CC BY
7INGLIZ ADABIYOTINI O'QITISHDA INNOVATSION YONDASHUVLARNING
AMALIY AHAMIYATI Mirsadullayev Miravaz Mirmuslim O'g'li
Impuls Tibbiyot Instituti o'qituvchisi, Namangan Davlat Universiteti doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.10815353
Annotatsiya. Ingliz tilini o'qitish Oliy ta'lim tizimida juda muhim vazifaga aylangan. Til mutaxassislarini yetishtirib chiqaruvchi yo 'nalishlarda ayniqsa bu vazifa har qachongidan ham dorzarblik kasb etmoqda. Ingliz tili bilan bir qatorda uning adabiyotini ham talabalargayetkazish, turli janrlarda yaratilgan asarlar haqida yetarli bilimlarga ega bo'lishlari ham juda muhim vazifaga aylandi. Ushbu maqolada Ingliz adabiyotini o'qitishda zarur bo'ladigan ayrim yondashuvlarni ko'rib chiqiladi.
Kalit so'zlar: Oliy ta'lim tizimi, tilmutaxassislari, Ingliz adabiyoti, yondashuvlar
Аннотация. Преподавание английского языка стало очень важной задачей в системе высшего образования. Эта задача становится более важной, чем когда-либо, в сферах подготовки языковых специалистов. Наряду с английским языком очень важной задачей стало донести до учащихся свою литературу, получить достаточные знания о произведениях, созданных в разных жанрах. В данной статье рассматриваются некоторые подходы, необходимые при преподавании английской литературы.
Ключевые слова: система высшего образования, лингвисты, английская литература, подходы.
Abstract. Teaching English has become a very important task in the higher education system. This task is becoming more important than ever in the areas that train language specialists. Along with the English language, it has become a very important task to convey its literature to students, to have enough knowledge about the works created in different genres. This article examines some approaches that are necessary in teaching English literature.
Keywords: Higher education system, language experts, English literature, approaches
Ingliz adabiyoti klassik hamda zamonaviy matnlarni o'rganish, til va adabiy vositalarni tahlil qilish, tarixiy va madaniy kontekstlarni o'rganish orqali o'qitiladigan fandir. Zamonaviy bilimlarning rivojlanib borishi bilan bir qatorda ta'lim ham rivojlanishda davom etmoqda, shu sababli endi ingliz adabiyotini o'qitish usullari ham o'zgarib borishi inkor etib bo'lmas jarayonga aylanmoqda. Demak endi o'qituvchilar an'anaviy, eskicha o'qitish usullaridan foydalanib biror natijaga erishishlari dargumon. Bu fanni o'qitishda innovatsion yondashuvlarni qo'llash orqali o'quvchilarning adabiy asarlarni tushunish va qadrlashini oshirishda amaliy ahamiyatga ega ekanligini ko'rishimiz mumkin.
Ingliz adabiyotini o'qitishda innovatsion yondashuvlarning amaliy ahamiyatlaridan biri tanqidiy fikrlash va tahliliy ko'nikmalarni rivojlantirishdir. Rolli o'ynash, guruh muhokamalari va ijodiy yozma topshiriqlar kabi interfaol tadbirlarni o'z ichiga olgan holda, talabalar matn bilan yanada faol tarzda shug'ullanishni boshlaydilar. Bu nafaqat mavzular va qahramonlarni chuqurroq tushunishga yordam beradi, balki ularning tanqidiy fikrlash va o'z fikrlarini samarali ifoda etish qobiliyatlarini ham rivojlantiradi.
Milianining tadqiqoti ushbu sohadagi yana bir muhim ish bo'lib, u yondashuvlarni muhokama qiladi: an'anaviy yondashuv, tilga asoslangan yondashuv va o'quvchi-javob yondashuvi. An'anaviy yondashuvda o'qituvchining roli muhim bo'lib, adabiy matn bilan ishlashda talabalar passiv qabul qiluvchilardir. Tilga asoslangan yondashuvda esa badiiy matnlar lingvistik
jihatdan boy materiallar sifatida e'tirof etiladi va o'quvchilarning til ko'nikmalarini oshirish uchun foydalaniladi. Bu yondashuv o'quvchilarni lingvistik boyitishga qaratilgan. O'quvchi-javob yondashuvida talabalar kitobxon rolini bajaradilar, ular faol qabul qiluvchi sifatida turishadi va adabiy matnlarni o'qish, o'zlashtirish va qadrlash uchun mustaqil qobiliyatni rivojlantiradilar. Birinchi yondashuvda o'qituvchining roli badiiy matnning yagona ma'no yaratuvchisi bo'lsa, ikkinchi va oxirgi yondashuvlarda vositachi va konstruktiv tanqidchi ekanligi ta'kidlanadi. [1]
Umuman adabiyot o'qitishning turlicha yondashuvlari tavsiflanadi va yondashuvlarni o'qitish jarayonida ularning badiiy matnlarga yo'naltirilganligi, sinfda o'qitishda o'qituvchi va o'quvchilarning roli va bu yondashuvlar hal etmaydigan sohalar nuqtai nazaridan tahlil qilishga kam e'tibor beriladi. Ushbu tadqiqot badiiy matnlarni o'rgatishda yondoshuvlar yo'nalishini, adabiyot o'qitish mobaynida yondashuvlarni qo'llashda o'qituvchi va o'quvchilarning rolini, yondashuvlardagi cheklanganlik tomonlarini o'rganishga harakat qiladi.
