Научная статья на тему 'ИНВЕСТИЦИЯ МАБЛАҒЛАРИНИНГ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК ЯЛПИ МАҲСУЛОТЛАРИ ҚИЙМАТИГА ТАЪСИРИНИ ИҚТИСОДИЙ БАҲОЛАШДА ЯНГИЧА ЁНДАШУВ'

ИНВЕСТИЦИЯ МАБЛАҒЛАРИНИНГ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК ЯЛПИ МАҲСУЛОТЛАРИ ҚИЙМАТИГА ТАЪСИРИНИ ИҚТИСОДИЙ БАҲОЛАШДА ЯНГИЧА ЁНДАШУВ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

45
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қишлоқ хўжалиги / инвестиция / марказлаштирилган инвестициялар / марказлаштирилмаган инвестициялар / кўп омилли регрессия модели

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Маҳмудов Саидкарим

Илмий тадқиқот ишида қишлоқ хўжалик фаолиятига жалб этилган марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган инвестициялар маблағларининг қишлоқ хўжалик ялпи маҳсулот қийматига таъсири ўрганилган. Таҳлилда, Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси томонидан тўпланган маълумотлар асосида кўп омилли регрессия моделидан фойдаланилган. Натижада, 1% қўшимча киритилган инвестиция ялпи маҳсулотни 0,74% га, экин майдонларига ўртача минерал ўғит солиш миқдори 0,95% ва қишлоқ хўжалигига сарфланган сув миқдори эса 2,67%га ошириши илмий асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИНВЕСТИЦИЯ МАБЛАҒЛАРИНИНГ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК ЯЛПИ МАҲСУЛОТЛАРИ ҚИЙМАТИГА ТАЪСИРИНИ ИҚТИСОДИЙ БАҲОЛАШДА ЯНГИЧА ЁНДАШУВ»

ИНВЕСТИЦИЯ МАБЛАГЛАРИНИНГ ЦИШЛОК; ХУЖАЛИК ЯЛПИ

МА^СУЛОТЛАРИ ЦИЙМАТИГА ТАЪСИРИНИ ЩТИСОДИЙ БА^ОЛАШДА ЯНГИЧА ЁНДАШУВ

Махмудов Саидкарим

Тошкент давлат аграр университети мустакил изланувчиси

АННОТАЦИЯ

Илмий тадкикот ишида кишлок хужалик фаолиятига жалб этилган марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган инвестициялар маблагларининг кишлок хужалик ялпи махсулот кийматига таъсири урганилган. Тахлилда, Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси томонидан тупланган маълумотлар асосида куп омилли регрессия моделидан фойдаланилган. Натижада, 1% кушимча киритилган инвестиция ялпи махсулотни 0,74% га, экин майдонларига уртача минерал угит солиш микдори 0,95% ва кишлок хужалигига сарфланган сув микдори эса 2,67%га ошириши илмий асосланган.

Калит сузлар: кишлок хужалиги, инвестиция, марказлаштирилган инвестициялар, марказлаштирилмаган инвестициялар, куп омилли регрессия модели

КИРИШ

Мамлакатимиз иктисодиёт янги учинчи ренесансга кириб бораётган бир даврда, аграр сохада олиб борилаётган узгаришлар ва сохани модернизациялашиб бориши бевосита кишлок хужалигига йуналтирилаётган инвестициялар билан боглик. Мамлакатимиз кишлок; хужалиги сохасини ривожлантириш максадида хар йили сохага марказлаштирилган маблаглар хисобидан катта микдорда инвестиция киритилади. Ушбу киритилган инвестициялар, кишлок хужалигини ривожлантириш дастурлари, зараркунандаларга карши курашиш хамда фавкулодда вазиятларда хосилни саклаб колишни таъминлаш, кишлок хужалиги корхонасига кишлок хужалик техникасини харид килиш учун ажратилган лизинг ёки кредит фоизини коплаш, обектларни лойихалаштириш, куриш (реконструкция килиш) ва жихозлаш учун капитал куйилмалар, максадли махсулотлар ишлаб чикариш хамда экспортни куллаб-кувватлаш йуналишларига тугри келади.

Мамлакатимизда ижтимоий-иктисодий сохаларда ислохотларни узлуксиз амалга оширишда, тармок ва сохаларнинг ривожланишида, улар уртасида интеграцион

