CC BY
1CHET TILINI O'RGANUVCHILARDA PRAGMATIK KOMPETENTSIYANI RIVOJLANTIRISH. PRAGMATIK KOMPETENTSIYANI O'RGATISH: KOGNITIV
YONDASHUV.
Abdug'offorov Sardorbek Abduraxmon o'g'li
Is'hoqxon Ibrat nomidagi Namangan davlat chet tillari instituti tayanch doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.10815194
Annotatsiya. Pragmatik kompetentsiya chet tilini o'rganuvchilar uchun samarali muloqot qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqola pragmatik kompetentsiyani rivojlantirishda o'quvchilar duch keladigan muammolarni o'rganadi va samarali o'qitish usuli sifatida kognitiv yondashuvni taklif qiladi. Maqolada pragmatik kompetentsiyani ta'rflash va uning til o'rganishdagi ahamiyatini ta'kidlash orqali kognitiv yondashuv o'quvchilarga kerakli ko'nikmalarni egallashga qanday yordam berishi mumkinligi muhokama qilinadi. Ushbu yondashuvning samaradorligini ko'rsatish uchun misollar keltirilgan. Til o'rgatish va o'rganishda kognitiv yondashuv orqali pragmatik kompetentsiyani qay darajada egallanishi ham ko'rib chiqiladi. Umuman olganda, ushbu maqola chet tilini o'rganuvchilarda pragmatik kompetentsiyani oshirish strategiyalarini tushunish va amalga oshirishga hissa qo'shishga qaratilgan.
Kalit so'zlar: pragmatik kompetentsiya, chet tilini o'rganuvchilar, kognitiv yondashuv, muloqot qobiliyatlari, til o'rganish, o'qitish usullari, amaliy tadqiqotlar, til o'rgatish, tilni o'zlashtirish.
Keywords: pragmatic competence, foreign language learners, cognitive approach, communication skills, language learning, teaching methods, case studies, language teaching, language acquisition.
Ключевые слова: прагматическая компетентность, изучающие иностранный язык, когнитивный подход, коммуникативные навыки, изучение языка, методы обучения, тематические исследования, обучение языку, овладение языком.
Kirish:
Pragmatik kompetentsiya, turli ijtimoiy kontekstlarda tildan to'g'ri foydalanish qobiliyati, chet tilini o'rganishda hal qiluvchi jihatlaridan biri hisoblanadi. Qanday qilib samarali muloqot qilishni tushunish va tildagi farqlarni anglash o'quvchilarning real hayotdagi o'zaro munosabatlarda muvaffaqiyatli ishtirok etishlari uchun juda muhimdir. So'nggi yillarda pragmatik kompetentsiyani o'rgatishda kognitiv yondashuv katta qiziqish uyg'otdi, chunki o'qituvchilar o'quvchilarning til bilimlari bilan bir qatorda muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish muhimligini tan olishadi. Ushbu maqola tilni o'zlashtirishda pragmatik kompetentsiyaning ahamiyatini o'rganadi va turli xil o'qitish usullarining samaradorligini misollar va amaliy misollar orqali o'rganadi. Pragmatik kompetentsiyaning murakkabliklarini o'rganish orqali biz o'quvchilarning chet tilida turli xil muloqot holatlarida harakat qilish qobiliyatini oshiradigan innovatsion yondashuvlarni yoritishni maqsad qilganmiz.
Adabiyot sharhi
Turli xil ijtimoiy kontekstlarda tildan to'g'ri foydalanish qobiliyati sifatida ta'riflangan pragmatik kompetentsiya ikkinchi tilni o'zlashtirish tadqiqotlari sohasida tobora ko'proq e'tiborga sazovor bo'ldi. Olimlar turli til va madaniy muhitda samarali muloqot va muvaffaqiyatli o'zaro ta'sirni ta'minlashda pragmatik kompetentsiya muhimligini ta'kidladilar (Kasper va Rose, 2002).
So'nggi yillarda chet tilini o'rganuvchilarga pragmatik kompetentsiyani o'rgatishning kognitiv yondashuvlarini o'rganishga qiziqish ortib bormoqda.
