CC BY
1INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA KORXONALARDA RISKLARNI BOSHQARISH MEXANIZMINI TAKOMILLASHTIRISH (O'ZBEKIPAKSANOAT
UYUSHMALARI MISOLIDA) Nosirov Muzaffar To'lib o'g'li
Namangan muhandislik-texnologiya instituti, '' Menejment'' Kafedrasi assistenti
muzaffarnosirov1992@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10725606
Annotatsiya. Ushbu maqolada innovatsion texnologiyalar vositasida korxonalar risklarini boshqarishning nazariy asoslari, mexanizmlari organib chiqiladi. Venchurli moliyalashtirish hamda risklarning bogliqligi organib tahlil etiladi. O'zbekipaksanoat uyushmalari maqola obyekti sifatida tanlab olinadi.
Kalit so'zlar: Innovatsion loyiha, investitsiya kompaniyasi, boshqaruv kompaniyasi, venchurli moliyalashtirish, risklarni boshqarish usullari.
Аннотация. В данной статье рассматриваются теоретические основы и механизмы управления рисками предприятия посредством инновационных технологий. Изучена и проанализирована связь между венчурным финансированием и рисками. В качестве объекта статьи выбраны отраслевые объединения Узбекистана.
Ключевые слова: Инновационный проект, инвестиционная компания, управляющая компания, венчурное финансирование, методы управления рисками.
Abstract. This article examines the theoretical basis and mechanisms of enterprise risk management by means of innovative technologies. The relationship between venture financing and risks is studied and analyzed. Uzbek industry associations are selected as the object of the article.
Keywords: Innovative project, investment company, management company, venture financing, risk management methods.
KIRISH
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, venchurli moliyalashtirish har doim risklar bilan bog'liq bo'lishiga asosan, innovatsion korxonaning iqtisodiy ko'rsatkichlariga ta'sir ko'rsatadigan barcha omillarni oldindan aytib bo'lmasligi, ya'ni bashorat qilib bo'lmasligi sabab bo'ladi. Amalga oshirilayotgan innovatsion loyihaning iqtisodiy ishonchliligi ko'p jihatdan noaniqlik sharoitida tanlangan qarorning to'g'riligiga bog'liq. Innovatsion loyiha risklaridan kelib chiqadigan yo'qotishlarni kamaytirish uchun himoya choralari ishlab chiqiladi, mumkin bo'lgan maksimal zarar hisoblab chiqiladi va ularni bartaraf qilish yo'llari belgilanadi. Shuning uchun har qanday darajadagi riskni boshqarishning asosiy vazifasi - bashorat qilish va barcha noaniqlik sharoitida kelib chiqadigan salbiy oqibatlarni bartaraf etish uchun optimal yechimlarni tanlash, shuningdek, riskni keltirib chiqaradigan omillarni samarali boshqarishdir [2, 67-68].
ADABIYOTLAR SHARHI
"Venchur kapital" va "venchur biznes" atamalari inglizcha "venture" so'zidan kelib chiqqan bo'lib, "riskli faoliyat", "xavf bilan bog'liq ishni boshlash", "chayqovchilik", "xavf ostida bo'lgan mablag'" deb tarjima qilinadi. "Risk" so'zining iqtisodiy mazmuni esa, noaniqlik sharoitida tadbirkorlik faoliyati natijasida o'z resurslarini qisman yo'qotish, rejalashtirilgan daromad (foyda)ni ololmaslik yoki umuman foydani ololmaslik va qo'shimcha xarajatlarning paydo bo'lish ehtimoli (tahdidi)ni tushunish mumkin yoki buning aksi - kelajakda rejalashtirilganga nisbatan sezilarli darajada foyda (daromad) olish imkoniyatini anglatadi [1, 125].
