Научная статья на тему 'ЕР ОСТИ СУВЛАРИНИ ҚАЗИБ ЧИҚАРИШДА СУВ ҚУДУҚЛАРИНИ БУРҒИЛАШ ВА ИШЛАТИШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

ЕР ОСТИ СУВЛАРИНИ ҚАЗИБ ЧИҚАРИШДА СУВ ҚУДУҚЛАРИНИ БУРҒИЛАШ ВА ИШЛАТИШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Прочие технологии»

CC BY
31
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ер ости сувлари / сув ресурслари / қудуқ бурғилаш / антропоген таъсир / деградация / сувтежамкор технологиялар. / groundwater / water resources / well drilling / anthropogenic impact / degradation / water-saving technologies.

Аннотация научной статьи по прочим технологиям, автор научной работы — Ярбобоев Тулқин Нурбобоевич, Қосимова Карима Ёдгор Қизи

Мақолада ер ости сувларининг захиралари ҳамда уларга саноат, қишлоқ хўжалигининг салбий таъсири сув қудуқларидан самарали фойдаланиш ҳақида маълумотлар муҳокама қилинган. Табиий ер ости сувларининг қазиб чиқариш ҳажмини кўпайиши ичимлик сув захираларини камайишига ва ер ости сувларининг ичимлик хусусиятлари сифатининг ёмонлашиши олиб келади. Табиий сувларни муҳофаза қилиш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш кщриб чиқилган, сув қудуқларини бурғилаш ва ишлатиш тизимини такомиллаштириш бўйича чора-тадбирлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPROVEMENT OF DRILLING AND OPERATION SYSTEM OF WATER EXTRACTION WELLS FOR GROUNDWATER EXTRACTION

The article discusses information on groundwater reserves and negative impact on them of industry, agriculture, effective use of water wells. Increasing extraction of natural groundwater leads to a decrease in drinking water reserves and deterioration of the quality of drinking properties of groundwater. Measures to implement measures to protect natural waters are considered, and measures to improve the system of drilling and operation of water production wells are presented.

Текст научной работы на тему «ЕР ОСТИ СУВЛАРИНИ ҚАЗИБ ЧИҚАРИШДА СУВ ҚУДУҚЛАРИНИ БУРҒИЛАШ ВА ИШЛАТИШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

УУК: 504.433 - 10.5281/zenodo. 10821631

ЕР ОСТИ СУВЛАРИНИ ЦАЗИБ ЧЩАРИШДА СУВ ЦУДУКЛАРИНИ БУРГИЛАШ ВА ИШЛАТИШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Ярбобоев Тулцин Нурбобоевич Цосимова Карима Ёдгор цизи

Царши мууандислик-ицтисодиёт институты "Фойдали Царши мууандислик-ицтисодиёт институты "Экология ва

цазилмалар геологияси ва разведкаси " кафедраси профессори, атроф-мущт мууофазаси " таълим йуналиши талабаси,

Царши Узбекистон Царши Узбекистон

E-mail: tulkin-69@ma.il. ru E-mail: qosimovakarima77@smail. com

Аннотация. Мацолада ер ости сувларининг захиралари уамда уларга саноат, цишлоц хужалигининг салбий таъсири сув цудуцларидан самарали фойдаланиш уацида маълумотлар мууокама цилинган. Табиий ер ости сувларининг цазиб чицариш щжмини купайиши ичимлик сув захираларини камайишига ва ер ости сувларининг ичимлик хусусиятлари сифатининг ёмонлашиши олиб келади. Табиий сувларни мууофаза цилиш буйича чора-тадбирларни амалга ошириш кщриб чицилган, сув цудуцларини бурзилаш ва ишлатиш тизимини такомиллаштириш буйича чора-тадбирлар келтирилган.

Калит сузлар: ер ости сувлари, сув ресурслари, цудуц бургилаш, антропоген таъсир, деградация, сувтежамкор технологиялар.

СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ БУРЕНИЯ И СИСТЕМЫ ЭКСПЛУАТАЦИИ

ВОДОДОБЫВАЮЩИХ СКВАЖИН ПРИ ДОБЫЧЕ ПОДЗЕМНЫХ ВОД

Ярбобоев Тулкин Нурбобоевич Косимова Карима Ёдгор кизи

Профессор кафедры «Геология и разведка полезных Студентка кафедры «Экология и охрана окружающей среды»

ископаемых» Каршинского инженерно-экономического Каршинского инженерно-экономического института, Карши,

института, Карши, Узбекистан Узбекистан

Аннотация. В статье обсуждаются информация о запасах подземных вод и негативном воздействии на них промышленности, сельского хозяйства, эффективном использовании водных скважин. Увеличение объемов добычи природных подземных вод приводит к уменьшению запасов питьевой воды и ухудшению качества питьевых свойств подземных вод. Рассматриваются мероприятия по реализации мероприятий по охране природных вод, представлены мероприятия по совершенствованию бурения и системы эксплуатации вододобывающих скважин.

