Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА СУВ РЕСУРСЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИ БОШҚАРИШНИНГ ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВИ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА СУВ РЕСУРСЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИ БОШҚАРИШНИНГ ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сув ресруслари / сув хўжалиги баланси / бошқариш / ирригация / мелиорация / тизимли ёндашув.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Ўринов Акмалжон Ахмаджонович

Жаҳонда иқлим ўзгаришининг глобаллашуви, саҳроланиш жараёнининг дунё миқёсида давом этиши натижасида сув танқислиги хавфи тобора жиддий тус олмоқда. Евроосиё қитъасининг чорраҳасида жойлашган Марказий Осиё давлатларида, айниқса, Ўзбекистон Республикасида сув танқислиги яққол намоён бўлмоқда. Шу боис таҳдид солаётган хавфни бартараф этиш чора-тадбирларини кўриш республикамиз сув ресурсларидан фойдаланишни бошқаришнинг устувор йўналиши ҳисобланади.. Ушбу мақолада сув ресурларини иқтисод қилиш ва сувдан самарали фойдаланишни бошқаришнинг тизимли ёндашуви атрофлича таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА СУВ РЕСУРСЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИ БОШҚАРИШНИНГ ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВИ»

ЩШЛОЦ ХУЖАЛИГИДА СУВ РЕСУРСЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИ БОШЦАРИШНИНГ ТИЗИМЛИ ЁНДАШУВИ Уринов Акмалжон Ахмаджонович

Фаргона давлат университети иктисодиёт фанлари номзоди, доцент https://doi.org/10.5281/zenodo.11185541

Аннотация. Жа^онда ицлим узгаришининг глобаллашуви, са^роланиш жараёнининг дунё мщёсида давом этиши натижасида сув танцислиги хавфи тобора жиддий тус олмоцда. Евроосиё цитъасининг чорра^асида жойлашган Марказий Осиё давлатларида, айницса, Узбекистон Республикасида сув танцислиги яццол намоён булмоцда. Шу боис тафид солаётган хавфни бартараф этиш чора-тадбирларини куриш республикамиз сув ресурсларидан фойдаланишни бошцаришнинг устувор йуналиши щсобланади..

Ушбу мацолада сув ресурларини ицтисод цилиш ва сувдан самарали фойдаланишни бошцаришнинг тизимли ёндашуви атрофлича та^лил цилинган.

Калит сузлар: сув ресруслари, сув хужалиги баланси, бошцариш, ирригация, мелиорация, тизимли ёндашув.

Аннотация. В результате глобализации изменения климата и продолжения опустынивания в глобальном масштабе риск нехватки воды становится все более серьезным. Дефицит воды очевиден в странах Центральной Азии, расположенных на перекрестке Евразийского континента, особенно в Республике Узбекистан. Поэтому принятие мер по устранению угрожающей опасности является приоритетным направлением управления использованием водных ресурсов нашей республики.

В данной статье тщательно анализируется системный подход к управлению водными ресурсами и эффективному использованию воды..

Ключевые слова: водные ресурсы, водохозяйственный баланс, управление, ирригация, мелиорация, системный подход.

Abstract. As a result of the globalization of climate change and continued desertification on a global scale, the risk of water shortages is becoming increasingly serious. Water shortages are evident in Central Asian countries located at the crossroads of the Eurasian continent, especially in the Republic of Uzbekistan. Therefore, taking measures to eliminate the threatening danger is a priority in managing the use of water resources in our republic.

This article carefully analyzes the systems approach to water resource management and efficient use of water.

Keywords: water resources, water management balance, management, irrigation, melioration, system approach.

Сув ресурсларидан фойдаланишни бошкариш нафакат хукукий, иктисодий мухандислик масалаларини, балки бир катор табиатни мухофаза килиш билан боглик ижтимоий хамда экологик муаммоларни хам хал этишни талаб этади. Шу туфайли, сув ресурсларидан фойдаланишни бошкариш тизими, уз таркибида ирригация ва мелиорация тизимини ва улардан фойдаланиш билан боглик турли вазифаларни бажарувчи инфратузилма унсурларидан иборат. Ушбу тизим мураккаб тизимлар сирасига киради.