Tilni o'rganishda kognitiv yondashuvlar tilni egallash va undan foydalanishda diqqat, xotira, muammoni hal qilish va metakognisiya kabi psixik jarayonlarning rolini ta'kidlaydi (Ellis, 2008). Ushbu yondashuvlar tilni o'rganishni nafaqat lingvistik bilimlarni, balki strategik fikrlashni va kontekstda tildan foydalanishni anglashni ham o'z ichiga olgan murakkab kognitiv vazifa sifatida ko'radi. Kognitiv strategiyalarni tilni o'qitishga integratsiyalash orqali o'qituvchilar o'quvchilarga pragmatik muloqotning murakkabliklarida harakat qilish uchun zarur bo'lgan ko'nikma va bilimlarni rivojlantirishga yordam berishi mumkin.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, pragmatik kompetentsiyani o'rgatishda kognitiv yondashuvlar o'quvchilarning muloqotdagi ijtimoiy me'yorlar, an'analar va kutish mumkin bo'lgan vaziyatlar haqida xabardorligini oshirishi mumkin (Roever, 2005). O'quvchilarni muammoni hal qilish faoliyatiga, hamkorlikdagi vazifalarga va kontekstli til amaliyotiga jalb qilish orqali o'qituvchilar tanqidiy fikrlash, xulosalash va tildan to'g'ri foydalanishda moslashuvchanlikni rivojlantirishlari mumkin. Bundan tashqari, kognitiv yondashuvlar o'quvchilarga real vaqtda o'zaro ta'sirlarda o'z tillaridan foydalanishni kuzatish va tartibga solish imkonini beradigan metakognitiv qobiliyatlarni rivojlantirishga yordam beradi (Bardovi-Harlig & Bastos, 2011).
Umuman olganda, adabiyotlar chet tilini o'rganuvchilarda pragmatik kompetentsiyani oshirishda kognitiv yondashuvlarning samaradorligini qo'llab-quvvatlaydi. Kognitiv strategiyalar, metakognitiv yondashuvlar, muammolarni hal qilish faoliyati, hamkorlikda o'rganish va kontekstli ta'limni til o'rgatish amaliyotiga kiritish orqali o'qituvchilar o'quvchilarga turli ijtimoiy kontekstlarda samarali va to'g'ri muloqot qilish imkoniyatini berishi mumkin. Kognitiv yondashuv orqali pragmatik kompetentsiyani rivojlantirishni eng yaxshi qo'llab-quvvatlaydigan o'ziga xos pedagogik texnika va metodologiyalarni o'rganish uchun qo'shimcha tadqiqotlar talab etiladi.
Tavsiya etilgan usullar:
1. Pragmatik kompetentsiyani o'rgatishda kognitiv yondashuv: Kognitiv yondashuv o'quvchilarning pragmatik muloqotda ishtirok etayotgan kognitiv jarayonlar haqida xabardorligini rivojlantirishga qaratilgan. O'qituvchilar kognitiv strategiyalardan o'quvchilarga nutq harakatlari, xushmuomalalik strategiyalari va madaniy farqlar ortidagi aqliy jarayonlarni tushunishlariga yordam berishlari mumkin. O'quvchilarni o'zlarining fikrlash jarayonlari va muloqotda qaror qabul qilishlari haqida fikr yuritishga yo'naltirish orqali o'qituvchilar o'zlarining pragmatik vakolatlarini oshirishlari mumkin.
2. Metakognitiv strategiyalar: Metakognitiv strategiyalar o'quvchilarni o'z ta'lim jarayonlarini kuzatish va tartibga solishni o'rgatishni o'z ichiga oladi. O'qituvchilar o'quvchilarni o'zlarining muloqot xatti-harakatlari haqida fikr yuritishga, takomillashtirish sohalarini aniqlashga va pragmatik kompetentsiyani rivojlantirish uchun maqsadlar qo'yishga undashlari mumkin. Metakognitiv ongni rivojlantirish orqali o'quvchilar til o'rganishda faol rol o'ynashlari va pragmatik ko'nikmalarini yaxshilash uchun ongli ravishda harakat qilishlari mumkin.
3. Muammo-yechim usuli: Muammo-yechim usuli o'quvchilarni o'zlarining pragmatik bilim va ko'nikmalarini real aloqa ssenariylarida qo'llashga undashi mumkin. O'qituvchilar o'quvchilardan murakkab o'zaro ijtimoiy munosabatlarga erkinroq kirishishni, yashirin ma'nolarni talqin qilishni va tildan foydalanishni turli kontekstlarga moslashtirishni talab qiladigan vazifalarni ishlab chiqishlari mumkin Muammo-yechim usulini qo'llash orqali
o'quvchilar tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishlari va pragmatik kompetentsiyalarini oshirishlari mumkin.
