IQTISODIY RESURSLARNI TEJASHNING ASOSIY OMILLARI VA ULARNING SAMARADORLIKKA TA’SIRI Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

w

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRACTICAL^

RESEARCH

International journal of theoretical and practical research

Scientific Journal

Year: 2023 Issue: 9 Volume: 3 Published: 30.09.2023

http://alferganus.uz

Citation:

Davlyatova, G.M. (2023). The main factors of thriftiness economic resources and their effect on efficiency. SJ

International journal of theoretical and practical research, 3 (09), 26-33.

Davlyatova G.M. (2023). Iqtisodiy resurslarni tejashning asosiy omillari va ularning samaradorlikka ta'siri.

Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro jurnali, 3 (09), 2633.

Doi:

https://dx.doi.org/10.5281/zenodo.10427071

ISSN 2181-2357

1 3 N<9 2023

SJIF 2023:5.971 QR-Article

Davlyatova, Gulnara Mukhamedjanovna

Associate Professor of the Department of Economics, PhD Fergana Polytechnic Institute

UDC 330.322

THE MAIN FACTORS OF THRIFTINESS ECONOMIC RESOURCES AND THEIR EFFECT ON EFFICIENCY

Abstract. The issue of thriftiness is one of the most urgent issues of the present time. Reasonable use of economic resources is the basis of thriftiness. Putting the principles of economic management, such as rationality, thriftiness, efficiency, as the basis of human activity, guarantees that the result of his work will be high in quantity and quality.

Key words: thriftiness, resources, costs, material resources, administrative method, economic method

Davlyatova, Gulnara Muxammedjanovna

"Iqtisodiyot" kafedrasi dotsenti, i.f.n., Farg'ona politexnika instituti

IQTISODIY RESURSLARNI TEJASHNING ASOSIY OMILLARI VA ULARNING SAMARADORLIKKA TA'SIRI

Annotatsiya. Tejamkorlikni ta'minlash hozirgi davrning eng dolzarb masalalaridan biridir. Tejamkorlikni ta'minlashasosi bo'lib iqtisodiy resurslardanoqilonafoydalanishhisoblanadi. Insonning faoliyati asosiga xo'jalik yuritishning oqilonalik, tejamlilik, samaralilik singari tamoyillarining qo'yilishi uning mehnati natijasining ham miqdor va sifat jixatdan yuqori bo'lishini kafolatlaydi. ^lit so'zter: tejamkorlik, resurslar, xarajatlar, moddiy resurs, ma'muriy usul, iqtisodiy usul.

Давлятова, Гулнара Мухамеджановна

доцент шфедры "Экономиш", к.э.н., Фергaнский политехнический институт

26

та?

INTERNATIONAL JOURNAL OF THEORETICAL AND PRACTICAL^

RESEARCH

ISSN 2181-2357

1 3 N<8 2023

1ЭЛР 2023:5.971

ОСНОВНЫЕ ФАКТОРЫ БЕРЕЖНОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЭКОНОМИЧЕСКИХ РЕСУРСОВ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА ЭФФЕКТИВНОСТЬ

Аннотация. Проблема экономии ресурсов является одной из наиболее актуальных в современное время. Разумное использование экономических ресурсов является основой сбережений. Положив в основу деятельности человека принципы хозяйственного ведения, такие как рациональность, бережливость, эффективность, гарантируется возможность результативности труда с качественной и количественной точки зрения.

Ключевые слова: сбережения, ресурсы, затраты, материальные ресурсы, административный метод, экономический метод.

Kirish

Iqtisodiy sohаdа islohаtlаrni yаnаdа chuqurlаshtirish vа erkinlashtirish borаsidа O'zbekiston Respublikаsi Prezidentining 2017 yil 7- fevrаldаgi PF-4947-sonli fаrmonigа ko'ra 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikаsini rivojlаntirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha "Harakatlar strategiyasi" ning 136-bandida "sanoat tarmoqlaridagi yirik korxonalarda ishlab chiqarilayotgan Mahsulot larning tannarxini o'rtacha 8 foizga qisqartirish va raqobatdoshligini oshirishni nazarda tutuvchi kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish. Shu jumladan, ma'nan va jismonan eskirgan uskunalarni yangilash hamda modernizatsiya qilish, ishlab chiqarishda energiya samaradorligini oshirish, texnologik jarayonlarni optimallashtirish"1 vazifasi belgilangan bo'lib ushbu vazifani ijobiy hal qilish ishlab chiqarish korxonalari uchun ahamiyatlidir. Mahsulot tannarxini kamaytirishning asosiy yo'llaridan biri unga sarflangan resurslardan oqilona foydalanish bo'lib hisoblanadi.