Сув ресурсларидан фойдаланишни бошкариш тизимининг мураккаблиги нафакат куп сонли инфратузилмалардан таркиб топганлиги, балки уларнинг бир-бири билан узвий богланганлиги билан хам ажралиб туради. Шунинг учун тизимли ёндашув (барча сохаларда

мураккаб карорларни кабул килишни асослаш ва улар уртасидаги алокадорликни таъминлаш) мохияти ва ахамиятига кура энг самарали усул хисобланади. Бунинг учун тизимнинг тузилиши ва амал килиш тамойилларини тахлил килиш ва атрофлича ёритиш, хамда унинг барча таркибий элементларга хос жихатларини, узаро алокадорлигини ва ички тузилишини тахлил килиш мухимдир. Яъни, мураккаб тизим сифатида намоён булган сув ресурсларидан фойдаланишни бошкариш тизимининг алохида унсурлари ва уларнинг узаро алокадорлигини инобатга олиш хдмда хар бир элементнинг тизим фаолиятидаги тутган урнини аниклаш лозим.

Сув ресурсларидан фойдаланишни бошкариш тизимининг тахлили нафакат тизимнинг таркибий кисмларини, балки тизимнинг фаолиятини мувофиклаштириш имкониятларини аниклашни такозо этади. Бу холат айникса, сув хужалиги буйича тугри карорлар кабул килиш ва унинг таъсир доирасини кенгайтириш, самарадорлигини оширишда мухим ахамият касб этади.

Сув ресурсларидан фойдаланишни бошкариш тизимининг асосий муаммоларидан бири мавжуд сув ресурсларининг истикболдаги эхтиёжларига мос келмаслиги, яъни эхтиёжни кондира олмаслигидир. Ушбу муаммонинг ечимини сувдан фойдаланиш тизимини ишлаб чикиш оркали топиш мумкин. Бу тизим сув сифати ва хажмига булган эхтиёжни, экологик хавфсизликни инобатга олган холда кондириш имконини беради.

Сув ресурсларидан фойдаланишни бошкариш тизимида сув хажмига караб (дарё хавзанинг бир кисми, хавза, бир нечта хавзалар, худуд, минтака), тизимнинг чегаралари, чикиш, кириш ва мухим алока йуллари аникланади ва тадкик этилаётган тизимнинг тузилмаси ишлаб чикилади. Ушбу тузилманинг намунаси 1-расмда келтирилган. Унда сув ресурсларидан фойдаланишни бошкариш тизимини ташкил этиш ва унинг фаолият юритиши жараёнида карорлар кабул килиш изчиллиги акс эттирилган. Бу холат тизимли тахлил мохиятидан келиб чикади. Яъни, тизимли тахлил - бу мукобил вариантлардан энг макбул булганини танлаш учун турли жисмоний холатининг мураккаб тахлили ёрдамида карорларни кабул килиш муаммолари билан шугулланадиган фандир.

^ишлок хужалигида сув ресурслардан фойдаланиш тизимини ташкил этиш борасида карорларни кабул килиш кишлок хужалигини ривожлантириш (ушбу тизим амал киладиган республика ёки минтака микёсида) прогнозини ишлаб чикиш билан бошланади (I-блок). Ушбу прогноз асосида сув хужалигини ривожлантириш прогнози ишлаб чикилади. Бу эса карорларни кабул килиш жараёни тугагандан кейин режани ишлаб чикишга асос булади. Прогнозни ишлаб чикишда сув хужалиги мажмуасининг иштирокчилари томонидан бажариладиган иш хажмлари аникланади ва хар бир сув хужалиги иштирокчиси эхтиёжи учун сув истеъмоли хажми хисоблаб чикилади (II-блок).

^ишлок хужалигининг таркибий тузилиши ва технологияси сув хужалиги иштирокчиларининг улар фойдаланилаётган сувнинг хажми ва сифатига булган талабини белгилаб беради. Сув ресурсларининг хажми ва сифатига булган талаб мавжуд сув ресурсларига мос келиш керак.

Тизимли ёндашувининг иккинчи боскичида тахлил килинаётган тизимнинг чегараларини хисобга олган холда (хавзанинг бир кисми, хавза, худуд, минтака) мавжуд сув ресурсларининг хажми ва сифати аникланади. Талаб килинаётган ва мавжуд сув ресурсларининг хажми ва сифати сув хужалиги ва гидрокимё балансларини киёслаш ёрдамида аникланади.

