CC BY
0INGLIZ TILINI O'QITISHDA RAQAMLI DIDAKTIKA, ZAMONAVIY TEXNOLOGIYA VA METODLARDAN FOYDALANISH Abilova Zulfiya Jalgasbayevna
Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar universitetining Toshkent filiali "O'zbek va xorijiy tillar" kafedrasi o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.10982706
Ключевые слова: Cовременные технологии, текстовая грамотность, компьютер, вербальность, невербальность, язык, метод, обучение, процесс урока, произведение.
Keywords: Modern technology, texting literacy, computer, verbality, non-verbalism, language, method, writing, genres, training, the process of the lessons, work.
2013-yilda O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan uzluksiz ta'lim tizimining chet tillar bo'yicha davlat ta'lim standarti tastiqlandi. Qaror bilan ta'lim muassasalari bitiruvchilari bajarishi shart bo'lgan tayyorgarlik darajasiga qo'yiladigan asosiy talablar tasdiqlandi. Ta'lim muassasalarining bitiruvchilari mavjud ma'lumotlarni tizimlashtirish va tahlil qilishda qo'llaniladigan analitik fikrlash, internetda taklif qilinadigan ilovalar va dasturlar oqimidagi muayyan muammolarni hal qilish uchun to'g'ri vositalarni tanlash qobiliyati kabi ta'limning zamonaviy jihatlari bilan ajralib turishi kerak. Ko'plab aloqa texnologiyalari ingliz tilidagi versiyada taklif etiladi va shuning uchun ulardan o'quv jarayonida mohirona foydalanish uchun ingliz tilini bilish talab etiladi. Shunday qilib, chet tilini bilish maktab bitiruvchilarining keyingi kasbiy faoliyatining muhim asoslaridan biri bo'lib, o'qituvchi oldiga ko'plab an'anaviy o'qitishusullarini zamonaviy raqamli vositalar bilan uyg'unlashtirish nuqtai nazaridan qayta ko'rib chiqish vazifasini qo'yadi. Ta'kidlash joizki, raqamli texnologiyalarning zamonaviy o'quv jarayoniga integratsiyalashuvi davlatimiz tomonidan bu boradagi qator tashabbuslar bilan qo'llab - quvvatlanmoqda.
Kompyuter texnologiyalarning ingliz tilini o'qitish metodikasiga ta'siri, elektron axborot texnologiyalari dasturiy va texnik vositalarning tarkibiy qismi, raqamli texnologiyalarning mazmuni, ularning terminologiyasi, chet tillarini o'qitishning yakuniy natijasi sifatida har tomonlama til ta'limi, hozirgi yosh avlodning yosh xususiyatlari ko'rib chiqildi. Metodika maktab fanlarini, shu jumladan ingliz tilini o'rganish uchun asosdir. Kompyuterlar va ular bilan birga kelgan elektron axborot muhiti ularning imkoniyatlari bilan uyg'unlashgan maxsus o'qitish metodikasi mavjud bo'lsa, ta'lim jarayoniga jalb etilishi mumkinligini ko'rsatdi.
Chet tilini o'rganishda yangi texnik imkoniyatlardan foydalanishning nazariy va amaliy jihatlari ushbu ilmiy sohani o'rganishni taqozo etdi. Chet tillarini o'qitish metodologiyasidagi o'zgarishlar bilan bevosita bog'liq bo'lgan dasturlarning modellari ularni yaratishda turli xil versiyalarda qo'llaniladi. Agar CALL formatida tuzilgan dastlabki dasturlarning tuzilishini oladigan bo'lsak, shuni ta'kidlash kerakki, o'quvchilarning o'zlari faolligini rag'batlantirish ularda kerakli darajada emas edi. Raqamli texnologiyalar zamonaviy texnik aloqa vositalaridan foydalanishga asoslangan. Ushbu vositalar umumiy multimedia nomi ostida birlashtirilgan bo'lib, gipermatnni olish uchun ma'lumotlarning umumiy hajmida havolalar tizimini tashkil etishga qodir. Gipermatn va multimediya gipermedia yordamida birgalikda foydalanilganda birlashtiriladi.
