Научная статья на тему 'ИЖТИМОИЙ КОНФЛИКТЛАР ВА УЛАРНИНГ ЖАМИЯТ ҲАЁТИГА ТАЪСИРИ'

ИЖТИМОИЙ КОНФЛИКТЛАР ВА УЛАРНИНГ ЖАМИЯТ ҲАЁТИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

376
80
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий тарбия / маънавий-аҳлоқий тарбия / конфликтология / шахс / гуруҳ / жамият / инсон / маънавият / социальное воспитание / духовно-нравственное воспитание / конфликтология / личность / группа / общество / человек / духовность

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Отабек Одилович Рахматов

Мазкур мақола ижтимоий конфликтларнинг жамият ҳаётига таъсирига бағишланади. Ҳозирги замон фани инсониятнинг тарихий ўтмишига назар ташлар экан, конфликтни ҳамиша ижтимоий тараққиётнинг доимий йўлдоши эканлигига шубҳа қилмайди, чунки одамлар бор жойда конфликтлар мавжуд бўлган ва бўлаверади. Ижтимоий ҳаётда конфликтларнинг тутган ўрни ва кенг тарқалганлиги узоқ ўтмишда ҳам эътиборни ўзига тортган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Данная статья посвящена влиянию социальных конфликтов на жизнь общества. Современная наука, оглядываясь на историческое прошлое человечества, не сомневается, что конфликт всегда является постоянным спутником общественного развития, ибо везде, где есть люди, конфликты существовали и будут существовать. Роль и распространенность конфликтов в общественной жизни привлекала внимание еще в далеком прошлом.

Текст научной работы на тему «ИЖТИМОИЙ КОНФЛИКТЛАР ВА УЛАРНИНГ ЖАМИЯТ ҲАЁТИГА ТАЪСИРИ»

ИЖТИМОИИ КОНФЛИКТЛАР ВА УЛАРНИНГ ЖАМИЯТ ХДЕТИГА

ТАЪСИРИ

Отабек Одилович Рахматов

УзМУ мустакил тадкикотчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур макола ижтимоий конфликтларнинг жамият хаётига таъсирига багишланади. Хрзирги замон фани инсониятнинг тарихий утмишига назар ташлар экан, конфликтни хамиша ижтимоий тараккиётнинг доимий йулдоши эканлигига шубха килмайди, чунки одамлар бор жойда конфликтлар мавжуд булган ва булаверади. Ижтимоий хаётда конфликтларнинг тутган урни ва кенг таркалганлиги узок утмишда хам эътиборни узига тортган.

Калит сузлар: ижтимоий тарбия, маънавий-ахлокий тарбия, конфликтология, шахс, гурух, жамият, инсон, маънавият

АННОТАЦИЯ

Данная статья посвящена влиянию социальных конфликтов на жизнь общества. Современная наука, оглядываясь на историческое прошлое человечества, не сомневается, что конфликт всегда является постоянным спутником общественного развития, ибо везде, где есть люди, конфликты существовали и будут существовать. Роль и распространенность конфликтов в общественной жизни привлекала внимание еще в далеком прошлом.

Ключевые слова: социальное воспитание, духовно-нравственное воспитание, конфликтология, личность, группа, общество, человек, духовность

ABSTRACT

This article is devoted to the impact of social conflicts on the life of society. Modern science, looking at the historical past of humanity, does not doubt that conflict is always a constant companion of social development, because wherever there are people, conflicts have existed and will continue to exist. The role and prevalence of conflicts in social life attracted attention even in the distant past.

Keywords: social education, spiritual and moral education, conflictology, individual, group, society, human, spirituality

May 6, 2023

628

Бизга маълумки, сайёрамиздаги замондошларимизнинг айрим кисми хар бир дакикани хадик ва хавотир остида утказмокда. Боиси - урушлар, жангу жадаллар. Бундай улкаларда ахоли эрталаб уйкудан саломат уйгонган булса-да, эртага хам тириклик ташвиши билан куз очишига шубха билан карайди. Келажагига ишончи йук. Хуш, инсониятнинг бунчалар халоватини угирлаган нотинчликлар ва урушларнинг сабаби нимада? Уларнинг олдини олиш учун одамзотга кандай хислатлар етишмаяпти? Биз хар биримиз жамиятда багрикенглик кенг кулоч ёзиши учун нималар килишимиз лозим? Деган саволлар хамон очиклигича колмокда. Жумладан, шу кеча-кундузда дунёнинг 30 га якин давлатида катта-кичик нотинчликлар булиб турибди. Уларнинг сабаби суриштирилса, аксарият холларда иктисодий-ижтимоий масалалардан кура, иркчилик, миллатчилик, бир дин вакилининг иккинчи дин вакилидан узини устун куйиши каби омиллар сабаб булаётгани аён булади. Диний нотенглик асосидаги можаролар борасида куплаб тадкикотлар хам олиб борилмокда. Нотинчликлар асосан Африка ва Осиё китъасидаги давлатларга тугри келмокда. Масалан, якин утмишдан бошлайдиган булсак, диний-этник можаролардан бири бу Ливанда булган карама-каршиликдир. Ливан -Якин Шаркдаги энг стратегик мамлакатлардан бири.