1-расм. Кишлок хужалигида сув ресурслардан фойдаланишни бошкариш жараёнида карор кабул килишни мувофиклаштиришнинг таркибий тузилмаси

Сув баланси аниклангандан кейин бошкарув таъсирини утказиш мумкин булади (Ш-блок). Уни куйидаги усуллари оркали амалга ошириш мумкин. Масалан, тизимнинг Ш-блокига учта усул оркали таъсир утказиш мумкин:

1) сув ресурсларни иктисод килиш ва улардан самарали фойдаланиш; 2) вакт оралигида ер ости ва ер усти сув окимларни таксимлаш (сув окимини бошкариш); 3) сув окимини маконда таксимлаш (сув окимини бир жойдан иккинчи жойга утказиш). Тизимнинг сифатини белгилаб берувчи унсурларни бошкариш 2 та усул ёрдамида амалга оширилади: 1) сувни узини-узи тозалаш; ва 2) чикиндисиз технологияларни жорий этиш. Х,ар бир гурух баланси бошкаришнинг турли услубларини уз ичига олади.

Бошкарув усул ва услублари аниклангандан кейин сув хужалиги мажмуаси олдига куйилган масалаларни ечиш учун турли бошкарув усулларини тадбик этиш мумкин булган техник воситаларни танлаш буйича карорлар кабул килинади. Бунда сон ва сифатни бошкарадиган иншоотларни куриб чикиш максадга мувофик (1-блок). Аммо аксарият холларда битта иншоот иккита функцияни бажариши хам мумкин. Ушбу блокга турли хил гидротехник иншоотлар, шу жумладан тармок иншоотлари, айникса мелиоратив иншоотлари киради. Техник воситалари (гидротехник иншоотлар)ни бошкаришнинг у ёки бу усулларини ва унинг таркибини танлаш буйича карорларни кабул килиш учун сув хужалиги тизимига оид хар бир вариантининг самарадорлигини аниклаш лозим. Бунинг учун сарф килинган харажатларга йуналтирилган молиявий сармояларни мехнат ва моддий ресурсларнинг чекланганлигини инобатга олган холда олинган самара билан киёслаш керак.

Сув ресурсларидан фойдаланиш тизимини ташкил этиш самарадорлиги нафакат иктисодий, балки экологик ва ижтимоий самарадорлик билан бахоланади. Айнан экологик ва ижтимоий самарадорлик йиллар мобайнида тобора ахамияти ошиб бораверади.

Агар танланган вариант самарадорлик курсаткичига куйилган мезонларга тугри келса, кейинги боскичга - сув ресурсларидан фойдаланиш тизими бошкарувини ташкил этишга утиш мумкин.

Бошкариш жараёни оддий, яъни анъанавий хамда автоматлаштирилган холда амалга оширилиши мумкин. Бу холатда сув ресурслардан фойдаланишни бошкаришнинг автоматлаштирилган тизими иккита кисмдан - технологик жараёнларни бошкаришнинг автоматлаштирилган тизими ва маъмурий бошкариш жараёнларининг автоматлаштирилган тизимидан иборат булади.

Сув хужалиги мураккаб бошкарув объекти булиб, уни автоматлаштирилган холда бошкаришни инсон иштирокисиз тасаввур этиш кийин. Инсон сув ресурслардан фойдаланиш тизимининг у ёки бу тузилмасини ташкил этишда хамда тизимнинг фаолиятини бошкаришда якуний карорлар кабул килишда иштирок этади. Бу одатда -давлат органи ёки бир гурух бошкарув ходимлари булиши мумкин.

Агар куриб чикилаётган вариант самарадорлигини хар тарафлама бахолаш натижасида коникарсиз натижалар олинса, кабул килинган карорларни кайта куриб чикиш лозим булади. Тизимни ташкил этиш боскичида, аввалом бор, иншоотлар ва техник воситалар таркиби кайта куриб чикилади, ундан фойдаланиш боскичида эса сувни таксимлаш тартиби узгартирилади. Бу жараён биринчи боскичнинг тескари алокасида уз аксини топган (1-расмдаги 1 пунктир чизиги). Агар ушбу холатда хам самарадорлик мезонлари кониктирмаса, сув хужалиги ва гидрокимё балансларини бошкариш усулларини кайта куриб чикиш лозим. Бу жараён иккинчи боскичнинг тескари алокасида уз аксини топган (1-расмдаги 2 пунктир чизиги). Агар ушбу холатда хам коникарсиз натижалар олинса, сув хужалиги мажмуасининг иштирокчилари таркиби ёки куриб чикилаётган худудлар доирасида иштирокчиларнинг жойлашиш схемаси кайта куриб чикилади (1-расмдаги 3 пунктир чизиги). Агар самарадорлик натижалари бу холатда хам кониктирмаса, сув ресурсларидан фойдаланиш тизимини ривожлантириш режаларига тузатишларни киритиш имкониятлари куриб чикилади ва сув ресурсларининг хажми ва сифатига булган талабга тегишли узгартиришлар киритилади (1-расмдаги 4 пунктир чизиги).