Axborotgaasoslanganyondashuv. Adabiyotni o'qitishda axborotga asoslangan yondashuv o'quvchilarga adabiy asarga tegishli tarixiy, madaniy va kontekstual elementlar haqida har tomonlama tushuncha berishga qaratilgan. Ushbu yondashuv muallif haqida dastlabki bilim va faktik ma'lumotlarni, asar yozilgan davr, ijtimoiy va siyosiy kontekst va boshqa tegishli tarixiy va madaniy omillarni o'zlashtirishga urg'u beradi. Maqsad - matnni kengroq ma'lumot va kontekst doirasida joylashtirish orqali o'quvchilarning tushunishini kuchaytirish.
Adabiyotni o'qitishda bunday yondashuv adabiy matnlarni, masalan, tarix, madaniyat, siyosatga doir matnlarni axborot manbai sifatida tan oladi. Ganakumaran bu davrda axborotga asoslangan yondashuv adabiyotni estetika manbai sifatida ko'rishini yoki bu yondashuv bilim potentsiallari: falsafa, madaniyat, axloq va gumanitar fanlar bilan ta'minlangan estetik naqshli artefaktlarni qadrlashini ta'kidlaydi. [2] Bu o'qituvchiga yo'naltirilgan yondashuv bo'lib, u matnning yagona ma'no yaratuvchisi sifatida o'quvchilarga adabiy matnlarning turli mazmunini berishda katta hissa qo'shishi kerak.
Yangi tanqidiy yondashuv. Yangi tanqid - bu 20-asr boshlarida, xususan, Qo'shma Shtatlarda paydo bo'lgan adabiyotni o'rgatish va tahlil qilishga yondashuv. U tarixiy kontekst, muallif niyati yoki o'quvchining munosabati kabi tashqi omillarni hisobga olishdan ko'ra, asarning ichki elementlariga e'tibor qaratib, badiiy matnlarni diqqat bilan o'qishga urg'u beradi. Yangi tanqid yondashuvi adabiy matnning mazmuni va ahamiyatini ochish uchun uning shakli, tuzilishi, tili va ramziyligini sinchkovlik bilan tekshirishga undaydi.
Bu matnli yondashuv bo'lib, adabiy matn elementlari va tahlili bilan shug'ullanadi. Ushbu yondashuv talabalarni matnning adabiy, estetik elementlarini, ularning qiymatini o'rganishga va shunga mos ravishda tahlil qilishga undaydi. Vanning ta'kidlashicha, adabiyotning estetik qiymati adabiy tilni tahlil qilish orqali o'quvchilarning badiiy matnga sezgirligini oshirish orqali namoyon bo'ladi. O'qituvchining roli, bu yondashuvga ko'ra, uni faoliyatni loyihalash va ma'no yaratish markazida ushlab turishdir. [3] Bu yondashuv badiiy matnni sinchiklab o'qishga katta e'tibor qaratganligi sababli, badiiy matnning ma'no yaratish jarayonida muallif haqida ma'lumot, o'quvchilar tajribasi va avvalgi bilimlari muhim ahamiyat kasb etmaydi. Ammo bu yondashuv ob'ektiv o'qish uslubiga amal qilgan holda, qasddan va ta'sirchan xatolikdan xoli bo'lib, badiiy matnni yanada ob'ektiv va mustaqil talqin qilishga olib keladi. Muhokama shuni ko'rsatadiki, yangi tanqidiy yondashuv adabiyotga adabiy xususiyatlarning manbai sifatida qaraladi va ularni tahlil qilish jarayoni badiiy matnni mustaqil va xolisona talqin qilishga olib keladi. O'qituvchining roli markaziy va talabalar passiv tinglovchilar bo'lib qoladilar.
