi va uyquga to'yish yaxshilangan, bundan tashqari chuqur uyqu yaxshilanishi, depressiya va xavotirni yaxshilanishi bemorlar tomonidan takidlandi [1,16,19]. Okskarbazepin, lamotrigin, gabapentin va pregabalin kabi antikonvulsantlar baklofen (miorelaksant va antispastik vosita) kabi ikkinchi liniya davolash vositasi siftida ishlatilishi mumkin [19].
Trigeminal nevralgiyaning birinchi liniya davosi sifatida karbamazepim (antikonvulsant) taklif qilingan [10]. Diabetik neyropatiyaning og'riqlarida pregabalin, gabapentin, venlafaksin, duoleksetin, trisiklik antidepressantlar va opioidlarning foydalari isbotlangan [2, 3, 9, 13].
Opioidlar og'riqni kamaytirish uchun extiyotkorlik bilan qo'llanishi kerak, lekin uyqu buzilishlarida qo'llab bo'lmaydi. Bundan tashqari opioidlar qo'llanilganida markaziy uyqu apnoesi kabi uyquda nafas olish buzilishi rivojlangan.
Yana boshqa xolatda opioid reseptori agonistlari dizesteziyada simptomatik va bezovta oyoq sindromida og'riqni yaxshilanishi kuzatilgan, bu holatlar uyquga ta'sir qilishi
mumkin [14]. Antidepressantlar, depressiyali va depressiyasiz bemorlarda og'riqqa bog'liq uyqu buzilishi va surunkali og'riqli bemorlarda yordam berishi mumkin [18]. Lekin trisiklik antidepressantlar, serotonin, norepinefrinni qayta bog'lash ingibitorlari, maxsus serotoninni qayta bog'lash ingibitorlari bezovta oyoq sindromini kuchaytirishi mumkin [12].
DPN li bemorlar uchun uyqu buzilishlari jiddiy muammo xisoblanadi, chunki uyqu buzilishi va yondosh kasalliklar QD 2 turini rivojlanishiga ta'sir qilishi mumkin.
Diabetik neyropatiya xayot tarzini sezilarli yomonlashuviga olib keladi, ayniqsa bemorlarda uyqu buzilishi ham mavjud bo'lsa. Darxaqiqat, diabetik neyropatiyasi bo'lgan bemorlarning xayot sifati neyropatiyasiz bemorlardan past, va bu farq neyropatiya tashxisi qo'yilishidan bir necha yil oldin boshlanadi va davom etadi [17].
Neyropatik og'riq, uyqu buzilishlari bilan o'zaro bog'liq bo'lib, shifokorlar davolashda ikkala jihatni ham hisobga olishlari kerak.
Tadqiqot maqsadi. Qandli diabet 2 tur bilan og'rigan, diabetik periferik neyropatiyanig og'riqli turi bilan asoratlangan bemorlarda uyqu sifatini o'rganish
Tadqiqotnin materiallari va usullari. Klinik tadqiqot TTA ko'p tarmoqli klinikasi bazasida, 2-terapiya va endokrinologiya bo'limida o'tkazildi. QD 2 turi bilan og'rigan 120 nafar bemorda quyidagilar tekshirildi: och qoringa va postprandial glikemiya, glikirlangan gemoglobin (HbAlc), lipid profil. QD 2 turi bilan og'rigan bemorlarda yurak qon tomir kasalliklari ham mavjud edi, ulardan 70% da gipertonik kasallik, 45% da yurak ishemik kasalligi aniqlandi. QD kasalligining davomiyligi 3 yildan 12 yilgacha, tekshirilganlarning o'rtacha yoshi 56,6±9,8 yoshni tashkil qildi, ulardan 79 (65,8%) ayollar va 41 (34,2%) erkaklar. Nazorat guruhiga esa 20 nafar voyaga yetgan, QD bilan og'rimagan bemorlar olindi, ulardan 5 (25%) nafarida AG mavjud edi, o'rtacha yoshi esa 55,9±7,5 yosh.