Ключевые слова: подземные воды, водные ресурсы, бурение скважин, антропогенное воздействие, деградация, водосберегающие технологии.

IMPROVEMENT OF DRILLING AND OPERATION SYSTEM OF WATER EXTRACTION WELLS FOR GROUNDWATER EXTRACTION

Yarboboev Tulkin Nurboboevich Kasimova Karima Yodgorovna

Professor of the department "Geology and prospecting of mineral

Student of "Ecology and Environmental Protection" department of

resources of the Karshi Engineering Economics Institute,

of the Karshi Engineering Economics Institute, Karshi Uzbekistan

Karshi Uzbekistan

Abstract. The article discusses information on groundwater reserves and negative impact on them of industry, agriculture, effective use of water wells. Increasing extraction of natural groundwater leads to a decrease in drinking water reserves and deterioration of the quality of drinking properties of groundwater. Measures to implement measures to protect natural waters are considered, and measures to improve the system of drilling and operation of water production wells are presented.

Keywords: groundwater, water resources, well drilling, anthropogenic impact, degradation, water-saving technologies.

Кириш. Табиий ресурсларнинг, шу жумладан, сув ресурсларининг тугаб бориши мумкинлиги муаммоси инсо-ниятни доимо ташвишга солиб келган. У хар доим энг йирик олимлар, табиат-шунослар, файласуфлар, фантаст ёзув-чилар ва башоратчиларнинг башорат-ларида мухим урин тутган. Муаммо алохида долзарблик билан кутарилди ва кайта тикланмайдиган ресурслар - ер кобигида тупланган минерал хом ашёнинг кенг ассортименти билан боглик холда мухокама килинмокда. Ва бу тасодифий эмас. Инсониятнинг генетик даражада белгиланган бутун тажрибаси жамиятни ва хар бир шахсни иссиклик ва ёругликсиз хаёт йуклигига, металлар ва бошка минерал ресурсларсиз ижтимоий-иктисодий соханинг таркибий кисмлари йук булиб кетишига ишонтирди. Улар-нинг манбалари айнан ер кобигидан олинадиган минерал ресурслардир; атро-фимиздаги хаётнинг деярли барча бошка атрибутлари: машиналар, уйлар, маиший техника, уз хаётини химоя килиш воситалари ва бошкалар - улардан олин-ган махсулотлар хисобланади.

Сув ресурслари - бу барча турдаги табиий сувларнинг барча агрегат холат-ларидаги йигиндиси. Жамиятнинг икти-содий салохиятини ривожланиши куп жихатдан сув таъминоти даражасига боглик. Уз навбатида, сув таъминоти даражаси инсоннинг маълум бир географик худуддаги сув ресурслари билан белгиланади. Тарихий ривожланиш жа-раёнида жамият факат иктисодий ривож-ланиш даражасига мувофик мавжуд булган табиий сув турларидан фой-даланган. Сув ресурсларининг узига хос хусусияти уларнинг янгиланишидир. Шу тарзда, улар бошка табиий ресурслардан тубдан фарк килади [1]. Сув ресурслари орасида ер ости сувлари алохида аха-миятга эга.

Ер ости сувлари фойдали казилма хисобланади, уни казиб олиш ичимлик ва саноат сув таъминоти (чучук сув), санаторияни тозалаш (минерал сувлар), кимматбахо компонентларни (саноат сувлари) казиб олиш ва иссиклик энер-гияси хом ашёси (термал сувлар) сифа-тида фойдаланишни таъминлайди. Чучук ер ости сувлари фойдали казилмаларнинг

стратегик турларига киради, чунки у ахолини маиший ичимлик суви билан таъминлашнинг устувор ва фавкулодда вазиятлар даврида ичимлик суви билан таъминлашнинг ягона манбаи хисоб-ланади.