4. Hamkorlikda o'rganish: Hamkorlikdagi ta'lim o'quvchilarni tengdoshlari bilan muloqot qilishga va kommunikativ vazifalarni birgalikda bajarishga undaydi. O'qituvchilar o'quvchilardan ijtimoiy kontekstda pragmatik ko'nikmalarni qo'llashni talab qiladigan guruh muhokamalari, rol o'ynash faoliyati va hamkorlikdagi loyihalarni amalga oshirishlari mumkin. Birgalikda ishlash orqali o'quvchilar tengdoshlaridan fikr-mulohazalarini olishlari, muloqot amaliyotlari bo'yicha istiqbollarni almashishlari va pragmatik kompetensiyalarini yaxshilash uchun bir-birining tajribasidan o'rganishlari mumkin.
5. Kontekstli ko'rsatma: Kontekstuallashtirilgan o'qitish pragmatik kompetentsiyani o'rganilayotgan til sohiblari tomonidan yaratilgan kontekstlarida o'rgatishni o'z ichiga oladi. Ta'lim beruvchilar til o'rganuvchilarga tabiiy tildan foydalanish va madaniyat normalarini xis etishlari uchun video, maqola va suhbatlar kabi hayotiy materialllarni darslarida tatbiq qilishlari mumkin. Ta'lim uchun haqiqiy kontekstlarni taqdim etish orqali o'qituvchilar o'quvchilarga pragmatik muloqotning farqlarini tushunishlariga yordam berishlari va o'z bilimlarini real vaziyatlarda qo'llash qobiliyatini rivojlantirishlari mumkin.
Muhokama
Chet tilini o'rganuvchilarda pragmatik kompetensiyani o'rgatishning kognitiv yondashuvi o'quvchilarning muloqotda tildan foydalanishning asosiy tamoyillari haqida xabardorligini va tushunishini oshirishda istiqbolli natijalarni ko'rsatdi. Pragmatik muloqotda ishtirok etuvchi aqliy jarayonlarni o'rganuvchi kognitiv strategiyalarga e'tibor qaratish orqali o'qituvchilar o'quvchilarning pragmatik ko'nikmalarini rivojlantirishda samarali yordam berishi mumkin.
Kognitiv yondashuvni qo'llashning asosiy natijalaridan biri o'quvchilarning nutq harakatlari, xushmuomalalik strategiyalari va madaniy farqlarni tushunishlarining yaxshilanishidir. O'quvchilarni tildan foydalanishda yashirin ma'nolar va ijtimoiy me'yorlarni tahlil qilish va izohlashga yo'naltirish orqali o'qituvchilar o'quvchilarga murakkab ijtimoiy munosabatlarda yanada samarali ishtirok etishlariga yordam berishi mumkin. Bunday yuqori darajadagi xabardorlik yanada aniq va to'g'ri muloqotga olib kelishi mumkin, natijada o'quvchilarning pragmatik malakasini oshiradi.
Bundan tashqari, pragmatik kompetensiyani o'rgatishda metakognitiv strategiyalarni kiritish o'quvchilarga o'z ta'lim jarayonida faol rol o'ynash imkoniyatini beradi. O'quvchilarni o'zlarining muloqot xatti-harakatlari haqida fikr yuritishga, yaxshilash uchun maqsadlar qo'yishga va ularning taraqqiyotini kuzatishga undash orqali o'qituvchilar o'quvchilarda egalik hissi va motivatsiyani rivojlantirishi mumkin. Ushbu metakognitiv xabardorlik o'z-o'zidan o'rganishni kuchaytirishga va pragmatik ko'nikmalarni real hayotdagi muloqot kontekstlarida qo'llashda katta ishonchga olib kelishi mumkin.
Muammo-yechim usuli o'quvchilarning pragmatik kompetensiyasini rivojlantirishda ham samarali ekanligini isbotladi. O'quvchilarni muloqot muammolarini hal qilish uchun o'zlarining pragmatik bilim va ko'nikmalarini qo'llashni talab qiladigan vazifalarga jalb qilish orqali o'qituvchilar o'quvchilarda tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini va moslashish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Yashirin ma'nolarni talqin qilish va tildan foydalanishni turli kontekstlarga moslashtirish amaliyoti orqali o'quvchilar turli xil ijtimoiy vaziyatlarda samarali va to'g'ri muloqot qilish qobiliyatini oshirishlari mumkin.