Instrumental tekshiruvlardan EKG, ExoKG, AB tekshiruvlari o'tkazildi. Qonda glyukoza nazorati biokimyoviy usul bilan (SPINREACT,S. A. U. to'plami) o'tkazildi. Glikirlangan gemoglobin (HbA1c) tekshiruvi ham biokimyo usulida o'tkazildi (FILTERSAMPLER to'plami). Lipidlar (UX, TG, XS-PZLP, XS-YuZLP) biokimyoviy usul bilananiqlandi (SPINREACT,S. A. U. to'plami).
Bemorlarning shikoyatlari va tekshiruvlarning natijalarini baholash uchun 1998 yilda San - Antonioda taklif qilingan DPNlar diagnostikasining standart usullaridan foydalanildi. Bunga ko'ra biz keng qo'llaniladigan quyidagi shkalalardan foydalandik: TSS (TotalSymptomsScore) -D. Zieglertomonidan taklif qilingan bemorlarning oxirgi kundagi shikoyatlari miqdorini baholash. Ushbu shkalada xar bir tipik musbat neyropatik simptom baholanadi (sanchuvchi og'riq, uvushish, achishish, paresteziyalar), oxirgi 24 soatda simptomlar intensivligi va chastotasi baholandi. Barcha 4 simptomning baholash ballari summalandi. TSS shkalasi bo'yicha baholanganda ballar 0 dan 14,64 gacha bo'lgan interval oralig'ida baholandi. Klinik ko'rik davomida nevrologik o'zgarishlarning miqdoriy baholash NIS-LL (oyoqlardagi neyropatik o'zgarishlar xisobi) shkalasi yordamida o'tkazildi[1,24], ushbu shkala o'z ichiga oladi: mushaklar kuchi, reflekslar, taktil sezuvchanlik (5 va 10 grammlik monofilament yordamida), og'riq (katta barmoq distal falangasining orqa yuzasiga igna sanchish orqali), vibratsion sezuvchanlik (128 Gs chastotali, 8 balli shkalaga ajratilgan kamerton yordamida katta barmoq orqa yuzasida uch marta tekshirib, o'rtacha ko'rsatkich aniqlandi), oyoqlar katta barmoqlari distal falangalari bo'g'imlarida mushak-bo'g'im sezuvchanligini aniqlash. Xarorat sezuvchanligi, ikki oyoqlar katta barmoqlari orqa yuzasida Thioterm (bir uchi yelim, ikkinchi uchi metall bo'lgan silindr) asbobi yordamida o'tkazildi. Tekshiruv jarayonida bemorlar teri xarorati minimum 32°S ni tashkil qildi. NIS LL shkalasi bo'yicha ballar o'ng va chap oyoqlar va barcha ballarni summalash orqali xisoblandi. Negativ neyropatiya simptomlarining maksimal ko'rsatkichi NIS LL shkalasi bo'yicha 28 ballni tashkil qildi.
Uyquni baholash vositasi sifatida "uyqu sifati indeksini baholovchi Pittsburg so'rovnomasi (PSQI)" qo'llandi [16]. Pittsburg uyqu sifati so'rovnomasi oxirgi oy davomidagi uyqu sifatini baholash maqsadida ishlab chiqilgan. So'rovnomv 19 punktdan iborat bo'lib, ular uyquni 7 komponent orqali baholaydi: uyquning subektiv sifati, uyqu latentligi, uyqu uzunligi, uyqu yetarliligining subektiv bahosi, uyqu buzilishi, uyqu chaqiruvchi dori vositalar qo'llanishi, kunlik faoliyatda buzilishlar. Ushbu so'rovnoma qo'llashga juda qulay va to'ldirishga 5-10 daqiqa sarflanadi.
Ballar yig'indisi 0 dan 20 gacha bo'lishi mumkin: 0 dan 5 gacha bo'lsa uyqu sifati yaxshi xisoblanadi, 6 va undan yuqori ballar esa uyquning sifati pastligini ko'rsatadi. Ushbu shkala yuqori sezuvchanlik va spesifiklikka egadir.