Mamlakatimizda o'tkazilayotgan iqtisodiy islohotlar bilan bog'liq ravishda ijtimoiy ishlab chiqarish va resurslar iste'moli jarayonini tashkil etish usullarini bozor iqtisodiyoti talablariga muvofiqlashtirish dolzarb vazifaga aylandi. Ayniqsa, mavjud iqtisodiy resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish muhim yo'nalishlardan biri hisoblanadi.

Iqtisodiy samaradorlik ham "xarajatlar - ishlab chiqarish" muammosini o'z ichiga oladi. Aniqroq aytganda, iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarish jarayonida qo'llaniladigan taqchil resurs birliklari yigindisi va iste'mol tovarlari yig'indisi o'rtasidagi aloqani tavsiflaydi. Sarflangan harajatlar hajmidan olingan mahsulotning ortiqligi samaradorlikning o'sishini anglatadi [10-14].

Iqtisodiy salohiyatning iqtisodiyotda foydalanilishi bilan kengayib borishi doirasida resurslar jamg'arilishining mavjud sur'atlari hali yetarli darajada samarali emas va bu xususiy ishlab chiqarishning rivojlanishiga ham to'sqinlik qiladi. Bir tomondan, iqtisodiy salohiyatni oshirishga katta resurslar sarflanadi, xozirgi paytda bu borada rivojlangan mamlakatlar bizdan ancha ilgarilab ketgan. Boshqa tomondan, iqtisodiy resurslardan foydalanishning natijaviyligi hali uncha katta emas. Eng yaxshi jahon ko'rsatkichlari bilap taqqoslaganda, milliy daromad bir birligiga bizda nisbatan ko'p xom ashyo va energiya sarflanadi. Sobiq Ittifoq davridan qolgan ko'plab mashina va uskunalar yukori material sig'imga ega, kator buyumlarni ishlab chiqarishga materiallar jami har

bo'yicha Harakatlar strategiyasi. https://lex.uz/docs/

(S) □

27

RESEARCH!________,

ISJIF 2023:5.971

ajatlari yuqori. Barcha joylarda ham resurslarni tejovchi texnologik jarayonlardan foydalanilmayapdi. Ishlab chiqarish va saqlash jarayonida metall, yoqilgi, yog'och, tsement, mineral o'g'itlar, qishloq xo'jaligi va boshqa mahsulotlarning katta yo'qotishlariga yo'l qo'yilmoqda. Transport xar ajatlari va tannarxi ham ortmoqda. Bunday sharoitlarda ijtimoiy ehtiyojlari resurslar bilan ta'minlashda ekstensiv omillarning ustunligi tendentsiyasi saqlanib qolmokda. Resurslar tejamkorligi muammosining muhimligini hisobga olib, milliy daromadning material sig'imi, metal sig'imi va energiya sigimining pasayish sur'atlarini o'stirish zarur. Bunga erishish iqtisodiyotning yoqilgi, energiya, xom ashyo va materiallarga bo'lgan o'sib borayotgan ehtiyojlarini qondirish manbai hisoblanadi. Iqtisodiyotda ushbu muammoning yechimiga katta ahamiyat berib, moddiy resurslar samaradorligi va tejamkorlikni o'stirish bo'yicha ishlarni ilmiy asosda olib borib, resurslar tejamkorligining ilmiy asoslangan strategiya va taktikasini ishlab chiqish talab etiladi.

Ilmiy аdаbiyotlаr tahlili

Resurs turlari va ulardan samarali foydalanish masalalari bo'yicha xorijlik olimlarning fikr-mulohazalari atroflicha o'rganilgan. Iqtisodchi olim А. Baygulova o'z ishlarini resurlardan samarali foydalanishga tasir etuvchi omillarni va resurslardan tejamli foydalanishni ifodalovchi ko'rsatkichlar tizimini yoritib berishga qaratgan [13].

