11IQTISODIY RIVOJLANISHNING HOZIRGI BOSQICHIDA IQTISODIY SUB'EKTLARDA MOLIYAVIY HISOBOT MAZMUNI VA AHAMIYATI
J. A. Niyatov
SamISI "Buxgalteriya hisobi" kafedrasi assistent
Sh. Sh. Usmanov
SamISI BH-222 grurh talabasi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida iqtisodiy sub'ektlarda moliyaviy hisobotlarning mazmuni va ahamiyati tasvirlangan. Moliyaviy hisobot turlari, shuningdek foydalanuvchilar uchun ishonchli ma'lumotlarni taqdim etishning mohiyati va ahamiyati. O 'zbekiston Respublikasi iqtisodiy subyektlarida moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS) asosida moliyaviy moliyaviy hisobotni takomillashtirish bo' yicha xulosalar va taklif lar berilgan.
Kalit so'zlar: buxgalteriya (moliyaviy) hisoboti, moliyaviy faoliyat, xalqaro moliyaviy hisobot standartlari, chorak, yil, taqqoslanuvchanlilik, ishonchlilik, o'z vaqtidalik, moliyaviy buxgalteriya, soliq hisobi, boshqaruv hisobi.
Global iqtisodiy dinamikasi bugungi kunda rivojlanayotgan davlatlarda muhim rol o'ynaydi. Mamlakatning iqtisodiyotiga ta'sir qiluvchi tashqi va ichki omillar bilan birgalikda iqtisodiy sub'ektlarda buxgalteriya hisobining roli to'g'ri iqtisodiy qarorlar qabul qilishning eng muhim omili sifatida qarashimiz mumkin. Shu boz6 ushbu sohada buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarni to'g'ri o'z vaqtida foydalanuvchlarga taqdim etish muhim ahamiyatga ega.
Bugungi kunda mamlakatimizda qabul qilinayotgan buxgalteriya sohasiga doir qonunlar, PQ-4611-son «Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o'tish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlari to'g'risida»gi [1], 2021 yil 4 avgustdagi PQ-5210-son «Auditorlarni sertifikatlashtirish tizimini takomillashtirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida»gi[2] O'zbekiston Respublikasi Prezident Qarorlari, buxgalteriya hisobi va hisobotlarni yuritishning yangicha yondashuvini moliyaviy hisobotning xalqaro standartlar (MHXS) asosida yuritishni talab qiladi. Bunung uchun buxgalteriya hisobi soha vakillari uchun zamonaviy yondashuvlar, bilim va ko'nikmalarni talab qiladi.
Moliyaviy hisobot-bu tashkilotning ma'lum bir davrdagi faoliyati to'g'risidagi belgilangan tartibda va ketma-ketlikda guruhlangan ma'lumotlar to'plami. Hisobot ushbu ko'rsatkichlarni o'z ichiga olgan bir qator shakllardan (jadvallardan) iborat. Bu
423
17-aprel, 2024
korxonani boshqarishning muhim vositasi, uning ishini baholash uchun asos va iqtisodiy tahlil uchun ma'lumotlar manbai.
Hisobot buxgalteriya jarayonini yakunlaydi va hisobot davri oxirida joriy buxgalteriya ma'lumotlarini hisoblash va maxsus qayta ishlash (umumlashtirish, tafsilotlar, guruhlash va boshqalar) orqali olingan yakuniy ko'rsatkichlardan iborat..
Tashkilotlar tomonidan tuziladigan hisobot bir qator xususiyatlarga ko'ra tasniflanadi.
Iqtisodiy tarkibga ko'ra:
• Statistik hisobot-bu tashkilotning ma'lum vaqt davomida ishlashini tavsiflovchi miqdoriy va sifat ko'rsatkichlari tizimi. Uning yordami bilan ishlab chiqarilgan mahsulotlarning hajmi va sifati, ishlab chiqarish, moliyaviy va mehnat ko'rsatkichlarining harakati nazorat qilinadi.