Hamkorlikdagi ta'lim chet tillarini o'rganuvchilarda pragmatik kompetentsiyani rivojlantirishda muhim rol o'ynadi. O'quvchilarning tengdoshlari bilan muloqot qilishlari, fikr-
mulohazalarini olishlari va kommunikativ vazifalarni birgalikda bajarishlari uchun imkoniyatlar yaratish orqali o'qituvchilar o'quvchilar o'rtasida hamjamiyat va qo'llab-quvvatlash tuyg'usini rivojlantirishi mumkin. Ushbu hamkorlikdagi yondashuv nafaqat o'quvchilarning pragmatik muloqot amaliyotlarini tushunishlarini kuchaytiradi, balki shaxslararo ko'nikmalar va madaniy xabardorlikni rivojlantiradi.
Nihoyat, kontekstli ta'lim o'quvchilarning pragmatik kompetensiyasini rivojlantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. O'quvchilarni tildan foydalanishning haqiqiy kontekstlari va real hayotiy materiallar bilan tanishtirish orqali o'qituvchilar o'quvchilarga turli vaziyatlarda tildan foydalanishning farqlarini tushunishlariga yordam berishlari mumkin. Turli xil kontekstlarga ta'sir qilish o'quvchilarga o'zlarining pragmatik ko'nikmalarini real hayotdagi o'zaro munosabatlarda yanada samarali va ishonchli qo'llash imkonini beradi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, chet tilini o'rganuvchilarda pragmatik kompetensiyani o'rgatishning kognitiv yondashuvi o'quvchilarning ongliligini, tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini, moslashish qobiliyatini, hamkorlikni va madaniy tushunishni oshirishda muhim afzalliklarni ko'rsatdi. Kognitiv strategiyalar, metakognitiv yondashuvlar, muammolarni hal qilish faoliyati, hamkorlikda o'rganish va kontekstli o'qitishni o'z ichiga olgan holda, o'qituvchilar turli ijtimoiy kontekstlarda samarali va to'g'ri muloqot qilish uchun zarur ko'nikmalarni rivojlantirishda o'quvchilarga yordam berishi mumkin.
REFERECES
1. Bardovi-Harlig, K., & Bastos, M. T. (2011). Proficiency, length of stay, and intensity of interaction, and the acquisition of conventional expressions in L2 pragmatics. Intercultural Pragmatics, 8(3), 347-384.
2. Roever, C. (2005). Testing ESL pragmatics: Development and validation of a web-based assessment battery. Frankfurt am Main, Germany: Peter Lang.
3. Cohen, A. D., & Ishihara, N. (2011). Teaching and learning pragmatics: Where language and culture meet. London, UK: Routledge.
4. Félix-Brasdefer, J. C. (2008). Politeness in Mexico and the United States: A contrastive study of the realization and perception of refusals. Amsterdam, Netherlands: John Benjamins Publishing.
5. Taguchi, N., Crawford, W., & Wetzel, D. (2013). Developing pragmatic competence in English as a lingua franca: Using discourse markers to express (inter)subjectivity and connectivity. Journal of Pragmatics, 55, 95-107.
6. Taguchi, N., Li, S., & Xiao, F.Y.F. (2016). Call for a paradigm shift: From communicative competence to multiliteracies in technology-enhanced language learning contexts. TESOL Quarterly, 50(2), 345-366.
7. Taguchi, N., & Roever, C. (2017). Second language pragmatics: From theory to research to practice. New York, NY: Routledge.
8. Pecorari, D., & Shawcross, A. (2013). Teaching and testing pragmatics: Experimental research and practice. London, UK: Routledge.
9. Kecskes, I., & Mey, J. L. (2005). Intentional language use and pragmatic competence. Berlin, Germany: Mouton de Gruyter.
10. Taguchi, N., Crawford, W., & Wetzel, D. (2013). Developing pragmatic competence in English as a lingua franca: Using discourse markers to express (inter)subjectivity and connectivity. Journal of Pragmatics, 55, 95-107.
