CC BY
15Жамият ва инновациялар –
Общество и инновации –
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
The history of the development of bakhshi art in the Khorezm
oasis
Mardonbek RAJAPOV 1
Khorezm Mamun Academy
ARTICLE INFO ABSTRACT
Article history: This article reflects the history, methodology, peculiarities of
Received January 2021 the development of the art of baxshi in the Khorezm region, as
Received in revised form well as the close connection of the art of baxshi with folklore.
15 January 2021
Accepted 20 February 2021 2181-1415/© 2021 in Science LLC.
Available online This is an open access article under the Attribution 4.0 International
7 March 2021 (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
M.Murodov
Khojayoz bakhshi
Bola Bakhshi
Jirov
“Gorogli”, “Avazkhon”,
“Baziryon” epics
“Shirvoniy” and “Eroniy”
schools
Xorazm vohasida baxshichilik san’atining rivojlanish tarixi
АННОТАЦИЯ
Калит сўзлар: Ushbu maqola Xorazm hududida baxshichilik san’atining
M.Murodov rivojlanish tarixi, uslubiyati, o’ziga hos jihatlari, shuningdek
Xo’jayoz baxshi
Bola Baxshi
baxshichilik san’atining xalq og’zaki ijodiyoti bilan uzviy
Jirov bog’liqligini aks ettiradi.
Go’rog’li, Avazxon
Baziryon dostonlari
Shirvoniy va Eroniy
maktablari
1 Junior researcher, Khorezm Mamun Academy, Khiva, Uzbekistan
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations
Special Issue – 2 (2021) / ISSN 2181-1415
История развития искусства бахши в Хорезмском оазисе
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова: В статье отражена история, методология, особенности
М.Муродов развития искусства бахши в Хорезмской области, а также
Ходжаёз бахши
Бола Бахши
тесная связь искусства бахши с фольклором.
Жиров
Эпосы “Горогли”,
“Авазхон”,
“Базирён”
Школы “Ширвоний” и
“Эроний”
«Buyuk tarixda hech narsa izsiz ketmaydi. U
xalqlarning qonida,tarixiy xotirasida saqlanadi»
Shavkat Mirziyoyev
Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixini xolis yaratish, dolzarb tarixiy
muammolarni yangicha yondashuvlar va ilmiy qarashlar asosida haqqoniy yaratish
muhim vazifaga aylandi[1].
Mustaqillik sharofati bilan O’zbekistonning uzoq o’tmish tarixini yanada chuqurroq
anglash, o’rganish va kelajak avlodga yetkazib berishga alohida urg’u beriladi. Haqiqatdan
ham «barchamizga ma’lumki, har bir suveren davlat o’zining betakror tarixi va
madaniyatiga egadir. Bu tarix, bu madaniyatning haqiqiy ijodkori, yaratuvchisi esa haqli
ravishda shu mamlakat halqi hisoblanadi»[2].
Vatanimiz tarixini o’rganishning muhim yo’nalishlaridan biri-baxshichilik va
dostonchilik san’atidir.An’anaviy dostonchilik tarixi vatanimiz hududida yashab kelgan
xalqlarning etnik tarixi bilan uzviy ravishda bog’liq bo’lib, milliy ma’naviyatimizning
shakllanishi, tarixiy ong va bilimlarimizni boyitishda nihoyatda katta o’rin tutadi. O‘zbek
dostonchiligi juda qadimiy va mo‘tabar ma’naviy meros nishonasidir. Xalq ijodiyoti, san’at
insonning ma’naviy kamolotida alohida o‘rin tutadi. Barcha san’atlarning rivoji negizida
xalq og'zaki ijodi turadi. Insoniyat paydo bo‘lganidan to bugungi kunga qadar san’atning
adabiyot, qo‘shiqchilik kabi turlarida xalq og'zaki namunalardan foydalanib kelinmoqda.
San’at inson dunyoqarashini va tafakkurini boyitibgina qolmay, uni ezguliklar, yaxshiliklar,
go‘zalliklar olamiga boshlaydi. Inson umrini hayotini kuy-qo‘shiqsiz tasavvur etib
bo‘lmaydi. Zero, san’at inson ma’naviy faoliyatining eng muhim qirralaridan biri,
bunyodkorlikka undovchi buyuk va qudratli kuchdir.