Хрзирги замон фани инсониятнинг тарихий утмишига назар ташлар экан, конфликтни хамиша ижтимоий тараккиётнинг доимий йулдоши эканлигига шубха килмайди, чунки одамлар бор жойда конфликтлар мавжуд булган ва булаверади. Ижтимоий хаётда конфликтларнинг тутган урни ва кенг таркалганлиги узок утмишда хам эътиборни узига тортган.

Утган асрларда ижод килган файласуфлар, тарихчилар, ёзувчиларнинг асарларида, афсоналарида ва гояларида вужудга келиши эхтимол булган конфликтларнинг юзага келиш сабаблари ва уларни тугатиш йуллари хакида муайян фикрлар билдирилган. Утмишда конфликтларни хал этишнинг асосий усули сифатида уруг-кабила оксоколлари, дохийларининг якка хокимлиги тушунилган. Бирок илк давлатчилик тузилмаларининг вужудга келиши хар доим хам жамиятда уйгунликка олиб келмаган, баъзида ижтимоий нотенгликни кескинлаштирган, конфликтларни яккол намоён этган ва кучайтирган. Шу боис асрлар давомида инсонлар урушлар булмайдиган, низолар ва адоват бархам топадиган мукаммал келажакка ишонч хисси билан яшаганлар.

Купчилик бу холатни дунёда «биполяр» тартиб инкирозидан сунг совук урушнинг тугаши хамда миллатчилик ва этник уз-узини англашнинг тугилиши билан

May 6, 2023

629

тушунтирадилар. Собик Совет Иттифоки таъсирининг йуколиши хам капитализмнинг мавкеини ортишига олиб келди, бу эса кишиларнинг демократик жамиятлар ва иктисодий тизимларни куриш йулидаги интилишларига уз таъсирини курсатди.

Конфликтлар борасидаги янги назарий - тахлилий мотивлар поляк олими, юрист Людвиг Гумплович (1838-1909 йй.) ижодида хам учрайди. Унинг фикрича, конфликтлар ягона ва зарурий ижтимоий жараён эмас. Бирок, кенг ижтимоий жамоалар хамда давлатларни вужудга келтирадиган ижтимоий бирлашувлар ахамиятга молик жараёндир. Чунки бу ерда конфликтнинг асосий хал килувчи ролни уйнашининг сабаби битта, яъни жамиятда ижтимоий гурухлар айнан конфликт натижасидагина бирлашадилар. Жамиятда янги коидалар бирлигининг шаклланиши алохида-алохида гурухтар кураши натижаси сифатида намоён булиши мумкин.

Л. Гумпловичнинг жамиятдаги ижтимоий конфликтлар табиатига нисбатан муносабатларини уч асосий тезисга булиш мумкин:

конфликтлар тарихий жараён негизи, уларнинг хаммаси турли характерга эга булсалар-да, тараккиёт омили хисобланади;

жамиятнинг хукмронлар ва буйсунувчилар(хизматкорлар)га булиниши, шунингдек, улар уртасидаги муносабатларнинг ноуйгунлигидан келиб чикадиган конфликглар хам абадий ходисадир;

конфликтлар жамиятнинг бирлашувига ёрдам беради, кенг бирлашмаларнинг шаклланишини таъминлайди.

Кейинги вактда Бутун жахон банки ва Халкаро валюта жамгармаси каби халкаро молия институтлари хам кашшок, хам бой мамлакатларнинг сиёсий, иктисодий ва ижтимоий хаётида хал килувчи рол уйнай бошладилар. Иктисоднинг эркинлашуви купинча бу мамлакатлар ичкарисида зиддиятлар ва конфликтларни чукурлаштирди. Ички конфликтлар сонининг ортиши уларнинг глобаллашуви билан биргаликда уларни алохида буюк давлатлар назоратидан чикиб кетишига олиб келди, шунингдек, харбий диктатура, сиёсий коррупция ва иктисоднинг криминаллашуви каби узаро боглик тенденциялар чукурлашувининг натижаси булиб колди.