Olingan malumotlar foiz nisbati yoki o'rtacha xatolik (M±m) ko'rinishida keltirilgan. Malumotlarga statistik ishlov berish Windows tizimida STATISTICA (versiya 9.0) dasturi orqali o'tkazildi. Tekshirilayotgan ko'rsatkichlar orasidagi bog'liqlikni aniqlashda Pirson bo'yicha korrelyatsiya koyeffisentini xisoblash yordamida korrelyatsion analiz o'tkazildi. Olingan natijalarning statistik ishonchlilik kriteriyasi bo'lib p<0,05 ko'rsatkichi hisoblandi.
Tadqiqot natijalari. Bizning tadqiqot TTA ko'p tarmoqli klinikasining 2 terapiya va endokrinologiya bazasida o'tkazildi. Barcha bemorlardan tadqiqotda qatnashishga rozilik olinganidan so'ng ularga uyqu sifatini baholash so'rovnomasini to'ldirib berish so'raldi.
Tekshirilgan bemorlarnin glikirlangan gemoglobin ko'rsatkichi 7,5 dan 10 % gacha natijalarni tashkil qildi va bu uglevodlar almashinuvi qoniqarsiz darajada ekanligini ko'rsatadi.
QD kasalligi kechishi davomiyligiga asoslanib, bemorlar 3 guruhga ajratildi: 1 guruh (34 nafar, 28,3%) - yangi aniqlangan va 5 yilgacha bo'lgan davomiyliQDagi bemorlar (erkaklar - 12 nafar, ayollar- 26 nafar), kasallikning o'rtacha davomiyligi 3,0+1,6
yil;
2 guruh (53 nafar, 44,2%) - 5 yildan 10 yilgacha davomiyliQDagi bemorlar (erkaklar - 16 nafar, ayollar - 33 nafar), QD ning o'rtacha davomiyligi - 6,4+1,9 yil;
3 guruh (33 nafar, 27,5%) - 10 yildan ortiq davrdan beri QD li bemorlar (erkaklar - 13 nafar, ayollar - 20 nafar), kasallikning o'rtacha davomiyligi 9,1+4,3 yil.
Olingan barcha bemorlar QD ning og'ir shakli bilan og'rigan, shu bilan birga QD ning og'ir asoratlari bo'lgan va og'ir yondosh kasalligi bor bo'lgan bemorlar tadqiqotga kiritilmadi. Tadqiqotga gipoglikemik maqsadida peroral dori vositalari qabul qiluvchi bemorlar kiritildi. Insulinoterapiya qabul qiluvchi bemorlar tadqiqotga kiritilmadi.
2-Jadval
Tekshirilgan bemorlarda DPN subyektiv va obyektiv tekshiruvlarga qarab
bosqichlari
Boskichlar 1 guruh QD + USB bo'lgan bemorlar n-79 2 guruh QD, USB bo'lmagan bemorlar n-41
0 bosqich (DPN«-») - -
1 bosqich, subklinik (DPN1) 45 (56,9%) 25 (60,9%)
2 bosqich, klinik (DPN2) 34 (43,1%) 16 (39,1%)
3 bosqich, og'ir (DPN3) - -
2 jadvaldan ko'rinib turibdiki, tekshirilgan 1 va 2 guruh QD 2 tur bilan og'rigan bemorlarda DPN subklinik shakli ustunlik qildi - 56,9 va 60,9%. Klinik shakli esa 43,1 va 39,1% bemorlarda tashxislandi. Yuqorida aytib o'tilgandek, QD 2 tur og'ir kechishi bo'lgan bemorlar (diabetik tovon, gangrenalar o'tkazgan bemorlar tekshiruvga kiritilmagan).