Ер ости сувлари чукурликда содир буладиган куплаб жараёнларнинг инди-катори хисобланади. В.И.Вернадский сувнинг узига хос нарса эканлигини, у ердаги барча шаклланишлардан ажралиб туришини курсатиб утган: "Сайёрамиз тарихида сув ажралиб туради. Асосий, энг улугвор, геологик жараёнларнинг боришига таъсири жихатидан у билан солиштирадиган табиий тана йук" [2]. Буюк олимнинг бу гояси Ернинг турли минтакаларига нисбатан ривожланмокда [3, 4]:

1) нафакат ер юзаси, балки сайё-рамизнинг чукур кисмларида хам энг мухим узгаришлар сувнинг мавжудлиги ва хусусиятлари белгиланади;

2) сув ер кобигининг асосий меха-низмларини яратади, хеч булмаганда магматик кобикгача;

3) сайёра ва унинг атмосферасининг электр майдонини келтириб чикаради ва кисман яратади;

4) сувнинг хусусиятлари иклимни яратади ва атмосферанинг термодина-микасини белгилайди;

5) сув ер кобигининг бутун кимёсини ва хаёт мухитини белгилайди, барча кимёвий реакциялар сувли эритмаларда содир булади;

6) табиий сув инсоннинг бутун хаётини камраб олади ва яратади, чунки унинг ижтимоий турмуш тарзини, мавжудлигини шу даражада белгилай-диган бошка табиий тана деярли йук;

7) сув бутун биосферани белгилайди

ва яратади.

Юкорида келтирилганларнинг бар-часи атмосфера, биосфера, гидросфера ва литосферанинг табиий тараккиётида сув-нинг ута мухим ахамиятга эга эканлигини белгилаб беради.

Адабиётлар та^лили ва методология. Узбекистоннинг ер усти ва ер ости сувларини урганиш буйича турли йилларда Г.А.Мавлянов, Н.Н.Ходжибаев, К.П.Пулатов, Э.В.Мавлянов, Ф.Б. Абуталиев, У.У.Умаров, Б.Я.Нейман, М.А.Панков, К.М.Арипов, В.Г. Самойленко, Ю.И.Иргашев, Л.З. Шерфединов, Я.С.Садыков, А.И. Голованов, В.А.Гейнц, М.М.Крылов, У.У.Усмонов, М.Р.Рахимов, А.А. Мавлонов, И.Х.Хабибуллаев, М.С. Алимов, В.У.Магдиев, Н.Н.Камилов, Ж.Х.Джуманов, С.Х.Хушвактов, А.Б. Алимбаев, П.П.Нагевич, О.В.Чеботарев, И.Н.Грачева ва бошкалар томонидан тадкикотлар олиб борилган, тадкикотлар натижасида Узбекистон республикаси худуди учун гидрогеологик шароитларни моделлаштириш технологияси ишлаб чикилган, турли геологик ва мухандислик-геологик шароитларда ре-гионал ва локал мониторингни утказиш мезонлари белгиланган.

Ер ости сувларининг эксплуатацион захираларини бахолаш учун куйидаги усуллар кулланилади: гидродинамик усул, гидравлик усул, мувозанат усули, гидрогеологик аналогиялар ва ракамли моделлаштириш усули, шунингдек улар-нинг комбинацияси. Сув сифатини аник-лаш методологияси вазиятнинг индивидуал хусусиятларини хисобга олган холда танланади. Олимлар курсат-кичларни тахлил килиш ва аниклаш имконини берувчи бир катор усулларни

яратдилар. Хрзирги кунда сув сифатини назорат килишнинг куйидаги усул-ларидан фойдаланиш мумкин: кимёвий, радионуклид, микробиологик ва физик-кимёвий.

Гидрогеологик шароитларни урга-ниш усуллари, гидрогеологик ва бошка турдаги махсус тадкикотларнинг тарки-би, хажми ва методологияси хал килинаётган вазифаларнинг хусусиятига, табиий шароитларни урганишнинг му-раккаблиги ва даражасига ва бошка омилларга боглик. Бирок, барча холат-ларда, такдим этилган гидрогеологик ва бошка турдаги тадкикотлар мажмуаси куйилган вазифаларни тугри, илмий асосланган, тез ва самарали хал килиш учун зарур булган ишончли гидро-геологик маълумотларнинг олинишини таъминлаши керак.

Му^окама ва натижалар. Дунёда ер ости сувларининг ресурслари (5 км гача булган чукурликда) 60 млн. км3, шундан 4 млн. км3 фаол сув алмашинуви зонасида жойлашган. Юза катламларида 85 минг км3 тупрок намлиги мавжуд. Чучук ер ости сувлари турли геологик-гидрогеологик тузилмаларда кенг таркал-ганига карамай, уларнинг микдори (бошка сув ресурслари билан солиш-тирганда) ердаги чучук сув захира-ларининг (атмосфера, кул, дарё, абадий музлик ва бош.) 5% дан ошмайди. Ер ости гидросферасида тоза сувнинг улуши 34% дан ошмайди. Курукликдаги гидрос-ферада чучук сув микдори тахминан 2% ни ташкил килади (бу микдорга атмосфера, тупрок ва ер усти сувлари, шу жумладан музликлар киради). Шу билан бирга, чучук сув зонасининг калинлиги 400 м дан ошмайди ва баъзи геологик тузилмаларда ундан хам камрок. Сув

доимий харакатда - унинг микдори ва сифати вакт ва маконда узгаради. Сув ресурслари кадимги захиралар ва кайта тикланадиган ресурслар эканлиги билан ажралиб туради [5, 6].

