0National University of Uzbekistan Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023
Quality education — the foundation of Sifatli ta'lim — O'zbekiston
Uzbehistan'sdevelopment^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^araqqiyoti
INGLIZ TILINI O'QITISHDA PSIXOLINGVISTIK TAMOYILLAR
Feruza Odilovna Djabbarova
Chirchiq davlat pedagogika universiteti Fakultetlararo chet tillar kafedrasi katta
o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada ingliz tilini o'qitishda psixolingvistik yondashuvlarning ahamiyati va samaradorligini o'rganilgan. Mazkur kichik tadqiqot psixolingvistika nazariyasi va metodikalarining til o'rganish jarayoniga ta'sirini tahlil qilish orqali, ingliz tilini o'qitishdagi yangi yondashuvlarni taklif qiladi. Psixolingvistik tamoyillar asosida ishlab chiqilgan o'qitish metodikalari, til o'rganishdagi kommunikativ kompetensiya rivojlanishini ta'minlash, shuningdek, talabalarning til o'zlashtirish darajasini yaxshilashga qaratilgan bo'lib, tadqiqotimiz doirasidagi amaliy ishlar va ularning natijalari bu yondashuvning samaradorligini ko'rsatmoqda. Maqolada ingliz tilini o'qitishda psixolingvistik yondashuvlarni qo'llashning ilmiy asoslarini va amaliy foydasi ta'kidlangan va kelgusi tadqiqotlar uchun yo'nalishlar taklif etilgan.
Kalit so'zlar: psixolingvistika, ingliz tilini o'qitish, o'qitish metodikalari, kommunikativ kompetensiya, amaliy tadqiqotlar, O'zbekiston, til o'zlashtirish, multimodal yondashuvlar.
Kirish
Zamonaviy jamiyatda ingliz tili global kommunikatsiya vositasi sifatida o'zining yetakchi o'rnini mustahkamlaydi. Bu jarayon ta'lim tizimida ingliz tilini samarali o'qitish metodikalarini izlash va qo'llash zaruratini yuzaga keltiradi. Shu bilan birga, til o'rganish jarayonining murakkabligi va shaxsiy farqlar tufayli ta'lim jarayonida psixolingvistik yondashuvlardan foydalanish dolzarb bo'lib qolmoqda. Psixolingvistika, o'z navbatida, nutq faoliyatining rivojlanishi, til o'rganish va foydalanish jarayonlarini o'rganish orqali o'qituvchilarga har bir o'quvchi uchun eng mos keladigan metodika va yondashuvlarni tanlashda yordam beradi.
Psixolingvistika til o'rganish jarayonini chuqur tushunish imkonini beruvchi ilmiy soha hisoblanadi. Ushbu soha, o'ziga xos xususiyatlari, qobiliyatlar va o'rganish strategiyalari bilan har xil yoshdagi va madaniyatdagi odamlarning til o'zlashtirish jarayonlarini o'rganadi. Psixolingvistikaning ingliz tilini o'qitishdagi roli shundaki, u til o'rganishni tezlashtiruvchi va samarali qiluvchi shaxsiylashtirilgan yondashuvlarni ishlab
May 6, 2023
665
chiqishda asosiy ma'lumotlar manbai hisoblanadi. Masalan, til o'rganuvchilarning xotira, diqqat va idrok kabi psixologik omillarini hisobga olgan holda, o'qitish usullarini optimallashtirish mumkin.
Psixolingvistika nazariyasi va uning til o'rganishdagi o'rni
Psixolingvistika tilshunoslik bilan psixologiyani birlashtiruvchi ilmiy soha bo'lib, tilni qabul qilish, ishlab chiqish va ishlatish jarayonlarini o'rganadi. Ushbu soha, shaxsiy xususiyatlarni, shu jumladan kognitiv imkoniyatlar va o'rganish usullarini o'rganish orqali, til o'rganish va nutq ishlab chiqarish jarayonlarini chuqur tushunishga intiladi [1; 9]. Psixolingvistika, shuningdek, til o'rganishda kognitiv jarayonlarning rolini, jumladan, xotira, diqqat va idrok kabi omillarni o'rganadi, bu esa til o'rganish strategiyalarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega [2].