November, 2022

298

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

жараёнларни баркарор ривожланишида инвестициялар мухим ахамиятга эга булиб, уларни жалб этишни ривожлантириш фаол инвестиция сиёсати оркали амалга оширилади. Натижада, кишлок хужалик фаолиятида махсулот ишлаб чикариш хажми микдор ва сифат жихатдан ошишига таъсир курсатиб, ахолини кишлок хужалиги махсулотларига, кайта ишлаш саноатини эса хом-ашё билан таъминлаш оркали мамлакатимиз озик-овкат хавфсизлигини мустахкамлашга, экспорт салохиятини ошишига замин яратилмокда. Бирок, кейинги йилларда кишлок хужалиги фаолиятига жалб этилаётган инвестиция мухитини яхшилашда ва инвесторларнинг хукук ва манфатларини кафолатлашда, уларга иктисодий имтиёзлар бериш борасида чора-тадбирлар ишлаб чикилган булсада, иктисодиёт тармокларига сарфланган жами инвестициялар хажмида кишлок хужалигига ажратиладиган инвестициялар улуши камайиб бормокда. Иктисодиётни тараккий этиб боришида кишок хужалиги сохасидаги ислохотларни амалга ошириш, давлат томонидан ажратилаётган марказ-лаштирилган инвестиция ресурсларидан самарали фойдаланиш билан боглик. Инвестициялардан самарали фойдаланиш эса сохани чукур тадкик килиш, уни илмий урганган холда рационал ёндошишни такозо килади.

Кишлок хужалик фаолиятига жалб этилган марказлаштирилган ва марказлашмаган инвестиция маблагларининг кишлок хужалик ялпи махсулотлари кийматига таъсирини иктисодий бахолаш асосида илмий асосланган таклифлар ишлаб чикиш.

МАТЕРИАЛ ВА МЕТОДЛАР

Тахлилни амалга оширишда Куп омилли чизикли эконометрик моделдан фойдаланилган. Тахлилда, сунгги 10 йил мобайнида Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси томонидан тупланган маълумотлардан фойдаланилган холда давлат инвестицияларини кишлок хужалигига таъсирини бахолаш учун янги курсаткичларни ишлаб чикдик. Тахлилда кулланилаган хар бир узгарувчини йиллар буйича узгаришларини квадратик куринишда олиниши кишлок хужалиги ялпи махсулоти кийматини тахлил килиш имкониятини беради(1-жадвал).

November, 2022

1-жадвал

Узгарувчиларнинг статистик тавсифи

Узгарувчилар Уртача Стандарт Минимум Максимум

киймат огиш киймат киймат

Кишлок хужалиги ялпи махсулот 10.878 0.88 9.954 12.099

киймати квадратик Марказлаштирилган маблаглар 6.657 0.569 6.196 7.568

квадратик Марказлаштирилмаган маблаглар 7.852 1.275 6.674 9.571

квадратик Тармокда банд ахоли сони квадратик 8.163 0.044 8.08 8.208

Кишлок хужалигида асосий 11.385 0.345 10.934 11.732

фонддаги техникалар квадратик

Экин майдонларига уртача минерал 5.808 0.086 5.714 6.023

угит солиш квадратик Кишлок хужалигига сарфланган сув 10.734 0.037 10.687 10.799

микдори квадратик Йирик шохли корамоллар бош сони 9.336 0.127 9.115 9.485

квадратик

Кишлок хужалигида ялпи махсулотнинг узгаришига сохага киритилган инвестициялар хамда турли омилларнинг аграр сохадаги бугунги кунгача булган даврини алохида ажратилган холда таъсирини урганиш максадида куп омилли чизикли эконометрик моделдан фойдаланиш максадга мувофик. Кишлок хужалигига давлат инвестицияларининг таъсирини бахолашда куп омилли прогноз килувчи узгарувчилар мавжуд, шундан келиб чикиб моделда куп омилли регрессия моделини куллаймиз. Бу моделининг умумий шакли куйидаги формула оркали амалга оширилади.

Yt = Po+ Pixi, t + x2, t + • • • + Ркхк, t +

бу ерда Y - прогноз килинадиган узгарувчи ва х1,.,хк мустакил узгарувчилар к башорат килувчи узгарувчилар хисобланади. Прогноз килувчи узгарувчиларнинг хар бири ракамли булиши максадга мувофик. P о ,..., Pк коэффициентлари моделдаги бошка барча прогноз килувчиларнинг таъсирини хисобга олгандан кейин хар бир прогнознинг таъсирини улчайди. Шундай килиб, коэффициентлар башорат килувчи узгарувчиларнинг маржинал таъсирини аниклаш имконини беради.

ТАХЛИЛ НАТИЖАСИ

Узгарувчиларни колдиклардан холи булишини Дурбин-Ватсон (Durbin-Watson test) статистик тести оркали текширилди ва 2-жадвалда келтирилган регрессия тахлили натижаси олинди. Дурбин-Ватсон тест эмпирик тахлилни амалга ошириш

November, 2022

300

мумкинлигини хамда узгарувчилар колдиклардан холи эканлигини курсатди (Durbin-Watson d-statistic = 1.634465 / R-squared = 0.9999).