O'zbekistonda taniqli olimlarimiz Sh.Shodmonov va U. G'afurovning ilmiy tadqiqot ishlarida resurlar turlari va ularni tejab-tergab ishlatish masalalari ham o'rganilgan bo'lib, xususan, ularning fikricha "cheklangan iqtisodiy resurslardan oqilona foydalanib, aholining to'xtovsiz o'sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga erishish, resurslar va Mahsulot larni to'g'ri taqsimlash yo'llarini topish iqtisodiyotning asosiy mazmunini tashkil etadi" deb ta'kidlangan [9].

Tadqiqot metodologiyasi.

Tadqiqotni olib borishda analiz va sintez usullaridan, tizimli va majmuaviy yondashuv usullardan foydalanilgan.

Tahlillar va natijalar.

Resurslar tejamkorligini ijtimoiy ehtiyojlar moddiy-texnika ta'minotining hal kiluvchi omiliga aylantirishga qaratilgan kontseptual qoidalarni ishlab chiqish o'ta muhimdir. Shu tariqa insonning ishlab chiqarish faoliyati asosiga xo'jalik yuritishning oqilonalik, tejamlilik, samaralilik singari tamoyillari ko'yilishi kerak. Mazkur muammoning yechimini o'rganishda ularni uch guruxga ajratish lozim:

- mikrodarajada, ya'ni alohida xo'jalik bo'g'inlari darajasida yechiladigan muammolar;

- makrodarajada, ya'ni alohida davlat miqyosida hal etiladigan muammolar;

- global darajada, ya'ni butun dunyo miqyosida hal etiladigan muammolar.

Zamonaviy sharoitlarda har qanday ishlab chiqaruvchining mikrodarajada

pirovard maqsadi maksimal mumkin bo'lgan foyda olish hisoblanadi. Bu maqsadga u mavjud resurslardan samarali va oqilona foydapanish hisobiga erishishi mumkin. Shuni aytib o'tish kerakki, mikrodarajada resurslarni tejash ishlab chiqaruvchining shaxsiy (yakka) manfaatlari bilan belgilanib, u davlat nazorati mavjud bo'lmagan sharoitda iqtisodiy egoizm xususiyatiga ega bo'ladi. Masalan, Mahsulot ishlab chiqarish harajatlarini pasaytirishga erishish va yuqori foyda olish uchun zararli bo'lgan

28

RESEARCH!________,

ISJIF 2023:5.971

texnologiyаni qo'llаydi, tozаlovchi qurilmаlаrni qurish vа boshqаlаrdаn qochаdi. Shu sаbаbli mikrodаrаjаdа resurslаrdаn sаmаrаli vа oqilonа foydаlаnish mаkrodаrаjаdаgi shundаy m^mmol^ bilаn uzviy bog'liqdir.Hаr qаndаy dаvlаtning rivojlаnish dаrаjаsi uning аlohidа xo^lik birliklmning rivojlаnish dаrаjаsigа bog'liq bo'kdi. Shu sаbаbli dаvlаtning iqtisodiy soxаdаgi аsosiy vаzifаsi - xo'jаlik yurituvchi sub'ektlаrning sаmаrаli ата1 qilishi uchun shаroit yаrаtishdir. Bundаy shаroitlаr sаrаsigа biz quyidаgilаrni kiritishni t8klif etаmiz:

- mаhаlliy ishlаb chiqаruvchilаr uchun zаrur bo'lgаn sifаtli vа аrzon xom аshyo urichbosаrlаrini yаrаtish soxаsidаgi xorijiy tаjribа vа ilmiy tаdqiqotlаrni dаvlаt byudjeti hisobigа moliyаlаshtirish;

- yuqori sаmаrаli ishlаb chiqаrishlаrgа soliqkr bo'yichа imtiyozlаr berish;

- resu^^^n tejаmli foydаlаnаyotgаn xo'jаlik yurituvchi sub^t^mi hаr tomonlаmа rаg'bаtlаntirish vа boshqа tаdbirlаr.