TADQIQOT METODOLOGIYASI VA EMPIRIK TAHLIL
Hozirgi kunda innovatsion risklaming yagona kompleks tasnifi mavjud emas. Mazkur risklarni aniq tasniflash va identifikatsiyalashsiz venchur faoliyatining innovatsion risklarini boshqarish usullarini ishlab chiqish va rivojlantirish mumkin emas. Korxona miqyosidagi (mikro darajadagi) tadbirkorlik risklari moliyaviy va tijorat risklariga bo'linadi. (1-rasm).
M
32
m ^
O
y>
ty1
a |
1-rasm. Innovatsion risklarning tasniflanishi
Moliyaviy risklar noaniqlik sharoitida moliyaviy pul oqimlarining harakati asosida yuzaga keladigan yo'qotishlar hisoblanadi va ularning tarkibiga quyidagilar kiradi: kredit riski, valyuta riski, foiz riski va inflyatsiya riski.
Tijorat riski deganda firmaning tashkiliy, texnik, ishlab chiqarish va innovatsion salohiyatidan foydalanish natijasida istalgan samarani qo'lga kirita olmaslik ehtimoli tushuniladi.
NATIJALAR
Venchur kapitalli firmalar o'z faoliyati davomida investitsiyalarning hayotiyligi bosqichlariga mos keladigan ma'lum bosqichlarni bosib o'tadi. Ushbu bosqichlarning har birida muayyan muammolar mavjud bo'lib, shunga mos ravishda o'ziga xos baholash va yechimlarni talab qiladigan risklar mavjud bo'ladi.
1-jadval.
Venchur innovatsion risklarning tasniflanishi
Firma
hayotiyligi Risk turlari Riskni vujudga keltiruvchi omillar
bosqichi
Seed - ishlab Tadqiqot riski Tadqiqotchilar va sinovchilar xatosi
chiqish Investitsion risk Yakuniy (moliyaviy) natijaning noaniqligi,
(yaratish) ko'zda
bosqichi tutilmagan xarajatlar
Selektiv risk Ekspert va bashorat qiluvchining xatosi
Umumiqtisodiy, Davlat boshqaruvining samarasizligi
Fiskal-monetar
risklar
Moliyaviy risk Inflyatsiyaning bashorat qilib bo'lmaydigan sur'atlarda o'sib ketishi, innovatsion loyiha hamkorlarining moliyaviy holatining yomonlashuvi
Marketing riski Raqobatchilar xatti-harakatini, ularning salohiyatini baholashda, bozor salohiyatini baholashda xatolar
Loyiha risklari Biznesni loyihalashtirishda xatolar
Start-up - boshlang'ich bosqich Texnologik risklar Ko'zda tutilmagan texnologik qiyinchiliklar, dastlabki reskrslar va qo'shimcha qismlar sifatining tushib ketishi
Marketing riski Resurslar bozori kon'yukturasining o'zgarishi
Moliyaviy risk Bozordagi foiz stavkalarning o'zgarishi, kredit va ssuda qiymatining o'zgarishi, bashorat qilib bo'lmaydigan moliyaviy qiyinchiliklar
Investitsion risk Qimmatli qog'ozlar kotirovkasining o'zgarishi
Early stage -erta kengayish boqichi Raqobat riski Innovatsiyalar raqobatbardoshligini, ularning raqobat afzalligini noto'g'ri baholash
Tijorat riski Transaksiya xarajatlarini hisoblashda xatolar
Marketing riski Innovatsiyalar bozori kon'yukturasining o'zgarishi
Hamkorlik riski Hamkorlar bilan munosabatning o'zgarishi
Investitsion risk Qimmatli qog'ozlar kotirovkasining o'zgarishi
Moliyaviy risk Inflyatsiyaning bashorat qilib bo'lmaydigan sur'atlarda o'sib ketishi
Expansion -o'sish boqichi Marketing riski Bozorda innovatsiyalarning o'sish sur'atini hisoblashda xatolar
Loyiha riski Biznesni loyihalashtirishda xatolar
Iste'mol riski Iste'molchining talabida va uning moliyaviy holatidagi o'zgarishlar
Investitsion risk Qimmatli qog'ozlar kotirovkasining o'zgarishi
1-jadvalda firmaning hayotiy igi bosqichlariga mos ravishda venchur innovatsion
risklarning tasnifi keltirilgan. Ushbu tasnif venchurli moliyalashtirishning barcha bosqichlarida mavjud bo'lgan har xil innovatsion risklarni tavsiflaydi. Shu sababli, kompaniya hayotiyligining har bir bosqichida innovatsion risklarni kompleks boshqarish muammosi ayniqsa dolzarb bo'lib qoladi.