2-жадвал

Куп чизи^ли реграссия модели натижалари

Кишлок хужалиги ялпи махсулот киймати

Маржинал таъсир

Марказлаштирилган маблаглар Марказлаштирилмаган маблаглар Тармокда банд ахоли сони Кишлок хужалиги техникалари Экин майдонларига уртача минерал угит сарфи Кишлок хужалигига сарфланган сув микдори Йирик шохли корамоллар бош сони Узгармас киймат (constant)

.028 (.073) .736** (.176) 2.017 (1.236) .093 (.59) .949** (.288) 2.665** (.539) -.65 (.785) -40.657* (13.949)

Mean dependent var

R-squared

F-test

Akaike crit. (AIC)

10.878 SD dependent var

0.999 Number of obs

732.447 Prob > F

-38.543 Bayesian crit. (BIC)

0.880 11.000 0.000 -35.360

* p<0.1, ** p<0.05, *** p<0.01 кавс ичидагилар стандарт хатолик хисобланади

Регрессия натижаси шуни курсатадики, кишлок хужалиги ялпи махсулоти кийматининг маржинал узгаришига марказлаштирилмаган маблаглар, экин майдонларига уртача, минерал угит солиш ва кишлок хужалигига сарфланган сув микдорига статистик жихатдан кучли таъсир курсатди. Жумладан, марказлаштирилмаган маблаглар окимини ушбу тармокга киритилиши сунгги беш йилда 13,3 баробарга ошиши эвазига ялпи махсулот кийматини ошишига таъсир килгани илмий жихатдан асосланди. Яъни, 1% кушимча киритилган инвестиция ялпи махсулотни 0,74% га ошириши исботланди. Шунингдек, экин майдонларига уртача минерал угит солиш микдорини 1% га ошириш, ялпи махсулот кийматини 0,95% ва кишлок хужалигига сарфланган сув микдори эса 2,67% га кутарилишига сабаб булган.

November, 2022

301

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

Дархакикат, юкорида урганилган тушунчаларни хисобга оладиган булсак мамлакатимизда марказлаштирилган маблагларнинг хам ялпи махсулот кийматини оширишда таъсири юкори булган. Буни тахлилларимиз натижалари хам курсатиб турибди. Вахоланки, 1% давлат инвестицияларини сохага киритиш 0,03% га ялпи махсулот кийматини ошишига сабабчи булган.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Кишлок хужалигига сарфланган давлат инвестицияларини бахолашда бевосита кишлок хужалигидаги ялпи махсулот кийматининг маржинал узгаришига таъсир килувчи омиллар урганиб чикилди. Кишлок хужалиги ялпи махсулоти кийматининг маржинал узгаришига марказлаштирилмаган маблаглар, экин майдонларига уртача минерал угит солиш ва кишлок хужалигига сарфланган сув микдори узгарувчилари статистик жихатдан ижобий таъсир курсатган. 1% кушимча киритилган инвестиция ялпи махсулотни 0,74% га, экин майдонларига уртача минерал угит солиш микдори

0.95. ва кишлок хужалигига сарфланган сув микдори эса 2,67%га оширади. Кишлок хужалигига йуналтирилган инвестициялар кийматининг ошиши, хусусан сугориш технологияларига сарфланган инвестициялар кийматининг ошиши кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларинг ялпи даромадини ошириши хамда хужалик рахбарлари билим даражасининг усиши мазкур молиявий активларни самарали бошкаришда асосий омиллардан бири булиб хизмат килади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Узбекистон Республикаси молия вазирлиги хузуридаги кишлок хужалигини давлат томонидан куллаб-кувватлаш жамгармаси фаолиятини такомиллаштириш тугрисида. ПФ - 6179 - сон. 26.02.2021.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "2017-2021 йиллардаги Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича харакатлар стратегияси" тугрисидаги ПФ-4947-сонли Фармони. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Кишлок хужалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида. ПФ-5742-сон. 17.06.2019

November, 2022

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

4. Antle J. M., Ray S. Challenges of sustainable agriculture in developing countries //Sustainable agricultural development. - Palgrave Macmillan, Cham, 2020. - C. 95-

5. Baba S. H. et al. Impact of investment on agricultural growth and rural development in Himachal Pradesh: Dynamics of public and private investment //Indian Journal of Agricultural Economics. - 2010. - Т. 65. - №. 902-2016-67360.

6. Dong X. Y. Public investment, social services and productivity of Chinese household farms //The Journal of Development Studies. - 2000. - Т. 36. - №. 3. - С. 100-122.

7. Makhmudov S. Инвестицияларни молиялаштиришда инвестицион мухитини такомиллаштириш //Архив научных исследований. - 2020. - Т. 35.

8. Юсупов М. Марказлашган давлат инвестициялари ва максадли дастурлари оркали кишлок хужалигини ривожлантиришнинг устувор йуналишлари //Архив научных исследований. - 2020. - №. 10.

9. Хотамов И. ИС Инвестиция лойихалари тахлилининг асосий йуналишлари //Архив научных исследований. - 2020. - №. 11.

138.

November, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.