Инсоният яралибдики, турли-туман конфликтлар куршовида яшаб, курашиб келади. Конфликтларнинг мавжудлиги, бир томондан, инсониятни курашга, узининг, жамиятнинг хаётини, давлат фаолиятини яхшилашга ундаса, иккинчи томонидан турли хил деструктив, вайронкор кучларнинг фаоллашувига хам олиб

May 6, 2023

630

келади. Томонлар бир бирларининг тушунмаслиги, бирор бир муросага келмаслиги мазкур кучларни харакатга келтиради. Шу уринда конфликт тушунчасининг изохларини тахлил килсак.

Конфликт - мураккаб, куп киррали ва даражали ижтимоий-рухий холат. Конфликт деганда, аввало, кадриятлар хамда маълум бир маком, хокимият, захиралар учун кураш, ракиблар томонидан бир бирига моддий ва маънавий зарар етказиш, ракибни йук килиш тушунилади. Конфликтларда у ёки бу мавзулар, кизикиш ва манфаатлар оркали бирлашган индивидлар, ижтимоий гурухлар, миллий-этник жамоалар, давлатлар, бир гурух мамлакатлар катнашадилар.

Конфликт - бу ижтимоий субъектларнинг карама-карши манфаатлари, позициялари, кадриятлари ва карашларини амалга ошириш учун карама-каршилиги. Ва бу ва бошка куплаб таърифларда конфликт биринчи навбатда карама-каршилик ёки унинг моментларидан бири - карама-каршиликлар кураши билан боглик. Карама-каршиликнинг мухим белгиларидан бири бу манфаатларнинг карама-каршилиги булиб, улар уз навбатида кадриятлар, максадлар ва йуналишлар билан боглик. Шундай килиб, манфаатлар конфликтни тахлил килиш учун зарур булган асосий тушунчадир.

Х,ар кандай конфликт низолашаётган томонлар билан бир каторда карама-каршилик предмети билан хам характерланади.

Х,ар кандай конфликт инсонлар ва индивиднинг рухий холатидаги карама-каршиликлар хосиласидир. Борликдаги хар бир предмет ва ходиса у ёки бу куринишдаги карама-каршиликларга эга. Карама-карши хосса ва хислатларнинг узаро бир-бирини истисно этишлари асосида конфликт вужудга келади. Конфликт эса, албатта бошка холатга, боскичга, сифатга утиш заруриятини тугдиради.

Конфликтлар таснифи

Конфликтларни таснифлашда албатта уларнинг узига хослигини инобатга олиш зарур. Шу нуктаи назардан уни:

1) шахснинг ички карама-каршиликлари ва кураши;

2) шахслараро;

3) шахс ва гурух уртасидаги;

4)гурухлараро;

5) давлатлараро (ёки давлатлар коалициялари уртасидаги) конфликтларга булиш мумкин.

May 6, 2023

P

Шахсдаги ички карама-каршилик унинг асабийлашиши, уз хаётий фаолиятидан коникмаслиги, бир карорга кела олмаслиги натижасида пайдо булади. Масалан, Зигмунд Фрейднинг психоанализ назариясига кура, ички конфликт «Мен» ва «Узига юкори бахо бериш»дан келиб чикади. Мазкур конфликтлар рухий асосга эга булиб, шахснинг узига паст ёки жуда юкори бахо беришидан келиб чикади.

Шахслараро конфликт. Бу икки ва ундан ортик шахс уртасидаги конфликт булиб, хаётда турли сабабларга кура тез-тез учраб туради. Бунга мисол килиб, йигитлар уртасида бир кизнинг мухаббати учун кураш (ёки аксинча), рахбар ва ходим уртасидаги келишмовчилик, кушнилар уртасидаги конфликт, жамоат транспорти йуловчилари уртасидаги тушунмовчилик ва хоказоларни курсатиш мумкин. Бундай конфликтлар жамиятнинг хар бир жабхасида: иктисодий, ижтимоий, сиёсий, маънавий ва бошкаларда содир булиши мумкин. Шахслараро конфликтларда инсонларнинг шахсий сифатлари, уларнинг аклий салохияти, тарбияси мухим ахамият касб этади.

Шахс ва гурух уртасидаги конфликт. Гурухлар уз ичига бир канча муносабатларни мужассам этади ва албатта унда расмий ва норасмий етакчи булади. Шу сабабли гурух ичида конфликтга бориш хавфи кучаяди.