Ушбу вазиятларда сув хужалиги мажмуасининг алохида иштирокчиларини (кисман ёки бутунлай) куриб чикиш керак булади.

Таъкидлаш уринлики, республикамизда сув ресурслари иктисодий ва ижтимоий нуктаи назардан номутаносиб таксимланган, яъни ахолининг яшаш жойи, кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг жойлашуви ва бошка меъёрларга мос эмас. Масалан, сув хавзалари якин жойлашган худудларда сув таъминоти юкори, ва улардан узоклашган сайин сувга булган эхтиёж ошиб боради. Ушбу эхтиёж йилдан-йилга ошиб бораверади, чунки сув хажми купаймайди, ахоли сони хамда маиший хизмат, саноат, курилиш ва бошка сохалар купайиб бормокда. Шунинг учун, бизнинг назаримизда, якин истикболда ушбу муаммони ечиш учун куйидаги йуналишларда тадбирлар мажмуини амалга ошириш зарур:

- сув исрофгарчилигини камайтириш йули билан сувни иктисод килиш (айланма сув таъминотига утиш, сувдан тежаб фойдаланиш);

- сугоришнинг янги, истикболли усулларини куллаш ва сугориш тизимининг самарадорлигини ошириш;

- ер ости ва ер усти сувларини тугри (вакт ва маконда) таксимлаш;

- сифати бузилган сувларни тозалаш технологиясини жорий этиш;

- музлик ва тогли хавзалардаги сув ресурслари захираларидан фойдаланиш имкониятларини топиш;

- ёгинларни пайдо килиш жараёнларига фаол таъсир курсатиш (Узбекистон Гидрометмарказ маълумотларига кура, нисбатан катта булмаган яъни 100 км2 гача булган майдонда ёгинларни пайдо килиш мумкин).

Шундай килиб, сув ресурсларидан фойдаланишни бошкаришга таъсир утказиш, асосан техник усуллар (сув окимини бошкариш, уни бир жойдан иккинчи жойга утказиш, кушимча махаллий ресурслардан фойдаланиш) ёрдамида амалга оширилади.

Сув ресурсларини иктисод килиш ва сувдан самарали фойдаланишга булган таъсир куйидагилар оркали амалга оширилади:

1. Сув ва сувдан фойдаланиш хамда табиатни мухофаза килиш тугрисидаги конунлар.

2. ^онун ости хужжатлари: стандартлар, чегаравий курсаткичлар, коида, меъёр, рухсатномалар ва лицензиялар.

3. Маъмурий усуллар (ягона, худудий ва махаллий сув ресурсларидан фойдаланишни бошкариш тизимини такомиллаштириш).

4. Иктисодий усуллар (сув ва окава сувларни ташлагани учун хак тулаш, окава сувларни ташлаш учун белгиланган меъёрларини бузганлиги учун жарима солиш, ифлосланган сувлардан курилган зарарларни ундириш, окава сувларни тозалаш буйича тадбирларни амалга оширишга дотация ва субсидияларни жорий этиш, янги ишлаб чикариш технологияларни тадбик этиш учун инвестицияларни жалб этиш ва бошкалар).

REFERENCES

1. Boyquzieva G.A. Characteristics and development trends of the world food market. // World Bulletin of Management and Law (WBML), №15, 2022: ISSN: 2749-3601. 86-90 p.

2. Йулдашев М.Ш., Додобоев Ю.Т., Уринов А.А. Пахта-тукимачилик кластерларини ташкиллаш ва уларни бошкариш. Дарслик. -Т.: "Янги аср авлоди", 2022. - 492 бет.

3. Бозаров Х.Х., Додобоев Ю.Т., Уринов А.А., Халматжанова Г.Д., ^орабоева Р.Б. Агросаноат мажмуаси иктисодиётини кластерлаштириш. Укув кулланма. -Фаргона, "Classic", 2022, 429 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.