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, tadqiqotga DPN ning og'riqli turi bilan asoratlangan bemorlar olindi. Biz bemorlarda uyqu sifati buzilishlari bor va yo'qligiga asoslanib, ularni 2 guruhga ajratdik. 1 guruhda 79 (64,2%) nafar bemor uyqu sifati buzilishlari bilan, 2 guruh 41 (35,8%) nafar bemorda uyqu sifati buzilmagan, va yana shuni ta'kidlab o'tish kerakki uyqu sifati buzilishi bo'lgan bemorlarning 85% ni ayollar tashkil qildi. Bundan tashqari, 58 (73%) nafar uyqu sifati buzilishi bo'lgan bemorlarda GK ham mavjud. DPN simptomlari quyidagilardan iborat: yonish hissi, o'tkir og'riq, ayniqsa kechqurun, xotirjamlikda sanchuvchi og'riq, butun tanada sanchilish hissi, ko'pincha oyqlarda, og'riqsiz uvushish, tomir tortishishlar.
3-jadval.
Bemorlarning randomizatsiyaga asoslangan klinik ko'rsatkichlari_
Tekshirilgan bemorlarning ko'rsatkichlari Nazoratguruhi n-20 1 guruh QD + USB bo'lgan bemorlar n-79 2 guruh QD, USB bo'lmagan bemorlar n-41
Erkaklar 8 (40%) 19(24%) 14(34,2%)
Ayollar 12(60%) 60(76%) 27 (65,8%)
Yoshi 55,9±7,5 55,9±3,8 56,5±7,1
Tana vazni indeksi, kg/m2 29,5±6,4 33,4 ±8,1 34,4 ±5,9
Anamnezda AB, (%) 5 (25%) 56 (70%) 16 (40%)
Anamnezda QD 2 tur davomiyligi, yil - 8,5 (4,0;12,0) 7,9 (3,5; 11,0)
SAB, mm sim. ust. 133,5±11,3 157,2±13,5 157,7±14,3
DAB, mm sim. ust. 88,7±5,8 98,1±7,4 98,34±7,6
YuQS, zarba/min 76,0±9,1 77,11±8,89 78,28±9,07
ChQG, % 59,7% 83,7% 89,5%
Stenokardiya FS I-II - 4 (9,5%) 8 (19,0%)
3 jadvaldagi ma'lumotlar ko'rsatadiki, bemorlarning 83,7% da semizlik 1 daraja va 89,5% da chap qorincha gipertrofiyasi (ChQG) mavjud. ChQG esa o'z navbatida yurak qon tomir sababidan kelib chiqadigan o'lim xolatlarining asosiy prediktori xisoblanadi.
Bemorlarning uglevod almashinuvi natijalari tahlil qilinganda, kelgan vaqtlarida barcha bemorlarda uglevod almashinuvi ko'rsatkichlari qoniqarsiz deb baholandi. Ikkala tekshirilgan guruhda ham uglevod almashinuvi nazorat guruhiga nisbatan balandligi aniqlandi, shu jumladan och qorin glikemiyasi 1 guruhda 48% va 2 guruhda 43% ga, postprandial glikemiya 1 guruhda 52% va 2 guruhda 54% ga, HbA1s esa 1 guruhda 37% va 2 guruhda 39%ga oshgan.
4-jadval.
QD 2 tur bilan og'rigan bemorlarning qonning biokimyoviy ko'rsatkichlari (M±m)
Ko'rsatkichlar Nazoratguruhi n-20 1 guruh QD + USB bo'lgan bemorlar n-79 2 guruh QD, USB bo'lmagan bemorlar n-41
Naxorgi glikemiya, mmol/l 4,5±1,2 8,5±1,0* 8,7±1,7*
Postprandial glikemiya, mmol/l 6,3±1,0 14,5±3,0* 13,9±1,0*
HbA1c, % 5,5±0,5 8,9±1,0* 8,8±1,3*
Umumiy xolesterin, mmol/l 4,3±0,7 6,1±1,7* 5,8±1,4
Trigliseridlar, mmol/l 1,5±0,08 2,46±1,51* 2,51±1,82*
YuZLP, mmol/l 1,35±0,4 0,88±0,33* 0,91±0,37*
PZLP, mmol/l 2,9±1,8 4,34±1,8* 4,02±1,30*
Eslatma: *- nazorat guruhiga nisbatan ishonchlilik mavjudli (p<0,05)
Bemorlarda lipid profil ko'rsatkichlari tekshirilganda, ularda Fredrikson bo'yicha birlamchi dislipidemiya tasnifiga asosan IIb fenotipli dislipidemiya aniqlandi. Bunda bemorlarda UX, trigliseridlar va PZLP yuqoriligi, YuZLP pastligi 4 jadvalda ko'rsatilgan. Ma'lumki qoniqarsiz glikemik nazorati va dislipidemiya QD 2 tur bilan og'rigan bemorlarda yurak qon tomir kasalliklarining xavf omillari sanaladi [8,21].