• Operatsion hisobot xo'jalik yurituvchi sub'ektning ishini doimiy nazorat qilish uchun mo'ljallangan. Unda faoliyatning ayrim turlari bo'yicha ish natijalarini tavsiflovchi minimal ko'rsatkichlar mavjud. Operatsion hisobot-bu faoliyatni doimiy ravishda kuzatib borish usuli. Tarkibi va tuzish tartibi bo'yicha u statistik hisobotga yaqin.
• Soliq hisoboti (soliq hisob-kitoblari) - bu soliqlar bo'yicha turli darajadagi byudjetlar bilan hisob-kitoblarning to'liqligini tavsiflovchi ko'rsatkichlar to'plami. Soliq hisob-kitoblari (deklaratsiyalar) ma'lumotlariga ko'ra soliq to'lovlari miqdorini hisoblashning to'g'riligi aniqlanadi. Ushbu turdagi hisobot buxgalteriya hisobi va maxsus hisob-kitoblarga muvofiq tuziladi.
Buxgalteriya (moliyaviy) hisobot orqali buxgalteriya hisobining asosiy vazifasi amalga oshiriladi - tashkilot faoliyati va uning moliyaviy holati to'g'risida to'liq va ishonchli ma'lumotlarni shakllantirish va ushbu ma'lumotlarni ichki va tashqi foydalanuvchilarga taqdim etish. Maqsadga muvofiq hisobot ichki va tashqi bo'linadi
Tashqi hisobot tashqi foydalanuvchilar uchun moliyaviy barqarorlik, moliyaviy va iqtisodiy faoliyat natijalari, xo'jalik yurituvchi sub'ektning to'lov qobiliyati to'g'risida ma'lumot manbai bo'lib xizmat qiladi. Xalqaro amaliyotda tashqi hisobot ommaviy axborot vositalarida, maxsus nashrlarda va bukletlarda majburiy nashr etilishi kerak va u ommaviy deb nomlanadi.
Ichki hisobot sub'ektning boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonida uning axborot ehtiyojlarini qondiradi va boshqaruv hisobi ma'lumotlariga asoslanadi.
Davriylikka ko'ra, moliyaviy hisobotlar yillik (moliyaviy yil uchun tuzilgan) va oraliq (chorak, yarim yil, to'qqiz oy uchun hisob-kitob asosida tuzilgan)ga bo'linadi.
Qamrov bo'yicha hisobot individual, konsolidatsiyalangan va konsolidatsiyalangan bo'linadi. Individual hisobot alohida xo'jalik yurituvchi sub'ekt — yuridik shaxs faoliyatining holati va natijalarini tavsiflaydi. Jamlanma hisobot
424
17-aprel, 2024
vazirliklar va idoralar tomonidan mustaqil yuridik shaxs bo 'lmagan bo' linmalari va fîliallari bo 'yicha ma' lumotlar asosida ko ' rsatkichlarni statistik umumlashtirish uchun yoki yuridik shaxs ichida tuziladi. Konsolidatsiyalashgan hisobot yagona xo 'jalik tashkiloti sifatida ko' rib chiqiladigan moliyaviy guruh (bosh kompaniya va uning sho ' ba korxonalari) tomonidan tuziladi [3].
Taqqoslash talablariga muvofiq, moliyaviy hisobotda avvalgi hisobot davridagi o'xshash ma'lumotlar bilan taqqoslashga imkon beradigan ma'lumotlar bo'lishi kerak.
Hisobot davriga rioya qilish talabi O 'zbekiston Respublikasida hisobot yili sifatida 1-yanvardan 31-dekabrgacha bo' lgan davr qabul qilinganligini, ya'ni hisobot yili kalendar yilga mos kelishini bildiradi.