Til o'rganish jarayonida psixolingvistika muhim rol o'ynaydi, chunki bu jarayon o'ziga xos kognitiv faoliyatni talab qiladi. O'rganish jarayoni, shaxsning tilni qabul qilish, uni tahlil qilish va so'ngra uni ishlatish qobiliyatiga bog'liq. Psixolingvistika bu jarayonlarni o'rganish orqali, til o'rganuvchilarga mos keladigan o'qitish metodikalarini ishlab chiqishga yordam beradi. Kognitiv lingvistika sohasida olib borilgan tadqiqotlar, til o'rganuvchilarning tajribalarini va tilni qabul qilishdagi farqlarini ko'rsatib, shaxsiylashtirilgan o'qitish yondashuvlarini taklif etadi [6; 8].
Nutq faoliyati, til o'rganishning amaliy jihati sifatida, til o'rganuvchilarning psixolingvistik jarayonlarini amalda qo'llash imkonini beradi. Nutq ishlab chiqarish va tushunish jarayonlari, til o'rganuvchining lingvistik va kognitiv imkoniyatlarini sinovdan o'tkazadi. Nutq faoliyatini yaxshilash, til o'rganishda muvaffaqiyatli natijalarga erishish uchun kritik ahamiyat kasb etadi, chunki bu, o'z navbatida, o'zaro ta'sir va kommunikatsiya qobiliyatini oshiradi [11]. Shuningdek, til o'rganish jarayonida nutq faoliyatini rivojlantirish, til o'rganuvchilarning o'z fikrlarini ifoda etish va muhokama qilish qobiliyatini kuchaytiradi, bu esa ularning til bilimini yanada mustahkamlash imkonini beradi [3].
O'zbekiston sharoitida ham til o'rganishda psixolingvistik yondashuvlar qo'llanilishi mumkin, bu esa o'qitish sifatini oshirishga va talabalar til o'zlashtirish samaradorligini yaxshilashga yordam beradi. Buning uchun, o'qituvchilar til o'rganish jarayonida shaxsiy va madaniy omillarni hisobga olishlari, shuningdek, har bir talaba uchun mos keladigan yondashuvlarni qo'llashlari kerak. Bu borada, psixolingvistikaning nazariy va amaliy jihatlarini chuqur o'rganish talab etiladi.
May 6, 2023
Ingliz tilini o'qitishda psixolingvistik yondashuvlarning qo'llanilishi
Ingliz tilini o'qitishda psixolingvistik yondashuvlar, o'quvchilaming til o'rganish jarayonlarini optimallashtirish va ularning til o'zlashtirishini tezlashtirish imkonini beradi. Ushbu yondashuvlar, o'quvchilarning xotira, diqqat, tajriba va motivatsiyalarini hisobga olish orqali individual yondashuvlarni ta'minlaydi. Misol uchun, R.Klark va R.Mayer ta'kidlaganidek, multimodal o'qitish (matn, audio, va video materiallarni birgalikda qo'llash) o'quvchilarning turli sensor sistemalarini jalb qiladi va shu tariqa ularning qabul qilish qobiliyatini oshiradi [5]. Shuningdek, o'quv materiallarini tuzishda o'quvchilarning oldingi bilimlarini hisobga olish, ularga yangi bilimlarni osonroq o'zlashtirishga yordam beradi [12].
Kommunikativ kompetensiya, til o'rganuvchilarning samarali muloqot qila olish qobiliyatini anglatadi va bu ingliz tilini o'rganishning asosiy maqsadlaridan biridir. Psixolingvistika nuqtai nazaridan, kommunikativ kompetensiya rivojlanishi o'quvchilarning tilni real vaziyatlarda qo'llay olish qobiliyatlarini oshirishni ta'minlaydi. D.Haymsning ta'kidlashicha, kommunikativ kompetensiya nafaqat grammatik qoidalarni bilish, balki ularni to'g'ri kontekstda qo'llay olish qobiliyatini ham o'z ichiga oladi [10]. Shu sababli, til o'rganish jarayonida real hayotiy vaziyatlarni modellashtirish va rolli o'yinlar kabi interaktiv metodlardan foydalanish, o'quvchilarning til bilimlarini amaliyotda qo'llash qobiliyatlarini rivojlantiradi [4].