Foydаli qаzilmаlаrning tаqchilligi xom аshyo mаnbаlаri uchun аlohidа ishkb chiqаruvchilаr o'rtаsidаginа emаs, bаlki butun bir dаvlаtlаr o'rtаsidа xаm rаqobаt kurаshining kuchаyishigа olib kelаdi. Mutаxаssislаrning tа'kidlаshlаrichа, yаqin kelаjаkdа xom аshyo mаnbаlаrigа egа bo'lgаn, boshqаlаrdаn ilgаrirok y^gi, chiqindisiz texnologiyаlаrdаn vа energiyаning аrzon mаnbаlаri: kuyosh, suv, shаmol energiyаsidаn foydаlаnishgа o'tgаn dаvlаtlаr dunyodа ustunlikkа egа bo'lаdilаr. Shy sаbаbli resurslаr cheklаngаn shаroitdа аlohidа ishkb chiqаruvchilаrning xo'jаlik fаoliyаti yаnаdа ko'proq mаkrodаrаjаdа hаl etilаdigаn muаmmolаr bikn belgilаnаdi[6,12-14].

Butun dunyo miqiyosidа hаl etilаdigаn muаmmolаr ijtimoiy ishlаb chiqаrishning rivojlаnishi vа uning sаlbiy tа'siri nаtijаsidа sаyyorаdа vujudgа kelаyotgаn sezil^li аks tа'sirlаr bilаn belgilаnib, mаvjud biosferа muvozаnаtini buzаdi. Ko'p ishkb chiqаrish vа yаxshi yаshаshgа intilish айю^ muhitning ifloslаnishi muаmmosi bikn birgа borаdi. Bugungi kundа yer аtmosferаsigа hаr yili 250 mln. tonnа аtrofidа chаnglаr, 145 mln. tonnа oltingugurt ikki oksidi, 1 mln. ton^ ftor, xlor vа boshqа birikmаlаr chikаrilmokdа. 160 km3 sаnoаt chikindilаri dаryo, аnxor, dengiz vа okeаnlаrgа chiqаrib tаshlаnmoqdа. Ob^vo, suv, tuproqning jаdаl ifloslаnishi yuz bermoqdа. Bu аlohidа korxonа, dаvlаt chegаrаsi doirаsini tаn olmаydi vа umumjаxon xususiyаtigа egаdir. Ushbu m^mmokr nаfаqаt аyrim mаmlаkаtlаr, bаlki butun jаxon iqtisodiyotining rivojlаnishigа аsosiy to'siq hisoblаnаdi. Shuning uchun tejаmkorlik mаsаlаsi buyichа bаrchа dаvlаtlаr bir-Mrlm bikn o'zаro аloqаdorlikdа fаoliyаt olib borish^ lozim.

Tejаmkorlikni tа'minlаsh moddiy resu^^^n foydаlаnish sаmаrаdorligini o'stirish bo'yichа butun аmаliy ishlаrning аsosi xisoblаnаdi. Uning аsosiy yo'nаlishlаri sifаtidа quyidаgilаrni аjrаtib ko'rsаtаmiz:

- resurslаr tejаmkorligini tа'minlаshning mа'muriy usullаridаn iqtisodiy usullаrigа o'tish;

- resurskr tejаmkorligini mаqsаdli dаsturlаr аsosidа tаshkil qilish, resurslаrni tejаsh siyosаtining miqdoriy аniq mаqsаdlаrini ishkb chiqish vа ulаrgа tаshkiliy-texnik chorа-tаdbirlаr, birinchi nаvbаtdа FTT yutuqlаrini qo'lksh аsosidа erishishni tаshkil qilish;

- hаrаjаtlаrning hаmdа bаrchа turdаgi moddiy resu^^ming ilg'or texnik-iqtisodiy me^or^n tizimini yаrаtish;

29

- mehnat intizomini o'stirish;

- barcha turdagi resurslar tejamkorligini iqtisodiy va ma'naviy jixatdan rag'batlantirish hamda xo'jasizlik va isrofgarchilik uchun javobgarlikni o'stirish (bu esa resurslar tejamkorligiga ta'sirchan rag'bat hisoblanadi);

- kadrlarning iqtisodiy bilimlarini oshirish, o'qitish, resurslar tejamkorligi soxasidagi ilg'or tajribalarni umumlashtirish va tarqatish.