Мамлакатимизда хозирги кунда 97 та ер ости сув конлари аникланган булиб, уларнинг умумий сув ресурслари 63,9 млн. м3/кун. (умумий сув ресурсларининг 25%) ни ташкил килади, шундан шурлиги 1 г/л гача булган сувлар 25,8 млн. м3/кун. (40%) ни ташкил килади. Бугунги кунда ичимлик суви таъминотининг 67 фоизи ер ости сувлари хисобидан амалга оши-рилмокда.

Узбекистонда сув ресурслари уч хил максадга, жумладан, ахоли учун тоза ичимлик суви ва ишлаб чикариш кор-хоналари таъминотига, кишлок хужалиги ерларини сугоришга йуналтирилади. Кайд этиш жоиз, мазкур сохаларнинг хаммаси бир-биридан мухим ва зарур. Ичимлик суви таъминоти тизимини ривожлантириш ва модернизациялаш буйича комплекс чора-тадбирлар ва максадли дастурларни амалга ошириш асосида ахолини сифатли ичимлик суви билан таъминлаш Узбекистон ижтимоий сиёсатининг устувор йуналишларидан бири хисобланади.

Мамлакатимизда атроф-мухит мухо-фазаси, табиий ресурслар, жумладан, сувдан окилона фойдаланиш маса-лаларига алохида эътибор каратилиб, бу борада кенг куламли ишлар амалга оширилмокда. Сув ресурсларидан унум-ли фойдаланиш, уларни мухофаза килиш максадида Узбекистон Республикаси-нинг "Сув ва сувдан фойдаланиш туг-рисида"ги конуни кабул килинган. Ушбу хужжат кишлок ва сув хужалиги сохасидаги ислохотларни янада кенгай-

тириш, сув ресурсларидан унумли фой-даланиш ва уларни мухофаза килишни такомиллаштиришга хизмат килмокда. 30.11.2021 йилдаги УРК-сон Конун билан "Сув ва сувдан фойдаланиш тугрисида"ги Конунга узгартиш ва ку-шимчалар киритилди.

Республикада ер ости сувларидан фойдаланиш ва кудук бургилаш тизи-мини янада такомиллаштириш, ер ости сув ресурсларини мухофаза килиш буйича давлат ва жамоатчилик назо-ратини кучайтириш, ахоли орасида сувдан окилона фойдаланиш мада-ниятини кенг таргиб килиш, уларнинг микдор жихатдан камайиб кетиши ва ифлосланишининг олдини олиш хамда пировард натижада ахолини узок муддатли истикболда сифатли ичимлик сув билан таъминлаш максадида 7-декабрь 2022 йилда Узбекистон Республикаси Президентининг "Ер ости сув ресурсларини мухофаза килиш ва улардан окилона фойдаланишни тартибга солиш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги ПК-439-сон карори кабул килинди.

Мазкур карорга кура, ер ости сувларидан фойдаланувчиларга 2024 йил 1 январга кадар ер ости сувларидан фойдаланишнинг аник хисобини юритиш максадида уз тасарруфидаги ер ости сув олиш иншоотларини сув хисоблаш воситалари билан белгиланган тартибда жихозлаш мажбурияти юклатилган.

Шунингдек, 2024 йил 1 январдан бошлаб сувни хисобга олиш воситалари билан жихозланмаган ер ости сув олиш иншоотларидан фойдаланиш такикла-нади. Бунда жисмоний шахсларга шахсий ва хужалик эхтиёжлари учун якка тартибда суткасига 5 метр кубгача

(суткасига 5000 литргача) булган мик-дорда ер ости сувларини олиш мустасно. Яъни, бундай кудукларни сув хисоблаш воситалари билан жихозлаш мажбурий эмас.

2023 йил 1 апрелдан бошлаб ер ости сувларига кудукларни бургилаш учун рухсатнома беришнинг амалдаги тартиби бекор килинди хамда вазирлик томо-нидан бургиловчи субъектларга ер ости сувларига кудукларни бургилаш фаоли-ятига рухсатнома бериш тартиби жорий этилиб, уз тасарруфидаги бургилаш уску-наларини GPS-трекерлар билан жихоз-лаш ва уларни доимо ишчи холатда саклаш мажбурияти юклатилди.