O'qitish jarayonida psixolingvistik tamoyillarini integratsiya qilish, o'qituvchilarga o'quvchilarning til o'rganish jarayonini yanada samarali qilish imkonini beradi. Buning uchun o'qituvchilar o'quvchilarning kognitiv va emotsional holatlarini tushunishlari va shu asosda o'qitish metodikalarini moslashtirishlari kerak. L.Vygotskiy ta'kidlaganidek, har bir o'quvchi uchun "proksimal rivojlanish zonasi"ni aniqlash orqali, o'qituvchi o'quvchilarga eng mos keladigan qiyinchilik darajasini taqdim eta oladi, bu esa ularning motivatsiyasini oshiradi va o'rganish samaradorligini yaxshilaydi [13]. Bundan tashqari, o'qitishda turli xil o'qitish usullari (masalan, vizual, auditoriya, va kinestetik)ni qo'llash orqali, har xil o'rganish uslubiga ega o'quvchilarni qamrab olish mumkin [7].
Amaliy ishlar va ularning natijalari
Tadqiqotimiz doirasida ingliz tilini o'qitish jarayoni doimiy takomillashtirilmoqda, bu jarayonda psixolingvistik tamoyillar muhim o'rin tutadi. Biz tomonimizdan o'tkazilgan bir qator amaliy ishlar, ingliz tilini o„qitishda psixolingvistik yondashuvlar qo„llanilganida
o'quvchilarning til o'zlashtirish darajasining sezilarli darajada
May 6, 2023
yaxshilanganini ko'rsatdi. Masalan, ularda talabalarning psixolingvistik xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan dars rejalarining samaradorligini o'rganishga qaratilgan. Tajriba-sinovlarimizda ishtirok etgan talabalar guruhlarga bo'lingan va har bir guruhga turli psixolingvistik usullar qo'llanilgan. O'qitish jarayonida multimodal yondashuvlar, shaxsiylashtirilgan topshiriqlar va o'quvchilarning kognitiv imkoniyatlariga mos keladigan interaktiv metodlar keng qo'llanilgan.
Tadqiqot natijalari ingliz tilini o'qitishda psixolingvistik yondashuvlar qo'llanilganda o'quvchilarning til o'zlashtirish darajasida aniq yaxshilanishlar kuzatilganini ko'rsatmoqda. Talabalar o'zlarining diqqatini jamlash, yodlash va tushunish qobiliyatlarini yaxshilashgan, bu esa ularning yangi s o'zlar va grammatik tuzilmalarni o'zlashtirishlariga ijobiy ta'sir ko'rsatgan. Shuningdek, talabalar o'rtasida o'zaro muloqot qobiliyatlari ham yaxshilangan, bu esa ularning kommunikativ kompetensiyalarining rivojlanishiga olib kelgan. Multimodal yondashuvlar, masalan, darslarda video va audio materiallarni qo'llash, o'quvchilarning til materiallarini chuqurroq tushunishlariga va ularni eslab qolishlariga yordam bergan.
Psixolingvistik yondashuvlarni qo'llagan o'qituvchilar, talabalarning til o'zlashtirish darajasining sezilarli darajada yaxshilanganini qayd etishgan. Talabalar notiqlik va yozish ko'nikmalarida ham yaxshi natijalarni ko'rsatishgan, bu esa ularning ingliz tilidagi ifoda etish qobiliyatlarining aniq rivojlanishini anglatadi. Bundan tashqari, talabalar o'zlarining til o'rganish jarayonlarida yanada faolroq ishtirok etishgan, bu esa ularning motivatsiyasini oshirgan va o'z-o'zini baholash qobiliyatlarini yaxshilagan. Ushbu natijalar, talabalarning o'z bilimlarini amaliyotda qo'llash qobiliyatlarining rivojlanishi bilan birga, ularning ingliz tilidagi umumiy qobiliyatlarining oshishiga olib kelgan.
Tajriba-sinov ishlari va ularning natijalari ingliz tilini o'qitishda psixolingvistik yondashuvlarning ahamiyatini namoyish etadi. Tadqiqotimiz doirasida bu yondashuvlar o'quvchilarning til o'zlashtirish samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin, bu esa ta'lim sifatining umumiy darajasini yaxshilashga yordam beradi. Bu yondashuvlar, shuningdek, ta'lim metodikalarini yanada takomillashtirish va talabalarning individual xususiyatlarini inobatga olish orqali ularning o'zlashtirish jarayonlarini optimallashtirish imkonini beradi.