Bundan tashqari, extiyojlarni to'laroq qondirish mavjud resurslar zaxirasini ko'paytirishni ham talab qiladi. Resurslarni o'stirish omillari ichida quyidagilarni ajratib ko'rsatish zarur:

- iste'mol qilinadigan resurslar tarkibining oqilonaligini belgilovchi tarkibiy omil (resurslarning yangi turlarini an'anaviy resurslar samarali o'rinbosarlarini qo'llash, xom ashyo, material va yoqilg'ining har xil mahalliy turlaridan foydalanish). Bunda o'rindosh tovarlarni va ikkilamchi xom ashyolarni ishlatishdan foyda olish, shuningdek, yakuniy Mahsulotning shakllanishi jarayonida resurslarni tejashga e'tiborni kuchaytirish natijasida xom ashyo va materiallarni iste'mol qilishning iqtisodiy jixatdan samarali tarkibini yaratish zarur;

- berilgan iste'mol xususiyati va past material sig'imiga ega bo'lgan yangi turdagi Mahsulot ishlab chiqarishni hamda chiqarilayotgan Mahsulot og'irligi ko'rsatkichlarining pasayishini belgilovchi konstruktsion omil;

- birlamchi xom ashyodan to'laroq foydalanishni, chiqindi va yo'qotishlarni qisqartirish hamda ikkilamchi resurslarni asosiy texnologik jarayon talablariga muvofiq iste'molga tayyorlash asosida ishlab chiqarishga jalb qilishni belgilovchi texnologik omil. Bu omillar orqali yangi texnologiyalar yaratish, ilmiy-tekshirish va tajriba konstruktorlik ishlari, shuningdek, Mahsulotning material sig'imi darajasini muntazam ravishda pasaytirish maqsadida ishlab chiqarish jarayonlarida materiallarni tejash ta'minlanadi;

- naqd, ammo ishlatilmaydigan resurslarni ishlab chiqarishga jalb qilishni va ichki zaxiralarni har akatlantirishni belgilovchi tashkiliy omil. Bu orqali ishlab chiqarishga mutanosib ravishda saqlanayotgan resurslar miqdoriga ta'sir etuvchi zaxiralarning kamayishini hisobga olgan xolda ularni extiyotkorlik bilan saqlash; aylanma har ajatlarni pasaytirish yo'li bilan resurslarni tejashga to'g'ridan-to'g'ri yordam beruvchi ishlab chiqarish vo- sitalarining samarali aylanishini ta'minlashga erishiladi.

Resurslardan tejamli foydalanishda extiyojlarni qisqartirish omillari ham muhim o'rinni egaplab, ular quyidagilarda ko'rinadi:

- Mahsulot sifati, uning chidamliligi va eskirmaslik darajasini oshirish; bu Mahsulotni qo'shimcha ishlab chiqarishga hamda ta'mirlash ishlarini o'tkazishga ketadigan zarur resurslarga bo'lgan extiyojni qisqartirishni belgilaydi;

- ishlab chiqarilayotgan Mahsulot energiya sig'imini pasaytirish; bu energiya resurslaridan foydalanish jarayonida ularni tejashni bildirib, energiyaga bo'lgan extiyojlarni qisqartiradi;

- resurslarning samarali turlarini chiqarish (prokatning tejamli turlari, qurilish materiallariniig yengil konstruktsiyalari va boshqalar); bu ulardan foydalanish umumiy hajmlarini, ishlab chiqarishdagi chiqindi va yuqotishlarni hamda bu resurslarning o'zlarini ishlab chiqarish bilan bog'liq resurs har ajatlarini kamaytirishni ta'minlaydi;

30

RESEARCH!________,

ISJIF 2023:5.971

- ishlаb chiqrnsh iste'moligа xom аshyo, mаteriаl vа yoqilg'ini unumli tаyyorlаsh; bu ulаrdаn foydаlаnish koeffitsientini oshirаdi, chiqindilаr miqdorini kаmаytirаdi, iste'molchilаr o'rtаsidа resurslаrni qаytа tаqsimlаshni tаshkil qilishgа vа dаstlаbki xom аshyoni sаmаrаli qаytа ishlаshgа yo^m berаdi, korxonаning ulаrgа bo'lgаn tаlаbini kаmаytirаdi;

- resurs yo'qotishlаrining bаrchа turlаri (sаqlаsh, jo'nаtish vа boshqаlаr)ni qisq8rtirish.