Ер ости чучук сувлари захиралари республикамиз буйича бир хил таркал-маган, асосан Тошкент вилоятида 28%, Самарканд 14%, Сурхондарё ва Наманган 13% дан, Андижон - 12% ва Фаргонага -8% келади ва республика ичимлик сув таъминотининг 67 фоизини ташкил этади. Шундан, Фаргона (29,1%), Наманган (13,2%), Кашкадарё (10,8%), Самарканд (11,5%), Тошкент (10,3%) вилоятларида ер ости сувларидан кенг фойдаланилмокда.

Республикамизда ер ости сувлари мониторинги тизими 1465 кузатув кудукларидан олинган сув намуна-ларининг минераллашув даражасига асосан тахлил килинмокда.

Атроф-мухит объектларининг

ифлосланиши мониторингига кура, ер ости сувларининг асосий ифлослан-тирувчи моддалари саноат, кишлок хужалиги ва коммунал корхоналар хисобланади. Республикамизнинг айрим худудларида ер усти сув чикариш тармоклари ва дренаж тизимларининг коникарсиз холати, айрим шахарлар ва

бошка ахоли пунктларида ер ости сувлари сатхининг жадал кутарилишига олиб келган [7].

Мамлакатимизда кишлок хужалиги ва саноатни жадал ривожлантириш ер ости сувларига эхтиёж кескин ортишига олиб келиб, бу сув ресурсларидан окилона фойдаланиш тизимини янада такомиллаштиришни такозо этмокда. Соха мутахассисларининг ер ости сувлари мониторинги натижаларига асо-сан сунгги йилларда Навоий, Самарканд, Жиззах, Кашкадарё, Наманган, Фаргона ва Андижон вилоятларининг айрим худудларида ер ости сув сатхи 5 метргача ва ундан ортик пасайиб, уларнинг ресурслари камайиб кетиши кузатил-мокда. Мазкур худудларда сувга кудук бургилаш ва улардан фойдаланиш буйича мораторий жорий этилди. Ер ости сувлари сатхининг уртача куп йиллик сатхига нисбатан 5 метрдан ортик пасайиб кетган худудларда ер ости сувларидан факат ичимлик максадларида фойдаланиш мумкин [8].

Дунё ресурслари институти тадки-котига кура, 2025 йилга келиб дунё ахолисининг ярми сув танкислигига учраган худудларда яшаши кутил-мокда. Келажакда, хатто, етарли сув ресурсларига эга мамлакатларда хам сув танкислиги сезила бошлайди. Бу бир катор омиллар - инфратузилма ва сув таксимлашдаги хатоликлар, ифлосланиш, можаролар ёки сув ресурсларини нотугри бошкариш билан боглик. Иклим узгариши эса сув танкислиги муам-мосини тезлаштириб юборади [9].

Хрзирги кунда ахоли ва кишлок хужалиги истеъмолчилари томонидан ер ости сувларидан тугри ва окилона фойдаланиш, уларни мухофаза килиш

масаласи тобора муаммога айланиб бормокда. Жахонда юз бераётган иклим узгаришининг натижасида минтакамизда хам сув хавзаларининг сувсизланиши, сув сарфининг камайиши, кишлок хужалигини ривожлантириш максадида ер ости сув манбаларидан ортикча ва ахоли томонидан ер ости сувларидан нотугри фойдаланиш (1-расм) билан боглик антропоген таъсирлар кузатил-мокда.

Ер усти сувларининг ифлосланиши туфайли марказлаштирилган сув таъми-ноти ер ости сувларига тобора купрок эътибор каратмокда. Бирок, атроф-мухитга антропоген таъсирнинг ортиб бориш шароитида ер ости сувлари хам ифлосланмокда. Техноген компонентлар нафакат юкори, яхши химояланмаган сув катламларида, балки чукур артезиан сув омборларида хам кузатилмокда. Ер ости сувларининг ифлосланиши бир катор

1-расм. Сувдан нотугри фойдаланиш

хдлати.

экологик ва ижтимоий окибатларга олиб келади. Ер ости сувларини хаддан таш-кари казиб олиш ёки ифлосланиш тахдидларидан химоя килиш, шунингдек келажакда баркарор бошкарувни таъмин-лаш учун ер ости сувларининг каердан келиб чикишини, унинг сифати ва канчалик тез тулдирилишини тушуниш

мухимдир.

Антропоген омиллар, хусусан тоза ер ости сувларининг казиб чикариш хажмини купайиши уларнинг захира-ларини камайишига олиб келади. Табиий мухитнинг узок муддатли урбанизацияси ер ости гидросферасининг баркарорлиги ва мувозанатини бузади. Ер ости сувлари сифатининг динамик ёмонлашиши ер ости гидросферасини химояланганлиги-нинг заифлашишини ва унинг релак-сацион хусусиятларини пасайишини курсатади. Техногенез туфайли ер ости сувлари сифатининг ёмонлашиши ер ости гидросферасидаги мураккаб табиий жараёнларнинг йуналиши ва тезлигининг узгаришига имкон яратади, экологик, иктисодий, ижтимоий ва сиёсий муам-моларни келтириб чикаради.