Шахс ва гурух уртасидаги конфликт конструктив ва деструктив булиши мумкин. Биринчи холатда у шахс ва гурух уртасидаги муносабатларни мустахкамлашга хизмат килса, иккинчисида гурух уртасидаги таркокликка олиб келади.

Гурухлараро конфликт. Мазкур конфликт турли хил гурухлар манфаатларининг тукнашуви натижасида юзага келади. Аксарият холатда бундай конфликтлар ижтимоий гурухлар ичида юз беради. Масалан, мактабдаги синфлар, талабаларнинг гурухлари, ишлаб чикариш бригадалари, ОТМ кафедралари, сиёсий партиялар, этник жамоалар, диний ташкилотлар орасида. Ижтимоий конфликтларни К.Маркс ва унинг издошлари тадкик этишган булиб, уларнинг фикрича, конфликт асосида иктисодий, ижтимоий, маданий, иркий ва бошка келишмовчиликлар ётиши мумкин.

Статистик маълумотларга кура, дунёдаги асосий конфликтлар гурухлараро характерга эга. Буларга асосан этник, иркий, диний ва маданий белгилар асосида юзага келадиган конфликтлар киради. Куп холатларда конфликтлар этник гурухларнинг элементар эхтиёжларини кондирмаслик, яъни уларга маълум бир маком, маданий узига

May 6, 2023

P

хослик, фикр, суз, дин эркинлигининг берилмаслиги натижасида келиб чи;ади.

Давлатлараро конфликт. Бундай конфликтлар асосан алохида давлатлар ва коалициялар уртасидаги келишмовчиликлар о;ибатида юзага келиши кузатилади. Уларнинг сабаблари турлича яъни, и;тисодий, сиёсий, гоявий, худудий ва бош;алар булиши мумкин. Албатта давлатлараро конфликтлар асосида, биринчи галда мамлакатлар манфаатларнинг бир бирига зидлиги ётади.

Конфликтология, ёки конфликтлар ечими сохаси янги ривожланиб келаётган ва тара;;ий этаётган фан сохаларидан бири булиб хисобланади. Шу боис, конфликтология сохасининг назарий асослари, унинг миллий хусусиятлари, ижтимоий узига хосликлари, конфликтларнинг жамият хаёти билан ало;адорлиги, шахслараро конфликтлар, конфликтларнинг ху;у;ий аспектлари, мехнат жамоасидаги конфликтлар масалалари купчилик тад;и;отчиларни ;изи;тиради. Куриниб турибдики, конфликтологиянинг уз ички йуналишлари куп. Конфликтологик кайфият ва хусусиятларни урганиш жамиятдаги инкирозларнинг келиб чи;иши ва ижтимоий ту;нашувларнинг олдини олишга кумак беради.

REFERENCES

1. Abdullayeva, G. A. (2020). THE IMPORTANCE OF MORAL NEEDS IN THE UPBRINGING OF THE INDIVIDUAL. Scientific and Technical Journal of Namangan Institute of Engineering and Technology, 2(6), 463-469.

2. Jumaevich, K. K., & Abdullajonovna, A. G. (2021). Technology of Cooperation in the Formation of Spiritual and Moral Education of Young People in Society and Its Qualimetry. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 7062-7068.

3. Исмаилова, З. К., & Худайкулов, Х. Ж. (2013). Принципы гуманитаризации в процессе образования. In Педагогика: традиции и инновации (pp. 158-159).

4. Лукин, Ю.Ф. Конфликтология: управление конфликтами: Management of the conflicts: учебник для вузов / Ю.Ф. Лукин. — М.: Академический Проект Гаудеамус, 2007. — 19 с.

5. Лебедева М.М. Политическое урегулирование конфликтов: Подходы, решения, технологии. М., 1997.-С.78.

6. The Context of Social Psychology // Ed. by J. Israel, H. Tajfel. - London, 1972. P.6.

7. Сойибназаров А. Диний багрикенглик - тинчлик асоси. https://ishonch.uz/archives/6711

May 6, 20231 ©

8. Хамрокулова, Ш., & Тулишов, Г. (2023). ОИЛА-ИЖТИМОИЙ ЭКОЛОГИК ТАРБИЯ СУБЪЕКТИ. Results of National Scientific Research International Journal, 2(1), 291-296.

9. Кушокрв С. Диалектика ва билиш назарияси. http://uz.denemetr.com/docs/769/index-314213-1.html?page=7

May 6, 2023 Republican Scientific and Practical Conference

634

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.