- resurslаr tejаmkorligining bаrchа sаnаb utilgаn omillаrini аmаlgа oshirish m^mmoni ishchi kuchining moddiy resu^tern tejаmli vа oqilonа ishlаtishdаn modd iy mаnfааtdorligini o'stirish uchun yаngi tizim bаrchа unsurlаridаn bir vаqtdа foydаlаnish bilаn hаl qilingаndаginа sаmаrаli bo'lishi mumkin.

Resursl^ tejаmkorligini tа'minlаshdа mа'muriy vа iqtisodiy usullаrni oqilorn qo'shib olib borish xozirgi resurskr tejаmkorligi iqtisodiy siyosаti doirаsidа hаl qilishni tаlаb qilаdigаn muhim m^mmo bo'lib hisoblаnаdi [4, 8-14]. Mа'muriy tizim dаvridа bu muаmmoni hаl qilishgа ilmiy аsoslаngаn yondаshuvning mаvjud emаsligi shungа olib kelgаn ediki, resurslrn- tejаmkorligining iqtisodiy usullаri аmаldа qo'llаnilmаdi. Turli mulk shаkllаri, o'z-o'zini moliyаlаshtirish vа o'z-o'zini qoplаsh shаroitidа esа xo'jаlik yurituvchi sub'ektlаr tejаmkorlikning bаrchа zаhirаlаrini izlаsh vа hаr аkаtlаntirishdаn, resurslаrdаn foydаlаnish sаmаrаdorligini o'stirishdаn hаkikаtаn hаm iktisodiy mаnfааtdor bo'lib qolmoqdаlаr. Ulаrni zаruriy bilimlаr, resurskr tejаmkorligi ishining usul vа vos^^n bilаn qurollаntirish аsosiy vаzifаdir.

Resursl^ tejаmkorligi muаmmosini butun iqtisodiyot mikyosidа tаshkiliy hаl etish tаrmoqqа, m^kur turdаgi resurslаrning ishlаb chiqаruvchisigа topshirilishi kerak. Hаr bir tаrmoq muаyyаn turdаgi resurslаrning ishlаb chiq8ruvchisi sifаtidа iqtisodiyotning ungа bulgаn ehtiyojlаrini qondirish uchun jаvob berаdi. Bu tаrmoq doirаsidа mos keluvchi resurslаrni tejаsh siyosаti shаkllаnishi zаrur. Bundаy siyosаtni ishlаb chiqishdа, eng аvvаlo, tejаmkorlikning iqtisodiy jаrаyonlаrgа vа xodisаlаrgа kursаtаdigаn tа'siri vа o'zаro аloqаsi o^g^nisM kerаk.Buni аniqlаsh uchun tejаmkorlikni yuzаgа chikаrаdigаn vаqtni tejаsh qonunining аmаl qilish xususiyаtlаri o'rgаnilib, ungа mos tаdbirlаr ishlаb chiqilishi kerаk.

Xulosа

Resurslаrdаn tejаmkorlik bilаn foydаlаnish dаrаjаsini bаxolаshdа eng аvvаlo tejаmkorlikning аmаl qilish tаmoyillаrini belgilаb olish mаqsаdgа muvofiq. xisoblаnаdi. Chunki, tejаmkorlik tushunchаsining serqirrаligi hаmdа turlichа mа'no kаsb etishi mаzkur jаrаyonning аmаl qilishi to'g'risidа kengroq tаsаvvurgа egа bo'lishni tаqozo etаdi. Shungа ko'rа, mаzkur tаmoyillаrni belgilаshdа tejаmkorlikkа jаmiyаtdаgi umumiqtisodiy jаrаyon sifаtidа yondаshilаdi.

Tejаmkorlik mа'lum mаqsаdgа yo'nаltirilgаn inson xаtti-hаrаkаtining muаyyаn ko'rinishi bo'lib, uning аsosidа mаnfааtdorlik yotаdi. Tejаmkorlik dаstlаb аlohidа shаxsning mаnfааtdorligi sifаtidа mаydongа tushib, turli iqtisodiy b^lik^r (oilа, korxonа, tаrmoq, jаmiyаt) doirаsidа turli dаrаjаlаrdа rnmoyon bulаdi. Mаsаlаn, аlohidа shаxsning tejаmkorligi o'zi uchun eng yuqori dаrаjаdаgi mаnfааtdorlik bil8n boglik bo'lаdi.