Xulosa
Ushbu maqola ingliz tilini o'qitishda psixolingvistik yondashuvlarning ahamiyatini va samaradorligini tahlil qilishga
May 6, 2023
bag'ishlandi. O'rganish jarayonida psixolingvistika nazariyasi va metodikalaridan foydalanish, talabalarning til o'zlashtirish darajasini yaxshilashda muhim rol o'ynaydi. Maqolada til o'rganishdagi asosiy psixolingvistik jarayonlar, kommunikativ kompetensiya rivojlanishi va o'qitish metodikalarining samaradorligi haqida batafsil ma'lumotlar keltirilgan. Shuningdek, ingliz tilini o'qitishda psixolingvistik tamoyillar asosida amalga oshirilgan tadqiqotlar va ularning ijobiy natijalari taqdim etildi.
Natijalarimiz shuni ko'rsatdiki, psixolingvistik yondashuvlar o'quvchilarning til o'rganish jarayonini individualizatsiya qilishga, ularning kognitiv xususiyatlarini hisobga olishga va shu orqali o'rganish samaradorligini oshirishga yordam beradi. Talabalar o'zlarining diqqatini jamlash, yodlash va tushunish qobiliyatlarini yaxshilash orqali yangi so'zlar va grammatik tuzilmalarni samaraliroq o'zlashtirish imkoniyatiga ega bo'lishgan. Bundan tashqari, multimodal yondashuvlar va interaktiv metodlardan foydalanish o„quvchilarning til materiallarini chuqurroq tushunishlariga hamda ularni uzoq muddatli xotirada saqlashlariga yordam bergan.
Psixolingvistik tamoyillarni ingliz tilini o'qitish amaliyotiga integratsiya qilish, ta'lim jarayonini yanada samarali va maqsadga muvofiq qilish imkonini beradi. Bu yondashuvlar, shaxsiy xususiyatlar va kognitiv imkoniyatlarni inobatga olgan holda, har bir talabaga mos keladigan o'qitish strategiyalarini ishlab chiqishda qo'llanilishi mumkin. Kelgusi tadqiqotlar ushbu sohani yanada chuqurroq o'rganish va ingliz tilini o'qitish metodikalarini takomillashtirishga qaratilishi lozim. Ushbu maqola ingliz tilini o'qitishda psixolingvistik yondashuvlarning qo'llanilishining dolzarb va samarali ekanligini yorqin misollar orqali tasdiqlaydi va bu sohada qo'shimcha izlanishlar uchun poydevor yaratadi.
REFERENCES
1. Aitchison, J. (2012). Words in the mind: An introduction to the mental lexicon. 4th ed. Wiley-Blackwell.
2. Baddeley, A. D. (1992). Working memory. Science.
3. de Bot, K., Lowie, W., & Verspoor, M. (2007). A dynamic systems theory approach to second language acquisition. Bilingualism: Language and Cognition.
4. Canale, M., & Swain, M. (1980). Theoretical bases of communicative approaches to second language teaching and testing. Applied Linguistics.
5. Clark, R. C., & Mayer, R. E. (2016). E-Learning and the Science of Instruction: Proven Guidelines for Consumers and
Designers of Multimedia Learning. Wiley.
May 6, 2023
6. Evans, V., & Green, M. (2006). Cognitive Linguistics: An Introduction. Edinburgh University Press.
7. Fleming, N.D., & Mills, C. (1992). Not Another Inventory, Rather a Catalyst for Reflection. To Improve the Academy.
8. Gass, S., & Selinker, L. (2008). Second Language Acquisition: An Introductory Course. Routledge.
9. Harley, T. A. (2008). The psychology of language: From data to theory. Psychology Press.
10. Hymes, D. (1972). On Communicative Competence. In J.B. Pride & J. Holmes (Eds.), Sociolinguistics. Penguin Books.
11. Levelt, W. (1989). Speaking: From intention to articulation. MIT Press.
12. Sweller, J. (1988). Cognitive load during problem solving: Effects on learning. Cognitive Science.
13. Vygotsky, L. S. (1978). Mind in society: The development of higher psychological processes. Harvard University Press.
May 6, 2023