Инсоннинг узок муддатли икти-содий фаолиятининг таъсири табиий мухитдаги экологик вазиятнинг ёмон-лашувида намоён булди. Деградация белгилари Ернинг турли табиий кобик-ларида (атмо-, био-, гидро- ва литосфера) кузатилади. Ер ости гидросферасида гипергенез зонасида чучук сув хаж-мининг камайиши хисобига сув ресурс-лари, ер ости сувлари мувозанати ва режимида сезиларли узгаришлар юз беради [10, 11, 12].

Худудларнинг иктисодий ривож-ланиши жараёнида табиий мухитга куплаб махаллий таъсир манбалари таъсир килади. Улардан энг кенг таркалганига энергетика иншоотлари, тог-кон мажмуалари, карьерлар, шах-талар, маиший чикиндиларни саклаш, ер ости сувларини казиб чикариш, захарли чикиндиларни утилизация килиш ва бошкалар киради. Уларнинг аксарияти ер ости сувларига комплекс таъсир кур-

сатади.

Ер ости сувлари турли хил геологик ва гидрогеологик шароитларда маиший ва ичимлик максадларида кенг кул-ланилади. Кейинги ун йилликларда сувга булган эхтиёж ортиб бораётганлиги туфайли ер ости сувларни казиб чикариш хажми хам тобора купайиб бормокда. Хавфсизликни таъминлаш максадида сув катламларини ер юзасидан ифлос-ланишидан маълум даражада изоляция килишни таъминлаш учун санитария мухофазаси зоналари яратилмокда. Ер ости сувларининг ичимлик хусусиятлари сифатининг ёмонлашиши уларнинг сув олиш кудуклари оркали жадал казиб чикарилиши билан боглик. Сув олиш иншоотларининг хилма-хиллиги худуд-ларнинг геологик-гидрогеологик шароит-лари билан белгиланади. Сув олиш кудуклари чучук ер ости сувларини уз ичига олган турли хил сувли катламларда жойлашган (туртламчи ёшдаги буш кумли-лой ёткизиклари, карбонат тог жинслари, тоглараро ботикликларнинг дарзли жинслари, тектоник бузилишлар зоналари ва бошкалар.).

Узок муддатли ва жадал сув казиб чикарилганда сувга туйинган катлам-ларнинг куриши ва очик тизимларнинг шаклланиши кайд этилади. Жадал сув олиш туфайли ер ости гидросферасига токсикантларнинг кенг ассортиментини кириб бориши турли хил таркалган ва махаллий ифлосланиш манбалари билан анча купаяди.

Атроф-мухит техноген ифлосланган такдирда, фаолияти ер усти сувлари билан чамбарчас боглик булган ин-филтрация турида сув олиш иншоотлари алохида ахамиятга эга. Айнан шу турдаги сув олиш иншоотлари учун ер ости

сувлари сифатининг энг динамик ёмон-лашиши кайд этилади. Ичимлик суви-нинг коникарсиз сифати турли касаллик-ларга олиб келади, организмдаги сув-туз ва оксил мувозанатининг бузилиши ва бошка куплаб салбий окибатлар билан бирга келади. Ичимлик сувининг кимё-вий ва биологик хусусиятлари ёмонлаш-ганда, алохида кимёвий элементлар билан бойиган (Р, Se, As, Li, В, Sr, Fe, Мп ва бошкалар) ер ости сувларини истеъмол килиш билан боглик бир катор касалликлар пайдо булади.

Сувли катламлардан ер ости сувларини жадал олиш пайтида гидрогео-логик шароитда кайтарилмас узгаришлар (пиезометрик сатхларнинг пасайиши, таъминот жойларининг шаклланиши, сизилиш тезлигининг ошиши, гидрогео-кимёвий ва геотемпература аномалия-ларининг шаклланиши ва бошкалар) кузатилади. Атмосфера ёгинлари-сувли горизонт тизимида сув алмашинувининг жадаллиги сезиларли даражада ошади. Ер ости коммуникациялари ва турли хил мухандислик иншоотларидан окиш туфайли инфильтрацион озиклантириш купаяди ва ишлатилаётган сув катлам-ларига кирадиган сифатсиз сувнинг хажми ортади. Йирик саноат марказлари шароитида ер ости гидросферасида сув балансининг шаклланиши инфильтрацион туйиниш микдори ёгингарчилик микдоридан ошиб кетганда содир булади.