5-jadval.
GK darajalari Nazorat guruhi n-20 1 guruh QD + USB bo'lgan bemorlar 2 guruh QD, USB bo'lmagan bemorlar
n-79 n-41
Soni % Soni % Soni %
Normal AQB 10 50 9 11,3 12 29.3
Yuqori normal 5 25 12 15,2 10 24.4
AQB
AG 1 daraja 4 20 42 53.2 14 34.1
AG 2 daraja 1 5 16 20.3 5 12.2
5 jadvaldan ko'rinib turibdiki, tekshirilgan bemorlarda AG 1 va AG 2 darajali bemorlar ustunlik qildi (54,9%). Shu bilan birga me'yoriy arterial qon bosimi bor bemorlar 23,8% va AG 3 darajali bemorlar 16,6% ham aniqlandi.
Bemorlarda DPN ning klinik darajasi mavjudligini ko'rsatuvchi shikoyatlar ma'lumdir va ular: og'riq, uvushish, paresteziyalar va yonish hissiyoti. Ushbu tadqiqotda DPN ning namoyon bo'lish darajasi TSS (TotalSymptomsScore) shkalasi yordamida baholandi. DPN ning 2 va 3 bosqichlarida, bemorlarning 77,8% da musbat neyropatik simptomatika mavjud edi.
6-jadval.
Diabetik neyropatik simptomatikasining alohida belgilari TSS buyicha namoyon bo'lish
chastotasi
Shikoyatlar 1 guruh QD + USB bo'lgan bemorlar n-79 2 guruh QD, USB bo'lmagan bemorlar n-41
Og'riq, % 85,5 45,8
Uvushish, % 93,1 77,3
Paresteziyalar, % 16,9 14,3
Yonish hissi, % 23,9 24,1
Bemorlarning shikoyatlari orasida eng ko'p bildirilgani oyoqlar uvushishiga bo'ldi - 1 guruhda 93,1%, 2 guruhda - 87,3%, og'riqqa shikoyatni esa 85,5 va 45,8% bemorlar bildirdilar, va og'riq kechga borib kuchayadi, oyoqlarda yonish hissiyoti kabi shikoyatni -23,9 va 24,1% bemorlar, oyoqlarda paresteziya shikoyati esa - 16,9 va 14,3% bemorlarda mavjud (6 jadval).
Keyingi bosqichda QD bilan og'rigan bemorlarning uyqu sifati o'rganildi. Uyqu sifatini o'rganuvchi vosita sifatida PSQI so'rovnomasi qo'llanildi. So'rovnoma 19 ta punktdan iborat bo'lib, uyqu sifatini 7 komponent asosida baholashga yordam beradi: uyquning subektiv sifati, uyquning latentligi, uyqu uzunligi, uyqu yetarliligining subektiv bahosi, uyqu buzilishi, uyqu chaqiruvchi dori vositalaridan foydalanish, kunlik faoliyat buzilishi. Pittsburg so'rovnomasi yordamida aniqlanganda, 1 guruhdagi bemorlarning o'rtacha uyqu sifati indeksi 10,89±0,77 ball (p<0,05) ni tashkil qildi va bu tekshirilayotgan bemorlarning uyqu sifati yomon ekanligini ko'rsatadi. Uyqu sifatida buzilishlari yo'q bo'lgan bemorlarda ushbu indeks 4,92±0,77 ballni tashkil qildi.
7-jadval.