Bu mablag'larning ishni har tomonlama takomillashtirish imkoniyatini hisobga olgan holda ta'lim jarayonini takomillashtirishga bevosita ta'siri haqida gapiramiz Jumladan, yozish va o'qish malakalarini shakllantirish bilan bir qatorda, nutqda paraverbal va super segmental
til birliklarini qo'llashda nutq va tinglashdagi kamchiliklarni tuzatish jarayonida ushbu texnik vositalardan foydalana olish kiradi. Raqamli texnologiyalarning o'zgaruvchan komponenti yangi paydo bo'lgan holatlarga muvofiq ta'lim jarayonining u yoki bu tomonini tavsiflovchi terminologik bazani o'zgartirish zaruratini keltirib chiqaradi. Raqamli texnologiya atamasining o'zi hozirda axborot-kommunikasiya texnologiyalari atamasini almashtirmoqda, chunki u ko'pincha sinonim hisoblansa-da, yangi paydo bo'layotgan texnologiyalarning foydalanuvchi bilan muloqot qilish nuqtai nazaridan xususiyatlarini to'liqroq tavsiflaydi. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, bizning ishimizda raqamli texnologiyalar atamasi axborot-kommunikasiya texnologiyalari atamasi bilan solishtirganda tavsiya etilgan tadqiqot mazmunining terminologik aniqligiga to'liq mos keladigan tarzda foydalanish qabul qilindi. Foydalanilayotgan elektron resurslarning muhim jihati ularning turli xil qulay formatlarda o'quvchilar o'rtasida saqlangan bilimlar bazasini yaratish qobiliyatidir. Bu qobiliyat taklif etilayotgan materialning foydalanuvchi ma'lumotlarini idrok etish organlariga murakkab, bir vaqtda ta'siri natijasida yuzaga keladi, bu uning rivojlanishiga ham, xotirada keyingi fiksasiyasiga ham ijobiy ta'sir qiladi.
Metodika va lingvodidaktika masalalarini o'rganuvchi olimlarning fikrlarini umumlashtirgan holda shuni ta'kidlash mumkinki, umuman olganda, ularning barchasi o'quv jarayoniga raqamli texnologiyalarni joriy etish zarurligini ta'kidlab, ularning ta'lim jarayoni saviyasini yuksaltirishga ta'sirini ijobiy baholaydi.
1. Raqamli texnologiyalarni qo'llash metodikasining predmeti - har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalash jarayonida chet tilini yangi muloqot vositasi sifatida idrok etish proeksiyasida o'qitish tartibi.
2. Ta'lim sohasidagi raqamli texnologiyalar ta'limni uslubiy va didaktik ta'minlash
ko'lamini kengaytirdi va uning samaradorligini faollashtirish va oshirish imkonini berdi.
Ularning tashqi ko'rinishi ta'limga yondashuv metodologiyasining o'zgarishiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi.
3. o'qitish metodikasida berayotgan o'zgarishlarning asosiy omili bo'lib ularni yaratishda turli versiyalarda foydalanilgan dastur modellari bo'ldi. CALL formatida yaratilgan dastlabki dasturlar o'quvchilar faolligini etarli darajada rag'batlantirmadi.
4. Dastlabki dasturlarning kamchiliklari mustaqil qaror qabul qilishga qodir ko'p qirrali shaxsni tarbiyalash nuqtai nazaridan o'quvchilarning o'zlarini faollashtirishga qaratilgan optimal o'qitish usullarining boshqa modellarini yaratish zarurligini ko'rsatdi.
5. Internetning virtual axborot maydonining paydo bo'lishi insonning elektron qurilmalar bilan o'zaro aloqasi shakllarini o'zgartirdi, bu uning virtual olam bilan aloqasini uzatish vositasiga aylandi.
Raqamli texnologiya atamasi hozirda axborot-kommunikasiya texnologiyalari atamasi o'rnini egallaydi, chunki u yangi paydo bo'lgan texnologiyalarning foydalanuvchi bilan muloqot qilish nuqtai nazaridan xususiyatlarini to'liqroq tavsiflaydi, garchi ular ko'pincha sinonim hisoblanadi.