Узбекистон Республикаси худуди буйлаб тахминан 100 мингдан ортик сув кудуклари мавжуд. Кудук сувларидан турли максадларда фойдаланилади. Табиий шароитга мос равишда, йилнинг маълум даврларида кудуклар куриб колиши хам мумкин. Хдмма кудуклардан хам чикадиган ер ости сувлари ичишга

ярокли эмас. Сув кудукларидан асосан ичимлик, ерларни сугориш ва турли хил хужалик эхтиёжлари учун фойдаланилади.

Юкорида кайд этилганидек, сув кудукларидан тасдикланган микдордан ортикча сув олиш сув сатхининг пасайиб кетишига ва бу захираларнинг бир неча йил ичида тугашига олиб келиши мумкин. Натижада ичимлик сув манбаси булган кудуклар курийди ва катта маблаглар хисобига курилган ичимлик сув иншоотлари сув бермай куяди.

Ер ости сувларидан фойдаланиш ва кудук бургилаш тизимини такомил-лаштириш, ер ости сув ресурсларини мухофаза килиш буйича назоратни кучайтириш, ахоли орасида сувдан оки-лона фойдаланиш маданиятини кенг таргиб килиш, ер ости сувларнинг камайиши хамда ифлосланишининг ол-дини олиш максадида катор ишлар амалга оширилмокда.

Сув кудукларини бургилаш ва ишлатиш тизимини янада такомил-лаштириш ва ер ости сувларидан окилона фойдаланиш максадида куйидагиларни амалга ошириш максадга мувофик булади:

- ер ости сув кудукларини олдиндан тузилган лойиха асосида стандарт талаб-ларга мувофик бургилаш - бу кудукларни халокатларсиз бургилаб утиш ва узок муддат таъмир талаб килмасдан иш-лашини таъминлайди;

- кудукларнинг конструкциясини худуднинг геологик тузилиши ва гидро-геологик хусусиятларини инобатга олган холда танлаш - бу кудукнинг мустах-камлиги ва герметиклигини таъмин-лайди;

- бургилаш эритмасининг таркибини

тугри танлай - бу ер ости сувларининг сифатсизланишини олдини олади;

- сувли горизонт очилгандан сунг махсулдорликка синаб куриш - бу сув катламнинг кунлик сув бера олиш микдорини аниклаш имкониятини беради;

- кудукни бургилаш жараёнида хар бир сувли горизонтдан сув намуналари олиш ва лаборатория тахлилларини утказиш - бу кудук кесимида очилган хар бир сувли горизонтдаги сувнинг кандай максадларда (ичимлик, сугориш, техник ва бошкалар) фойдаланилиши мумкин-лигини аниклаш имкониятини беради;

- сув казиб чикариладиган гори-зонтларда махсус фильтр урнатиш - бу сув олинадиган горизонт оралигида тог жинсларининг емирилиши, кудук тубини кум зарралари билан тулиб колиши ва кудук махсулдорлигининг камайишини олдини олади;

- кувир орти сохасини герметиклаш, яъни катламлараро сув сизилишини олдини олиш - бу кудук кесимидаги турли геологик ва гидрогеологик ша-роитларга эга булган сувли катлам-ларнинг узаро гидродинамик алокасини бартараф килади ва истемолга ярокли сувли катламларга яроксиз сувларнинг кириб келишини, ер ости сувларининг антропоген зарарланишини олдини олади;

- кудук устини белгиланган талаб-ларга мувофик жихозлаш ва электрон сув хисоблаш воситаларини урнатиш - кудук усти стандарт талаблардаги, босимга бардошли, сув сизиб чикишига йул куймайдиган герметик ускуналар билан жихозланган булиши лозим, сув сарфини хисоблаш воситалари казиб чикариш микдорини назорат килиш имконини

беради;

- катламдан олинадиган сув деби-тини аниклаган холда сув казиб чикаришнинг технологик режимини аниклаш ва макбул режимни урнатиш -казиб чикаришнинг технологик режи-мини белгилаш катламнинг сув бера олиш имкониятидан келиб чикиб, кудукдан бир меъёрда сув олишни таъминлайди, тог жинсларининг емири-лишини, кудук тубини кум зарралари билан тулиб колишини ва катламдаги сув сатхининг пасайишини олдини олади;

- сув казиб чикариладиган катлам-лардаги сув сатхини назорат килиб бориш - ер ости сувлари сатхининг паса-йиши ва ресурсларининг камайишини олдини олади;

- экинларни сугориш ва кукалам-зорлаштириш ишларида, техник ва технологик тизимларда сувтежамкор технологияларни жорий этиш - сув тежовчи технологияларни жорий этиш ер ости сув ресурсларини тежаш, ундан максадли ва самарали фойдаланиш имкониятини яратади;

- сув казиб чикарилаётган кудук жойлашган худудда ер юзаси рельефи-нининг узгаришини назорат килиш мак-садида белгиланган муддатларда геодезик-картографик тадкикотлар утка-зиш.