Tekshirilayotgan bemorlarning Pittsburg so'rovnomasida ko'rsatgan indeksi
Guruhlar 1 guruh QD + USB bo'lgan bemorlar n-79 2 guruh QD, USB bo'lmagan bemorlar n-41
Ball 10,89±0,77* 4,92±0,77
Eslatma: *- nazorat guruhiga nisbatan ishonchlilik mavjudli (p<0,05)
QD 2 tur bilan og'rigan bemorlarning uyqu buzilishi bilan bog'liq shikoyatlari 7 jadvalda keltirilgan. 1 guruhdagi bemorlarning eng ko'p bildirilgan shikoyatlari "tungi uyqudan uyg'ondan keyingi charchoq hissi", ushbu shikoyatni 100% bemorlar bildirdilar, 79,7% bemorlarda "uyg'onib ketgandan so'ng qayta uxlash qiyinligi" ni arz qildilar, 78,4% bemorlar "uyquga to'ymaydilar", "yuzaki uyqu, tunda uyg'onib ketishlar bilan" 73,4% bemorlar aziyat chekadi, 70,8% bemorlar esa "30 minutdan ortiq uxlay olmaydilar".
8-jadval.
QD 2 tur bilan og'rigan bemorlarning uyqu buzilishi bilan bog'liq shikoyatlari.
Shikoyatlar 1 guruh QD + USB bo'lgan bemorlar; n-79 2 guruh QD, USB bo'lmagan bemorlar; n-41
Soni % Soni %
1. Tungi uyqudan uyg'ondan keyingi charchoq hissi 79 100 21 45
2. Uyg'onib ketgandan so'ng qayta uxlash qiyinligi 63 79. 7 15 36. 6
3. Uyquga to'ymaslik 62 78. 4 6 14. 6
4. Yuzaki uyqu, tunda uyg'onib 58 73. 4 12 29. 2
ketishlar bilan
5. 30 minutdan ortiq uxlay olmaslik 56 70. 8 2 4. 8
6. Yuzaki uyqu, ko'p tushlar ko'rish 51 64. 5 2 4. 8
bilan
7. Tunda uyg'onib ketish, bosh 37 46. 8 10 24
og'rig'i bilan
8. Qo'rqinchili tushlar 25 31. 6 2 4. 8
9. Kunduzgi uyquchanlik 23 29. 1 - 0
10. Kunduzgi uyqu 13 16. 4 4 9. 6
11. Tungi terlash 19 24 7 17
12. Tunda uxlay olmaslik 9 11. 4 - 0
2 guruhdagi bemorlarda ham eng ko'p bildirilgan shikoyat "tungi uyqudan uyg'ondan keyingi charchoq hissi", ushbu guruhda ham 45% bemorlarni bezovta qiladi, "uyg'onib ketgandan so'ng qayta uxlash qiyinligi" shikoyatini 36,6% bemorlar bildirgan bo'lsalar, "yuzaki uyqu, tunda uyg'onib ketishlar bilan" 29,2 % bemorlarda aniqlandi, "Tunda uyg'onib ketish, bosh og'rig'i bilan" shikoyati 24% bemorlarda, "tungi terlash" esa 17% bemorlarda aniqlandi. 1 guruhdagi bemorlarni ko'p bezovta qilgan "uyquga to'ymaslik" (78,4%) va "30 minutdan ortiq uxlay olmaydilar" (70,8%) shikoyatlari 2 guruhdagi bemorlarda mos ravishta 14,6% va 4,8% bemorlarda uchradi.
Xulosalar:
1. 2-tur qandli diabet bilan og'rigan 1 va 2-guruhlardagi bemorlarda DPNning subklinik bosqichi 56,9% va 60,9%, klinik bosqich - mos ravishda 25,8% va 39,1% bemorda aniqlangan. Shunday qilib, 2-tur diabet bilan og'rigan bemorlarda ko'pincha DPN ning subklinik bosqichi aniqlanadi.