Chet tilini ravon bilish har tomonlama til ta'limini yaratish jarayonida zaruriy tarkibning faqat bir qismidir. O'quvchida chet tilini bilish bilan bir qatorda o'rganilayotgan til vakillarining
milliy aurasini tashkil etuvchi ijtimoiy-madaniy kategoriyalar sohasidagi bilimlarni shakllantirish zarur.
Yuqoridagi tendensiyalarni tahlil qilish asosida shuni ta'kidlash kerakki, an'anaviy, ilgari qo'llanilgan o'qitish usullari har tomonlama til ta'limi muammolarini hal etishning barcha bosqichlarini har tomonlama qamrab olish uchun etarli emas.
O'quv jarayonida o'quvchilarning yosh toifalari va ularning psixologik rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlari zamonaviy ta'limning boshqa omillari bilan bir qatorda, albatta, hisobga olinishi kerak.
O'qituvchi e'tiborga olishi kerak bo'lgan o'quv jarayonining muhim jihatlaridan biribu o'quvchilarni (digital divide) va aloqa vositalari bilan ta'minlashdagi farqdan iboratbo'lgan raqamli tafovut masalasidir. O'quv jarayonida raqamli texnologiyalardan foydalanishning asosiy vazifasi, umuman olganda, ta'limning vazifalari kabi, shaxsning kompetensiyalari
va kompetensiyalarini rivojlantirishdir. Raqamli kompetensiya atamasining mazmunini batafsil o'rganib, A. Aviram va Y. Eshet-Alkalai raqamlikompetensiyani 5 ta komponentga ajratdilar. Guruhning « Digital literacies » tadqiqotidatil asosida aniqlangan yana bir kompetensiyasi multimedia (multimedia literacy) bo'ldi.Multimedia tushunchasi axborot uzatishning eshitish, vizual va grafik vositalaridanfoydalangan holda matnlarni o'zingiz tanib olish va shakllantirish qobiliyatini anglatadi. Raqamli kompetensiyalarning navbatdagi guruhi, taklif etilayotgan tasnifga ko'ra, zamonaviy hodisa sifatida e'tirof etilgan maxsus axborot uzatish texnologiyalariningasosiy tushunchalariga asoslanadi. Muayyan guruhga birlashtirish uchun asos sifatidabunday xususiyatni tanlash axborotni qayta ishlashga imtiyozli yondashuvlar va undan keyingi foydalanish masalalarida sifat o'zgarishlarini aks ettiradi. Bunday o'zgarishlar yangi raqamli texnologiyalar va ular qo'llaniladigan elektron qurilmalarning paydo
bo'lishi tufayli mumkin bo'ldi.
Taqdim etilgan tasnif ushbu kompetensiyalarni eng tez, har tomonlama rivojlantirish zarurligini ko'rsatadigan ikkita sababga asoslanadi. Kompetensiyaga bundayyondashishning birinchi sababi o'quvchilarning maktabda olgan nazariy bilimlari bilan ularning real hayotda amaliy tatbiq etilishi o'rtasida ishonchli bog'liqlik bo'lishi kerakdegan tushunchadir. Bu ma'lum darajada bilim olishda rasmiyatchilik darajasini pasaytirish imkonini beradi, bu esa o'quvchilarning qo'shimcha qiziqishini uyg'otadi. Ushbu kompetensiyalarni yanada rivojlantirishning ikkinchi sababi, ularni o'rganish orqali turli ijtimoiy qatlamlarda bo'lgan o'quvchilarning umumiy tushunchalarini moslashtirish imkoniyatidir.