Хулоса. Ер ости сувлари республикамизнинг баркарор ривожла-нишини таъминлайдиган мухим стра-тегик захира хисобланади. Ушбу сув захираларини чикиндилардан химоя килиш, ифлосланган худудларни ихоталаш асосида чучук ер ости сувларининг аникланган манбалари, захираларини саклаб колишга интилиш XXI асрнинг бош стратегик вазифаси хисобланади.

www.srt-iournal.uz

Шу боис барча турдаги корхоналар сув ресурсларидан фойдаланишни бошка-ришнинг илмий-услубий асослари ва иктисодий механизмларини такомил-лаштириш хал килувчи мухим йуна-лишлардан бири хисобланади.

Бундан ташкари, сув манбалари Узбекистондаги куплаб экотизимлар, жумладан, дарёлар, куллар ва сув омбор-лари учун мухим ахамиятга эга. Сув ресурсларига эхтиёткорлик билан муно-сабатда булиш ва уларни бошкариш биологик хилма-хилликни саклашга, сув сифатини яхшилашга олиб келади ва экотуризмни саклаш ва ривожлантириш имконини беради. Умуман олганда, сувни тежаш мамлакатга иклим узга-ришига мослашиш ва ичимлик сувининг камайиши, ёнгин ва кургокчилик хавфи-нинг ошиши каби салбий таъсирни юмшатишда мухим омил булади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Сув ресурсларини тежаш - сув истеъмоли ва ифлосланиши билан боглик муаммоларни камайтиришга ёрдам беради. Бунга сувдан фойдаланиш унум-дорлигини ошириш ва сув йукотилишини камайтириш, самарали технологияларни куллаш оркали эришилади. Сув сарфини камайтириш, ирригация тизимларини ислох килиш, технологик инновация-ларни жорий этиш, окилона режалаш-тириш ва бошкаришга каратилган чора-тадбирлар - иктисодий самараларга эришиш ва тармокларнинг ракобат-бардошлигини оширишга олиб келади. Бир суз билан айтганда, бугун атро-фимизда руй бераётган сув билан боглик экологик муаммолардан хар биримиз тегишли хулоса чикариб, сувни тежаш ва исроф килмаслик тамойилини кундалик мезонимизга айлантиришимиз зарур.

ФОИДАЛАНИЛГАН АДАБИЕТЛАР РУИХАТИ

1. Калинин В.М. Экологическая гидрология. Учебное пособие. Тюмень: Издательство Тюменского государственного университета, 2008. 148 с.

2. Вернадский В.И. История природных вод. - М.: Наука, 2003. - 751 с.

3. Шварцев С.Л. Гидрогеохимия зоны гипергенеза. - М.: Недра, 1998. - 366 с.

4. Надеждина Ю.Ю. Учение В.И. Вернадского о природных водах. Электронный источник: URL: https://nauchkor.ru/uploads/documents/583ea0d95 f1be7700d51367b.pdf

5. Шевцов М. Н. Водно-экологические проблемы и использование водных ресурсов. Хабаровск: Изд-во Тихоокеан. гос. ун-та, 2015. - 197 с.

6. Злобина В.Л, Медовар Ю.А., Юшманов И.О. Трансформация состава и свойств подземных вод при изменении окружающей среды. Монография - М.: Мир науки, 2017.

7. Ярбобоев Т.Н. Комилов Б., ^осимова К. Геологик-кидирув ишлари билан боглик экологик муаммолар // Eurasian journal of academic research. ООО «Innovative Academy RSC». Volume 2 Issue 5, May 2022. Р. 353-357.

8. Ярбобоев Т.Н., ^осимова К.Ё. Тог-кончилик саноатининг экологик муаммолари. TA'LIM FIDOYILARI Respublika ilmiy-uslubiy jurnali. Iyul 2022 1-qism. 57-64 b.

9. Yarboboyev T. N., Xaitov O.G'. Neft va gaz uyumlarini izlash va qidirish metodlari. Qarshi 2018. - 462 b.

10. Электрон ресурс: URL: https: //www.uznature.uz/ru/site/news?id=3 019.

11. Электрон ресурс: URL: https://kun.uz/news/2022/08/02/yetti-hududda-yerosti-suv-sathi-5-metrgacha-pasayib-ketgani-malum-boldi

12. Электрон ресурс: URL: https: //www.xabar.uz/j amiyat/suv-boyicha-xavotirli-prognoz-204nima-kutadi

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.