2. DPN rivojlanishining asosiy xavf omili giperglikemiya va dislipidemiya hisoblanadi. Shu bilan birga, har ikki guruhda HbAlc miqdori nazorat guruhiga nisbatan mos ravishda 37 va 39% ga baland. PZLP kabi yomon lipidlarning qondagi darajasi ham mos ravishda 43 va 45% ga baland.
3. 2-tur diabet bilan og'rigan DPN bilan asoratlangan bemorlarning 100 foizida uyqu sifatining buzilishi aniqlangan. Buni Pitsburgh so'rovnomasi 1 guruhdagi bemorlarning o'rtacha uyqu darajasi indeksi 10.89±0.77 ball (r<0.05) ni, 2 guruhda esa bu indeks 4.92±0.77 ball tashkil qilgani kurstadi. Bu uz navbtida DPN og'rikli shakli QD 2 turli bemorlarning uyqu sifatiga tasiri borligini yana bir tasdikladi.
ADABIYOTLAR
1. Almoznino G, Benoliel R, Sharav Y, Haviv Y. Sleep disorders and chronic craniofacial pain: characteristics and management possibilities. [Текст] / 1. Almoznino G, Benoliel R, Sharav Y, Haviv Y. // Sleep Med Rev. — 2017. — № . — С. 39-50.
2. Argoff CE. The coexistence of neuropathic pain, sleep, and psychiatric disorders: a novel treatment approach. [Текст] / Argoff CE. // Clin J Pain. — 2007. — № 23(1). — С. 15-22.
3. Attal N, Cruccu G, Baron R, et al. EFNS guidelines on the pharmacological treatment of neuropathic pain: 2010 revision. [Текст] / Attal N, Cruccu G, Baron R, et al. // Eur J Neurol. . — 2010. — № 17(9). — С. 1113-e88.
4. Bari§ N., Erdogan M., Sezer E., Saygili F., MertOzgonul A., Turgan N., Ersoz B. Alterations in L-arginine and inflammatory markers in type 2 diabetic patients with and without microalbuminuria [Текст] / Bari§ N., Erdogan M., Sezer E., Saygili F., MertOzgonul
A., Turgan N., Ersoz B. // ActaDiabetol. — 2009. — № 4б(4). — С. 309-316.
5. Benoliel R, Eliav E, Sharav Y. Self-reports of pain-related awakenings in persistent orofacial pain patients. JOrofac Pain. 2009;23(4):330-8.
6. Boyle, J. P., Thompson, T. J., Gregg, E. W., Barker, L. E. & Williamson, D. F. Projection of the year 2050 burden of diabetes in the US adult population: dynamic modeling of incidence, mortality, and prediabetes prevalence. [Текст] / Boyle, J. P., Thompson, T. J., Gregg, E. W., Barker, L. E. & Williamson, D. F. // Popul. Health Metr.. — 2010. — № 8. — С. 29.
7. N. £akici, T.M. Fakkel, J.W. van Neck, A.P. Verhagen, J.H. Coert Systematic review of treatments for diabetik peripheral neuropathy [Текст] / N. £akici, T.M. Fakkel, J.W. van Neck, A.P. Verhagen, J.H. Coert // Diabet Med. . — 2016. — № 33(11) . — С. 1466-1476.
8. Callaghan, B. C., Price, R. S., Chen, K. S. & Feldman, E. L. The importance of rare subtypes in diagnosis and treatment of peripheral neuropathy: a review. [Текст] / Callaghan,
B. C., Price, R. S., Chen, K. S. & Feldman, E. L. // JAMA Neurol. . — 2015. — № 72. — С. 1510-1518.
9. Cheatle MD, Foster S, Pinkett A, Lesneski M, Qu D, Dhingra L. Assessing and managing sleep disturbance in patients with chronic pain. [Текст] / Cheatle MD, Foster S, Pinkett A, Lesneski M, Qu D, Dhingra L. // AnesthesiolClin.. — 2016. — № 34(2). — С. 379-93.