Raqamli texnik kompetensiya quyidagi ko'nikmalar to'plami bilan tavsiflanadi:
• turli xil vazifalarni hal qilish jarayonida ularning funksionalligini ta'minlash uchun taklif qilinadigan texnik vositalar, dasturlardan bepul foydalanish ko'nikmalariga ega bo'lish;
• virtual olamdagi muloqotning o'ziga xos xususiyatlari, internet aloqa muhitidan foydalanishda yuzaga keladigan xavf-xatarlar va ulardan himoyalanish usullaridan xabardor bo'lish. Xuddi shu kompetensiya elektron aloqa vositalarini ehtiyotkorlik bilan, xavfsiz ishlatish muammolarini o'z ichiga oladi.
Shunday qilib, bizning tushunishimizcha, kompyuterlar, gadjetlar va boshqalar ko'rinishidagi texnik vositalardan foydalangan holda ma'lumot olishda ishtirok etadigan turli xil vositalar va resurslar majmuasi multimedia va raqamli texnologiyalarni tashkil qiladi.
Bundan tashqari, raqamli texnologiyalarning mazmuni telekommunikasiya, kompyuter va
axborot texnologiyalarini o'z ichiga olishi kerak.
REFERENCES
1. Юсупов К.А. Qaraqalpaq âdebiyatin oqitiw metodikasi. Sabaqliq. - Tashkent: Sano-standart, 2018. - 21 б.т. - 336 б.
2. Юсупов К.А. Академиялык лицейлерде каракалпак эдебиятын окытыу методикасы. Монография. - Некие: Qaraqalpaqstan, 2019. - 7 б.т. - 112 б.
3. Юсупов К.А. Академик лицейларда коракалпок адабиётини укитиш методикаси (педагогика фанлари доктори (DSc) диссертацияси автореферати). - Некис: Miraziz Nukus, 2021. - 66 бет.
4. Yusupov.KA. Korkem shigarmalardin mazmunin uyreniw metodikasi. Oqiw qollanba. Tashkent: Yosh avlod matbaa, 2021. - 23,75 б.т. - 380 б.
5. Юсупов К.А. Qânigelik hâm pedagogikaliq âmeliyat. Oqiw qollanba.- Nokis: Ilimpaz, 2021.. - 60 б.
6. Yuspov KA Arnawli pânlerdi oqitiw metodikasi. sabaqliq. - Tashkent: INNOVATSIYA-ZIYO, 2022. - 19 б.т. - 304 б.
7. Qaraqalpaq âdebiyatin oqitiw texnologiyalari. Oqiw qollanba. - Tashkent: INNOVATSIYA-ZIYO, 2022. - 9.3 б.т. - 144 б.
8. Юсупов К.А. Ш.Сейтов прозасын таллау усыллары. (Методикалык колланба). Некис, «Miraziz Nukus», 2017. - 4 б.т. - 64 бет.
9. Юсупов К.А. Академиялык лицейлерде каракалпак эдебиятын сабактан тыс жумыслар аркалы Yйрениудиц илимий методикалык мэселелери. (Методикалык колланба). - Некис, «Miraziz Nukus», 2018. - 5 б.т. - 80 б.
10. Konis A. Yusupov. Studying Forms of Teaching Karakalpak Poetry at Academic Lyceums. Eastern European Scientific Journal. Germany. Ausgabe, 3 -2018. 72-75.
11. Konis A. Yusupov. Studying Karakalpak Poetry in Academic Lyceums by Various Methods in Class. Eastern European Scientific Journal. (ISSN2199-7977). Germany. 1-2019. 83-85.
12. Yusupov К.А. Scientific and theoretical foundations of teaching Karakalpak literature at academic lyceums // Journal of Critical Reviews. (ISSN 2394-5125). - Vol 7, Issue 7,2020. - №1. - P.P. 349-354 (https://www. scopusxom /sourceid / 21100920227.).
13. Yusupov К.А. Akademik litseylarda qoraqalpoq adabiyoti // Til va adabiyot ta'limi. -Тошкент, 2020. - №6. - Б. 40-41 (13.00.00. №8).
14. Yusupov К.А. Methods of teaching literary material at academic lyceums according to the program // Academicia. An International Multidisciplinary Research Journal (India). (ISSN: 2249-7137). - Vol. 10 Issue 5, 2020. - P.P. 1628-1634 (Impact Factor: SJIF 2020= 7,13).