Zamonaviy sharoitda xalqaro amaliyotda buxgalteriya tizimi foydalanuvchilarga qarab uchta quyi tizimga bo'linadi:
(1) moliyaviy hisobi;
(2) boshqaruv hisobi;
(3) soliq hisobi
Moliyaviy, boshqaruv va soliq hisobi o'rtasida juda ko'p farqlar mavjudligiga qaramay, amalda bir qator o'xshashliklar mavjud. Avvalo shuni ta'kidlash kerakki, moliyaviy buxgalteriya ko'rsatkichlarining aksariyati boshqaruv va soliq hisobida ham aks etadi. Moliyaviy buxgalteriya hisobining bir qator asosiy printsiplari soliq va boshqaruv hisobi uchun ham qo'llaniladi. Shuni ham yodda tutish kerakki, korxona rahbariyati va menejerlari har doim faqat sub'ektiv fikrlar va baholarga amal qila olmaydi.
Bundan tashqari, boshqaruv hisobi uchun to'plangan operatsion ma'lumotlarning ma'lumotlari moliyaviy hujjatlarni tayyorlash uchun ishlatilishi mumkin, chunki dastlabki ma'lumotlarni to'plash yagona qoidalar va tartiblarga muvofiq amalga oshiriladi. Biz kim uchun ma'lumot berayotganimizni farqlash muhimdir.
Umuman olganda, ularning katta o'xshashligi shundaki, moliyaviy, soliq va boshqaruv hisobi ma'lumotlari boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ham, korxonalarning strategik rejalarini ishlab chiqish uchun ham teng ravishda qo'llaniladi.
Shunga qaramay, shuni ta'kidlash kerakki, moliyaviy, soliq va boshqaruv hisobi o'rtasida yaqin munosabatlarning mavjudligi ular o'rtasida mutlaq, aniq chegaralarni belgilashga imkon bermaydi [4].
Yuqoridagi ma'lumotlarga asoslanib, biz quyidagi xulosaga kelishimiz mumkin:
Birinchidan, buxgalteriya tasniflanishi bilish va moliyaviy hisobotlarning o'zaro bog'liqligi muhim rol o'ynaydi, chunki buxgalteriya ko'rsatkichlari qaysi axborot foydalanuvchiga taqdim etilayotganiga qarab, shaffof va ishonchli tarzda
17-aprel, 2024
425
taqdim etilishi kerak. Bu makro va mikroiqtisodiy darajada to'g'ri iqtisodiy qaror qabul qilish imkoniyatini beradi.
Ikkinchidan, buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlar muhim ishonchli ma'lumotlarni taqdim etishda va shu ma'lumotlar asosida to'g'ri, sifatli iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda katta rol o'ynaydi.
Uchinchidan, tashqi iqtisodiy munosabatlardagi rolni oshirish maqsadida xalqaro moliyaviy hisobot standartlari asosida buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarni takomillashtirish zarur.
REFERENCES
1. 24.02.2020 y. PQ-4611-son «Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o'tish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlari to'g'risida»gi O'zbekiston Respublikasi Prezident Qarori
2. 4.08.2021 y. PQ-5210-son «Auditorlarni sertifikatlashtirish tizimini takomillashtirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida»gi O'zbekiston Respublikasi Prezident Qarori
3. Т.А.Мошкова. Бухгалтерская финансовая отчетность в системе финансового менежмента. САМАРА. Изд-во Самарского университета 2018. С 25-26
4. Р.А.Абдуллаев., К.Б. Уразов. «Основы бухгалтерского учета» Учебное пособие для студентов, обучающихся на основе совместной подготовки с Казанским Федеральным университетом по направлению подготовки 38.03.01 -«Экономика», профилю подготовки «Бухгалтерский учет, анализ и аудит» 2021., СамИЭС, 8-9 с
5. З.Б.Эшпулатова. "Иктисодий субъектларда даромадлар хдсоби методологиясини такомиллаштириш (халкаро стандартлар асосида)" Samarqand: "STAR-SEL" MCHJ. Nashriyot - matbaa bo'limi, 2023. -143 bet ISBN: 978-9910-752-36-0
6. https : //studfile.net/preview/4179908/page : 19/
426
17-aprel, 2024