Innovatsion faoliyatdagi risklarni boshqarish bir necha bosqichlardan iborat:
1) Noaniqlikni tahlil qilish - innovatsion venchur investitsiyalarni amalga oshirish baholanadi, bunda venchur loyihaning barcha bosqichlarida ma'lumotlarning yetarli yoki yetarli emasligiga, ma'lumotlarning to'liqligiga e'tibor beriladi va tahlil qilinadi hamda risklar tahdidlarini ko'payish imkoniyatlari aniqlanadi;
2) Risklarni aniqlash (identifikatsiyalash) va tasniflash (turlarga ajratish) - venchur kapitalni shakllantirish va undan foydalanishning barcha bosqichlarida riskli hodisalarni vujudga kelish sabablari aniqlanadi, risklarni paydo bo'lish, ko'payish shartlarining miqdoriy va sifat tavsiflarini shakllantiriladi, risklar tasnifi ishlab chiqiladi;
3) Risklarni tahlil qilish va miqdoriy baholash, qo'shimcha ma'lumotlar asosida venchur loyihasining indikatorlari va umumiy innovatsion risklarning matematik modeli aniqlanadi. Innovatsion risklarni miqdoriy baholash quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:
— Loyiha sezgirligi tahlili;
— Senariylar usuli;
— "Qarorlar daraxti"ni barpo etish usuli;
— "Zarasizlik nuqtasi"ni aniqlash usuli;
— Sub'ektiv ehtimollar usuli. XULOSA VA MUNOZARA
Xulosa qilib aytganda, venchurli moliyalashtirishning innovatsion risklarini boshqarish deganda, venchur kapitalni shakllantirish va uni innovatsion tadbirkorlikda foydalanishda ko'pincha tasodifiy va bashorat qilib bo'lmaydigan (oldindan aytib bo'lmaydigan) riskli hodisalarni aniqlash, baholash, oldini olish va nazorat qilishga qaratilgan tahliliy, tashkiliy, iqtisodiy va moliyaviy tadbirlar majmuasini tushunish mumkin. Yuqori riskli innovatsion risklarni boshqarishning asosiy maqsadi - venchurli moliyalashtirishda rejalashtirilgan ishlarda uzilishlar va og'ishlarni oldini olish hamda ko'zlangan samaraga erishish maqsadida risklarni samarali boshqarishdir.
REFERENCES
1. Anshin V.M. Kichik va venchur biznesda investitsiyalar va innovatsiyalarni boshqarish / V.M.Anshin, S.A.Filin. - M.: Ankil, 2013. - 359 b.
2. Goncharenko L.P. Xatarlarni boshqarish / L.P. Goncharenko, S.A. Filin. - 3-nashr, o'chirilgan. - M.: KnoRus, 2010. - 215 b.
3. Gracheva N.V., Kulagin A.S., Simaranov S.Yu. Innovatsion tadbirkorlik, uning xatarlari va xavfsizligi: tadbirkorlar uchun qo'llanma. M .: ANKh. 2020. P.101.
4. Folomiyev A.N. Entsiklopedik iqtisodiy lug'at. Zamonaviy bozor iqtisodiyoti. Iqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solish / ed. ed. V.P.Chichkanova. M.: RAGS, 2014. S. 207.
5. Filin S. Noaniqlik va xavf. Xatarlarni tasniflashda innovatsion riskning o'rni // Risklarni boshqarish. 2020. № 4. P.30.