So’nngi yillardagi ilmiy izlanishlar va arxeologik tadqiqotlar Xorazmning eng
qadimiy, eng ko’hna o’lkardan biri bo’lganligini, bu o’lkada qadimiyroq o’troqlashgan
qabilalar yashagani, ushbu qabilalarning ovchilik, baliqchilik, bog’dorchilik, sun’iy
sug’orishga asoslangan dehqonchilik va hunarmandchilik juda kuchli rivoj topganligini
isbot etdilar.[3]
Umuman Xorazm-juda qadimdan rivojlangan xalqlar yashagan o’lka bo’lib uning
xalqi eramizdan avvalgi mingyilliklardayok o’z madaniyati, ishlab chiqarishi, fani, san’ati,
mukammal dini, ma’naviy dunyosi, hatto davlatchilik siyosatiga barcha xalqlardan ilgari
ekanligini to’liq isbotlab bergan ko’hna bir zamindir.
592
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations
Special Issue – 2 (2021) / ISSN 2181-1415
Baxshi so’zining ma’nosi mo’g’ulcha «baxsha» va «bag’sha»- ustod, ma’rifatchi,
sanskritcha «bxikshu»-kalandar, darvesh, forscha «baxshidan» so’ziga yaqin bo’lib
bag’ishlamoq, in’om qilmoq ma’nosini anglatadi.[4] O’zbekiston hududida baxshi
ijrochiligini o’z hususiyati jihatidan 2 turga bo’lish mumkin.
1) Ichki ovoz bilan she’riy shaklda ko’biz yoki do’mbira jo’rligida ijro etish uslubi
2) Asosiy matni hikoya va she’riy matni qo’shiq shaklda ochiq ovozda , ko’pincha
dutor va tor jo’rligida ijro etish uslubi[5].
Xorazm baxshichilik sa’nati ijro etish uslubi jihatidan ikkinchi toifa ichiga
kiritishimiz mumkin. Xorazm xalq dostonlari hajmi boshqa o’zbek xalq dostonlariga
qaraganda kichikligi, shu bilan birga ko’proq musiqaviyligi bilan ajralib turadi. Baxshilar
bir voqeaga birlashgan dostonlari o’z boshidan kechirganday qilib, san’atkorlik bilan ijro
qilib kelganlar. Baxshilar dutor yoki tor chertib dostonlari yoddan aytganlar.
Ma’lumki, Xorazm dostonlari bir kechada so’z va soz bilab kuylab tamomlashga(kun
botgandan yarim kechagacha bo’lgan muddatga) mo’ljallangan. Xorazm baxchichilik va
dostonchilik tadqiqotchilaridan biri bo’lgan M.Murodov Xorazm dostonchiligi haqida
shunday gapirgandi:«Xorazm dostonlarini bevosita kuy bilan tinglash kerak, shundagina
ularning ruhi, g’oyaviy-ma’rifiy va baadiy estetik ta’sir quvvatini to’laroq tasavvur etish
mumkin bo’ladi.»[6]. Xorazmda doston ijrochilari baxshi deb nom olgan. Baxshi doston
voqeasini o’z so’zi, o’z kuyi bilan grimsiz, kastyumsiz bo’lsa ham, yuksak ruhiy kayfiyat
bilan aktyorlik qobiliaytini ishga solib tushuntirib bera olgan. Baxshi doston voqealarining
salbiy yoki ijobiy nuqatlarini tushuntirish, doston matnlarini ovoz tonini voqealarga qarab
o’zgartirgan, dutor yoki tordan qo’lini olib qo’li bilan sahna aktyoridek ishora qilgan,
mimik harakatlar ham qilgan. Natijada doston voqealari tinglovchi tasavvurida
sahnadayok jonlangan.[7] Xorazm baxshilari dostonlarni shunday mahorat bilan
kuylaganki, tinglovchilar qalbida yaxshilikka muruvvat, yomonlikka nafrat, yaxshi
obrazlar ko’ngilsiz vaziyatlarda qolganda achinish his-tuy’gularini paydo eta olgan.
Xorazm dostonlari qahramonlari baxshi ijrosida ezgulik yo’lida birlashadilar, yomonlikka
esa qarshi kurashadilar. Natijada tinglovchilar ongida kuchli dramatizm sahnasi paydo
bo’ladi. Shuningdek Xorazm dostonlarida uchraydigan she’riy usulda bir-biri bilan
aytishuv ham muhim o’rin ahamiyat kasb etadi.