10. D'Angelo R, Morreale A, Donadio V, et al. Neuropathic pain following spinal cord injury: what we know about mechanisms, assessment and management. [Текст] / D'Angelo R, Morreale A, Donadio V, et al. // Eur Rev Med Pharmacol Sci.. — 2013. — № 17(23). —
C. 3257-61.
11. Devor M, Wood I, Sharav Y, Zakrzewska JM. Trigeminal neuralgia during sleep. [Текст] / Devor M, Wood I, Sharav Y, Zakrzewska JM. // Pain Pract.. — 2008. — № 8(4). — С. 263-8.
12. Fan H, Yu W, Zhang Q, et al. Efficacy and safety of gabapentin 1800 mg treatment for post-herpetic neuralgia: a meta-analysis of randomized controlled trials [Текст] / Fan H, Yu W, Zhang Q, et al. // J Clin Pharm Ther.. — 2014. — № 39(4). — С. 334-42.
13. Finnerup NB, Attal N, Haroutounian S, et al. Pharmacotherapy for neuropathic pain in adults: a systematic review and meta-analysis. [Текст] / Finnerup NB, Attal N, Haroutounian S, et al. // Lancet Neurol.. — 2015. — № 14(2). — С. 162-73.
14. Freynhagen R, Grond S, Schupfer G, et al. Efficacy and safety of pregabalin in treatment refractory patients with various neuropathic pain entities in clinical routine. [Текст] / Freynhagen R, Grond S, Schupfer G, et al. // Int J ClinPract.. — 2007. — № 61(12). — С. 1989-96.
15. Colten HR, Altevogt BM,. Sleep disorders and sleep deprivation: an unmet public health problem. / Colten HR, Altevogt BM,. [Текст] // Sleep physiology.. — Washington, DC: The National Academies Press; institute of Medicine (US) Committee on Sleep Medicine and Research., . — С. .
16. Jennifer Zitser, Isabel Elaine Allen, Neus Falgas, Michael M Le , Thomas C Neylan, Joel H Kramer, Christine M Walsh. Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI) responses are modulated by total sleep time and wake after sleep onset in healthy older adults. [Текст] / Jennifer Zitser, Isabel Elaine Allen, Neus Falgas, Michael M Le , Thomas C Neylan, Joel H Kramer, Christine M Walsh. // Int J ClinPract.. — 2022 Jun 24. — № 17(6). — С. :e0270095. doi: 10.1371/journal.pone.0270095. eCollection 2022.
17. Lampl C, Schweiger C, Haider B, Lechner A. Pregabalin as mono- or add-on therapy for patients with refractory chronic neuropathic pain: a post-marketing prescription-event monitoring study. [Текст] / Lampl C, Schweiger C, Haider B, Lechner A. // J Neurol.. — 2010. — № 257(8). — С. 1265-73.
18. Markman JD, Jensen TS, Semel D, et al. Effects of pregabalin in patients with neuropathic pain previously treated with gabapentin: a pooled analysis of parallel-group, randomized, placebo-controlled clinical trials. [Текст] / Markman JD, Jensen TS, Semel D, et al. // Pain Pract.. — 2017. — № 17(6). — С. 718-28.
19. Roth T, van Seventer R, Murphy TK. The effect of pregabalin on pain-related sleep interference in diabetik peripheral neuropathy or postherpetic neuralgia: a review of nine clinical trials. [Текст] / Roth T, van Seventer R, Murphy TK. // Curr Med Res Opin.. — 2010. — № 26(10). — С. 2411-9.
20. WHO World Health Organization. Diabetes. / WHO [Электронный ресурс] // www.who.int : [сайт]. — URL: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/diabetes (2018). (дата обращения: 27.09.2023).
21. WHO World Health Organization. Diabetes. / WHO [Электронный ресурс] // www.who.int : [сайт]. — URL: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/diabetes (2018).
22. IDF(2021 г.). Диабетический атлас IDF - 11-е издание: основные положения. / IDF(2021 г.). [Электронный ресурс] // https://diabetesatlas. org : [сайт]. — URL: https://diabetesatlas. org/key-messages. html (дата обращения: 27.09.2023).