Oilаdаgi tejаmkorlik аsosidа qon-qаrindoshlik аloqаlаridаn tаshkil topgаn guruhiy mаnfааt yotsаdа, biroq uning hаr bir а'zosi uchun doimo hаm bir xil dаrаjаdа mаnfааtli,

31

RESEARCH!________,

ISJIF 2023:5.971

deb bo'lmaydi. Korxona va tarmoq darajasida bu manfaatdorlik nisbatan yanada kuchsizroq darajada namoyon bo'ladi. Jamiyat miqyosidagi tejamkorlikka erishish uchun turli manfaatlarni o'zaro uyg'unlashtira olish zarur.

Bugungi kunda jamiyat miqiyosida turli resurslar tejamkorligiga amal qilish, unga undash maqsadida turli chakiriqlar, targ'ibot va tashviqot ishlari olib borilmoqda. Masalan, ilgari aholi tomonidan ichimlik suvi, tabiiy gaz, elektr energiyasidan foydalanishda tejamkorlikka rioya etish borasida turli tasviriy materiallar, ommaviy axborot vositalari orqali reklama roliklari keng qo'llanilar edi. Biroq bunday vositalarning ta'sir darajasini yetarli deb bo'lmasdi. Keyingi yillarda bu resurslardan foydalanishda maxsus xisoblagichlarning o'rnatilishi esa darhol manfaatdorlik hissining amal qilishini ta'minladi. Shunga ko'ra, har qanday darajadagi tejamkorlikni ta'minlash uchun eng avvalo uning o'zaro manfaatlarga muvofiqligini yulga ko'yish, erishish lozim.Tejamga erishishpipg mahsulot sifatiga salbiy ta'sir ko'rsatmasligi. Tejamkorlik aniq bir chegara, me'yorga ega bo'lishi lozim. Eng avvalo, tejamkorlik yaratilayotgan mahsulot, bajarilayotgan ish, amalga oshirilayotgan faoliyatning sifatiga, uning me'yoriy o'lchamlariga, texnologik jihatdan tayyorgarlik darajasiga putur yetkazmasligi kerak. Masalan, tejamkorlik niqobi ostida mahsulotga sarflanayotgan xom ashyo, materiallarni yetarli darajada sarflamaslik muqarrar ravishda mahsulot sifatiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. SHunga kura, tejamkorlik mahsulotning texnik, texnologik, fizikaviy, moddiy resurs sarfi va boshqa me'yorlariga putur yetkazmasligi zarur.Tejamkorlikka maqsadga muvofiq yo'naltirish mumkinligi. Tejamkorlik qandaydir "qotib kolgan", bir xilda o'zgarmay turadigan jarayon yoki xatti-har akat emas. Uni yo'q joyda kosil qilish, kam joyda rivojlantirish va maqsadga muvofik yunaltirish mumkin. Masalan, jamiyat a'zolari dunyoqarashlarida tejamkorlik hissini kuchaytirish maqsadida turli yo'nalishlardagi ta'sir vositalari, chora-tadbirlar tizimidan foydalanish mumkin. Eng avvalo oilada, turli tarbiya muassasalarida (bog'cha, maktab va x.k.) bolalar ongida tejamkorlikka moyillikni tarbiyalash muxim hisoblanadi. Qolaversa, har bir mehnat jamoasida ishchi va xizmatchilarni tejamkorlikka undovchi rag'batlar, vosita va dastaklarni qo'llash maqsadga muvofiqdir.

Umuman olganda tejamkorlikni shakllantirishning quyidagi usullarini ajratib kursatish mumkin:

- iqtisodiy;

- noiqtisodiy.

Iqtisodiy usullar quyidagi vositalardan tarkib topadi: tejamkorlikni moddiy va nomoddiy jixatdan rag'batlantirish; uni turli iktisodiy mehanizmlar orqali uyg'unlashtirish;

Noiqtisodiy usullarga eng avvalo turli yo'nalishdagi tarbiya vositalari kiradi:

- oiladagi tarbiya;

- maktabgacha va maktabdagi tarbiya;

- diniy tarbiya;

- shaxsiy namuna;

- tushuntirish, tashviqot, targ'ibot.