XX asr boshlarida Xiva xonligida inqilob arafasida fan, madaniyat, xususan
baxshichilik san’ati ham rivojlanish jarayonidan orqada qola boshladi. Baxshilar dostonlar
orqali oddiy mehnatkash xalqning azob-uqubatlarini, hasratlarini kuy-qo’shiq qilib ijro
etar, boylarni, hukmron tabaqani esa yomonlar edi. Shuning uchun ham boylarning
ko’pchiligi baxshilarni tinch ijod qilishga yo’l qo’ymagan.Bunga misol qilib Xo’jayoz baxshi
tarixini aytishimiz mumkin. Xo’jayoz baxshini bag’otli Madrayimboy o’z hovlisiga
ziyofatga chaqirib, tongacha doston va qo’shiqlar ayttiradi. Tongda Madrayimboy
baxshidan o’zini maqtashni so’raydi, lekin Xo’jayoz baxshi buni rad qiladi.Boyning jahli
chiqib muzli hovuz tagiga tashlatib o’ldirtiradi.[8]
Umuman olganda o’zbek, qozoq, turkman, qoraqalpoq baxshichilik san’ati doston
aytish san’ati bir biriga juda ham o’xshab ketadi.Xususan to’ylardan doston aytishuv
jarayonlari o’xshashdir. Bunda ikki yoki uch baxshi bir-birlarini yenguncha bir dostonni
navbatma-navbat dutor chalib aytganlar. Ba’zan bir to’yda ikki baxshi bir-biriga qarama-
qarshi turib doston kuylagan. G’olib chiqqan baxshi yoki jirovni to’y ishtirokchilari qizg’in
tabriklagan.Xiva xonlari ham baxshi va jirovlarning aytishuvlarni tashkil qilgan. Xon
ko’pincha ko’ngiliga yoqmagan baxshilarni aytishuvda yengilgan hisoblab, yuziga
593
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations
Special Issue – 2 (2021) / ISSN 2181-1415
“qorakuya” surkab haqorat qilgan. Bunday ko’ngilsiz holatni XIX asrda yashab ijod qilgan
qoraqalpoq shoiri va jirovi Kunxo’ja Ibrohim o’z boshidan kechirgan.
Shunga qaramay, Xorazm vohasi xalqlari to’y va bayramlarda baxshi va jirovlarning
aytishuvlarini katta qiziqish bilan tomosha qilganlar va ularni olqishlaganlar. Bundan
tashqari, baxshilar savol-javob tariqasida qo’shiq to’qib kuyga solib ham aytishgan[9].
Xorazm yo‘lidagi “Go‘ro‘g‘li”, “Avazxon”, “Baziryon” dostonlari tarkibidagi kuy va
qo‘shiqlar o‘z salohiyati jihatidan maqomlardan yoki qo‘shiqlardan hech qolishmaydi.
Xorazm dostonchiligi 2 ta asosiy “Shirvoniy” va “Eroniy” maktablardan tarkib topgan.
Ikkala uslubning umumiy xususiyatlari shundan iboratki, baxshilarning aksariyati tom
ma’noda savodxon bo‘lib, ular hikoyani bir parchasini so‘zlab bergandan so‘ng qo‘shiqqa
navbat kelganda she’r to‘qib badihago‘ylik qilmaydilar, balki dostonni barqaror musiqiy
matnini yodlagan bo‘lib, o‘rnida ishlatadilar. Ba’zida uning qo‘lyozmasini yonida olib
yuradilar va ijro davomida undan foydalanishlari ham mumkin. Shirvoniy uslubdagi
baxshilar doston nomalarini qanday atalishini yaxshi bilsalar ham ko‘pincha birovga
aytishga sir tutadilar. Eroniy uslubdagilari esa ba’zida hikoya davomida, she’r matni kelgan
joyda, nomani nomini ham qo‘shib aytib ketadilar. Shirvoniy uslubdagi baxshilar dutor,
bulomon yoki g‘ijjak, doira jo‘rligida doston aytsalar, eroniy uslub baxshilari dostonni
asosan, dutor bilan ijro etadilar. Shuningdek, dramatik mungli xususiyati, sodda musiqiy
vazni, vazmin ijrosi va turli sakrama harakatlari bilan shirvoniydan farq qiladi.[10]
Eroniy uslub dostonchilik an’analarining bosh xususiyatlaridan biri baxshi asosan
dutor bilan doston aytadi. Ko‘pincha unga bulamonchi yoki g‘ijjakchi jo‘r bo‘ladi. Ayrim
hollarda baxshi yakka o‘zi, yonida sozandalarsiz xaloyiq oldiga chiqib doston kuylayberadi.
Xorazm dostonchilik maktabi o‘z an’analariga ega bo‘lib, boshqa mahalliy dostonchilik
maktablaridan farq qiladi. Xorazm dostonlari “ochiq ovoz” dagi ijrosi, serjilo cholg‘u
muqaddimasi, parda va tovushqator o‘zgarishlari bilan ajralib turadi.