Ekotanqidiy yondashuv. Adabiyotni o'qitish va o'rganishda ekologik tanqidiy yondashuv tarixini 20-asr o'rtalarida insonlarning atrof-muhitga bo'lgan tashvishlarini paydo bo'lishi bilan bog'lash mumkin. Biroq, 1980—90-yillarga kelibgina adabiy tahlilning o'ziga xos usuli sifatida eko-tanqidiy yondashuv o'z o'rniga ega bo'la boshladi. Bu yondashuvning rivojlanishiga bir qancha omillar, jumladan, turli jamiyatlarda ekologik faollikning kuchayishi, tabiatni asrashga undovchi ta'sirli asarlarning nashr etilishi, inson faoliyatining tabiat olamiga ta'sirining tobora e'tirof etilishi ta'sir ko'rsatdi.
Jimmi fikricha, ekologik tanqidiy yondashuvdan foydalanishning ahamiyati uning adabiyot va atrof-muhit o'rtasidagi murakkab aloqalarni ochib berish va tahlil qila olish qobiliyatidadir. [4; 376-b.] Adabiyotshunos olimlar va kitobxonlar ekologik tanqidni qo'llash orqali insonning tabiat olam bilan qanday munosabatda bo'lishi, adabiyotda ekologik mavzular qanday aks etishi va bu tasvirlar bizning atrof-muhitga bo'lgan munosabatimizni qanday aks ettirishi va shakllantirishi haqida chuqurroq tushunchaga ega bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, ekologik tanqidiy yondashuv nafaqat inson nuqtai nazarini, balki tabiat va ekologik tizimlarning hikoya va personajlarga ta'sirini ham hisobga olgan holda adabiy matnlarni yanada yaxlit talqin qilishga imkon beradi. Ushbu yondashuv, ayniqsa, zamonaviy ekologik muammolar kontekstida muhim ahamiyatga ega, chunki u o'quvchilarni atrof-muhit muammolari haqida ko'proq xabardorlikni oshirish va tabiiy dunyo bilan yanada barqaror munosabatlarni rivojlantirish uchun adabiyotlar bilan shug'ullanishga undaydi.
Shunday qilib, ingliz adabiyotini o'qitishda ekologik tanqidiy yondashuvni qo'llashning bir qancha afzalliklari bo'lsa-da, bir qator kamchiliklarni ham hisobga olish kerak. Ushbu yondashuvning afzalliklari va kamchiliklarini sinchkovlik bilan muvozanatlash orqali o'qituvchilar o'quvchilarda adabiyot va uning atrof-muhit bilan aloqasi haqida to'liqroq tushuncha hosil qilishlariga yordam beradi. Oxir oqibat, ekologik tanqidiy yondashuv tanqidiy fikrlashni rag'batlantirish va adabiyotda atrof-muhit muammolarini aks ettirish va ularga javob berish usullarini chuqurroq tushunishni rivojlantirish uchun qimmatli vosita bo'lishi mumkin.
Xulosa
Natijalardan shunday xulosaga kelish mumkinki, aksariyat yondashuvlarda talabalar o'qituvchilar tomonidan ajratilgan topshiriqlarda qatnashsalar ham, passiv qabul qiluvchilar sifatida bo'ladilar. Bu holat amaliy mashqlarga ham bog'liq bo'ladi. Tilga asoslangan yondashuvlar adabiy matndagi til mavzulari va o'qituvchi tomonidan boshqariladigan faoliyat bilan bog'liq bo'lganligi sababli, boshqa jihatlarga, masalan, o'quvchilarning estetik tajribasi va matn maqsadiga kamroq e'tibor qaratiladi. Boshqa tomondan, javobga asoslangan yondashuv matndagi mavjud muammolarni va talabalarning estetik tajribalari asosidagi javoblarini izlaydi. Ushbu yondashuvdan foydalangan holda adabiy matnlar bilan ishlashda o'qituvchilarning rolidan ko'ra, ma'no yaratish jarayonida o'quvchilarning roli ustunroqdir. Tanqidiy adabiy yondashuvlar ichida yangi tanqidiy yondashuv matnni uning adabiy xususiyatlari, masalan, nutq figuralari, tasvir va timsollar bilan birga diqqat bilan o'qish bilan shug'ullanadi. Garchi bu yondashuv o'qituvchiga yo'naltirilgan faoliyat bilan yuklangan bo'lsa-da, o'qituvchi o'quvchilarning rollarini to'g'ri taqsimlay oladi.
REFERENCES
1. Miliani, M. Approaches for teaching literature and literary texts. Unpublished research report. University of Biskra, Algeria. 2003.
2. Ganakumaran, S. (2003). Literature programmes in Malaysian schools: A historical overview. In Ganakumaran, S. (ed). Teaching of literature in ESL/EFL contexts. Petaling Jaya: Sasbadi Sdn. Bhd., 27-48.
3. Jimmy, N. B. Ecocritical approach to literary text interpretation. International Journal of Innovation and Scientific Research. 2015. - 369-378.
4. Van, T. T. The Relevance of Literary Analysis to Teaching English Literature in the EFL Classroom. English Teaching Forum. 2009. - 1-9 pp.