Inson xayotining vaqt jihatidan cheklanganligi unga berilgan hayot davrida imkon qadar ko'prok koniqish olishga undaydi. Shuningdek, tejamkorlik muqarrar ravishda FTT

32

RESEARCH!________,

ISJIF 2023:5.971

bilan xamohang borishi lozim. Ko'p xollarda mahsulot ishlab chiqarish yoki mehnat jarayonidagi tejamkorlik o'z navbatida yangilik, ixtirolarni keltirib chikaradi.

Foydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro'yxаti:

1. Abdullaeva Sevarakhon KHasanovna / Issues of Ensuring Economic Stability in the Textile Industries. // JournalNX - 2020. VOLUME 6, ISSUE 12 Doi https://media.neliti.com/media/publications/335549-issues-of-ensuring-economic-stability-in-de5aaaf9.pdf

2. Abulqosimov H. Iqtisodiy resurslar va ulardan unumli foydalanish yo'nalishlari.O'quv qo'llanma. T.: " Noshirlik yogdusi", 2016.

3. Davlyatova, G. M. & Abdullaeva, S. H. (2022). Iqtisodiyotda tarmoqlararo munosabatlarni rivojlantirish asosida to'qimachilik korxonalarining iqtisodiy barqarorligini ta'minlash. Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro jurnali, 2 (5), 18-29. doi: 10.5281/zenodo.6945580

4. Davlyatova, G. M., & Kurpayanidi, K. (2020). Iqtisodiyotni rivojlantirishning asoslari va xususiyatlari. Farg'ona, Klassik - ISBN: 978-9943-6663-7-5.120 b. Doi: http://doi.org/10.17605/0SF.I0/RJCY5

5. Davlyatova, G. M., & Kurpayanidi, K. (2020). Marketing as the main factor in introducing innovative products to the market. InternationalMultidisciplinary. Research Journal, 10(5), 430.

6. Davlyatova, G. M., Abdullaeva, S.H. Ensuring economic stability of textile enterprises based on the development of inter-sectoral relations in the economy //AL-FERGANUS, (p. 6-32) Iqtisodiyotda tarmoqlararo munosabatlarni rivojlantirish asosida to'qimachilik korxonalarining iqtisod iy barqarorligini ta'minlash (alferganus.uz)

7. Davlyatova, G.M. (2020). To'qimachilik sanoati mahsulotlarining eksport salohiyatini oshirishda marketing strategiyasini ishlab chiqish. [Development of a marketing strategy to increase the export potential of textile products]. Collection of materials of the international scientific and practical conference (May 27, 2020). 653-656 p. https://ru-science.com

8. Davlyatova, G.M., Abdullaeva, C.X. (2019) Systemic principles and regularities of commercial enterprise as a socio-economic system. // Journal of Economy and Business., (6-1). p.95. Doi https:// dx.doi.org /10.24411 /2411-0450-2019-10827. https://cyberleninka.ru/article/n718235040

9. Davlyatova G.M, Abdullaeva C.X. (2019) Systemic principles and regularities of commercial enterprise as a socio-economic system. // Journal of Economy and Business., (6-1). p.95. Doi https:// dx.doi.org /10.24411 /2411-0450-2019-10827. https://cyberleninka.ru/article/n718235040

10. Gafurova F.S., Davlyatova G.M. (2019) Identification and mobilization of reserves of the rational use of resources as a factor of increasing production efficiency. Problems of modern science and education., 12 (145) Part 1. P.52.

11. Shodmonov Sh., G'afurov U "Iqtisodiyot nazariyasi" darslik TDIU 2009.

12. To'ychieva O., Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish masalalari. Namangan Davlat Universitetining Ilmiy axborotnomasi 2019. 8-son

13. Бaйгуловa А Экономии ресурсосбережения [Электронный ресурс]: электронный учебный курс. Ульяновск: Ульяновский гос. ун-т, 2014.

14. Дaвлятовa, Г. М. (2021). О некоторых нaпрaвлениях рaзвития промышленности Узбекистaнa та перспективу. [About some directions of development of the industry of Uzbekistan for the future] Экономика и бизнес: теория и практика, (10-1), 101-105.

33