Xorazm dostonchiligi rivojiga Ahmad baxshi, Qurbonnazar Abdullayev
(Bolabaxshi), Ro‘zimbek Murodov, Qodir baxshi Jumaniyozov, Otaxon baxshi Matyoqubov,
Jumaboy Xudayberganov, Qalandar baxshi Normetov, Norbek baxshi
Abdullaev kabi ,baxshilarning hissasi kattadir. Xorazmda o‘ziga xos baxshichilik
maktabini yaratgan insonlardan biri Qurbonnazar Abdullaevdir (Bola baxshi).
Qurbonnazar Abdullaev “Avazxon”, “Oshiq G‘arib va Shohsanam”, “Go‘ro‘g‘li”, “Bozirgon”,
“Xirmon dali”, “Oshiq Mahmud”, umuman 40 ga yaqin dostonlarni yoddan bilgan.
Qurbonnazar Abdullayevga (Bola baxshi) 1938 yilda “O‘zbekiston xalq dostonchisi”
unvoni berilgan. Bunday unvonga u O‘zbekistonda birinchi bo‘lib sazovor bo‘lgan edi[11].
Xulosa qilib aytganda, zamonlar o‘tib texnika odamlar hayotiga chuqur kirib
borsada, baribir inson milliy ma’naviyatga suyanadi. Folklor san’atimiz o‘tmish,bugun va
kelajak. Xalqimizning o‘ziday donishmand, ulug‘ va boqiy bu meros o‘zbek nomini har
yerda va har doim ulug‘laydi. Chunki asl folklor asarlari mag‘zida inson kamoloti uchun
xizmat qiladigan g‘oya yotadi.U xalqning boqiy tarixini o‘zida aks ettiradi. Ushbu noyob
san’atning noyob na’munalarini asrab-avaylash va rivojlantirish, uni keng targ‘ib qilish,
yosh avlod qalbida ushbu san’at turiga hurmat va e’tibor tuyg‘ularini kuchaytirish va
dunyo xalqlari o‘rtasida xalqaro madaniy aloqalarni yanada mustahkamlash uchun xizmat
qiladi. Baxshichilik va dostonchilik san’atininig tarixi, baxshilar va dostonchilar ijodini
mukammal o‘rganish, bu borada fundamental tadqiqotlar olib borish, unitilayotgan
dostonlarni qayta tiklash, va kelajak avlodga yetkazish lozimdir. Baxshilar ijrolarini audio,
video tasmalariga yozib olish, ular ijodini kitob holiga keltirish, Xorazm dostonlarini
594
Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations
Special Issue – 2 (2021) / ISSN 2181-1415
notaga olish, shu dostonlardan imkon darajasida filmlar yaratishni yo‘lga qo‘yish,
dostonchilik maktablarini rivojlantirishdagi asosiy vazifalardan biridir. Zero, adabiyot,
she’riyat, musiqa va tomosha kabi birqancha san’at turlarini o‘zida mujassam etgan
dostonlar tarbiya vositasi bo‘libgina qolmasdan, madaniy merosimizning noyob
durdonasidir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. – 31 б.
2. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб,
янги босқичга кўтарамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – 592 б.
3. Б.Саримсоқов. “Ўзбек маросим фольклори” 1986.- 12 б
4. Тўра Кличев «Хоразм халк театри»- Тошкент:Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт
ва санъат нашриёти,1988.-99 б
5. С.Турсунов, Т.Пардаев. Ўзбекистонда бахшичилик санъатининг ривожланиш
тарихи ва тараккиёт боскичлари.-Тошкент: Тафаккур,2015.-256-б
6. М. Муродов, Н.Сабуров. Суз боши. «Коракуз ойим», «Гулрухпари», Тошкент,
Узбекистан ССР «Фаи» нашриёти, 1967 йил, 4-бет.
7. Тўра Кличев «Хоразм халк театри»- Тошкент: Ғофур Ғулом номидаги
Адабиёт ва санъат нашриёти,1988.-100
8. Тўра Кличев «Хоразм халк театри»- Тошкент:Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт
ва санъат нашриёти,1988.-112
9. А.Облонский . Рож дение туркменского театра. «Туркменоведение»,1928, №
3, 4, стр. 52.
10. Matyoqubov B. “Doston navolari”. – Toshkent. “BUILDING PRINT” nashriyoti. –
2009,13-b
11. Д.Бобажанов ,М.Абдурасулов «Абадият Фарзандлари» Хоразм, Маъмун
Академияси
595
