CC BY
44INGLIZ TILIDAGI ANTONIMLARNING BADIIY MATNDAGI ROLI
Oripova Kamolaxon Erkinjon qizi kamolaxon.oripova@gmail.com
Qo'qon davlat pedagogika instituti
Annotatsiya: Antonimlarni o'rganishning dolzarbligi xalqaro aloqalarning uzluksiz kengayishi sharoitida ayniqsa yaqqol namoyon bo'ladi, bunda nutqning rejalashtirilgan pragmatik ta'siri ko'pincha nutqqa kiritilgan antonim iboralarni oladigan bo'lsak, muvaffaqiyat kaliti hisoblanadi. Mamlakatimizda ingliz tiliga qiziqish kuchayganligi sababli, uning semantikasini, jumladan, antonimiya kabi kam o'rganilgan hodisani chuqur o'rganishga ehtiyoj bor. Ingliz tilida biz atrofimizdagi dunyoning his-tuyg'ulari, obyektlari va hodisalarini tasvirlash uchun foydalanadigan boy lug'at mavjud.
Kalit so'zlar: antonim, polisemantik, leksik, funksional, dialektik, kontekst, dennotat, universal, ildiz, affiksal.
THE ROLE OF ANTONYMS IN THE LITERARY TEXT IN ENGLISH
Oripova Kamolaxon Erkinjon qizi kamolaxon.oripova@gmail.com Kokand State Pedagogical Institute
Abstract: The relevance of the study of antonyms is particularly evident in the context of the continuous expansion of international relations, where the planned pragmatic effect of speech is often the key to success if we take the antonyms included in the speech. As interest in the English language grows in our country, there is a need for an in-depth study of its semantics, including a little-studied phenomenon such as antonymy. English has a rich vocabulary that we use to describe the emotions, objects, and events of the world around us.
Keywords: antonym, polysemantic, lexical, functional, dialectical, context, dennotate, universal, root, affixal.
Ma'lumki, tilning lug'at tarkibi ma'lum bir tarzda tashkil etilgan tizim bo'lib, uning elementlari (so'zlar, ma'nolar) turli munosabatlar orqali bog'lanadi. Lug'at tarkibidagi tizimli munosabatlarning ko'p ko'rinishlaridan biri antonimiyadir.
Akademik N.M.Pokrovskiy shunday deb yozgan edi: "So'zlar va ularning ma'nolari bir-biridan alohida hayot kechirmaydi, lekin bizning ongimizdan mustaqil
ravishda turli guruhlarga birlashtiriladi va guruhlash uchun asos asosiy ma'nodagi o'xshashlik yoki to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshilik hosil bo'ladi".
Antonimlar (gr. anti - qarshi + onyma - ism) tovush jihatidan farq qiluvchi, bevosita qarama-qarshi ma'noga ega bo'lgan so'zlardir. Antonimlar, qoida tariqasida, nutqning bir qismiga ikki so'z ya'ni juftlikdan iborat bo'lgan so'zlar orqali bog'lanadi.
Falsafada "qarama-qarshilik" atamasi qarama-qarshilikning rivojlanish darajalaridan birini ifodalovchi kategoriya sifatida tushuniladi. Mantiq "qarama-qarshilik" atamasini o'ziga xos tarzda izohlaydi. "Qarama-qarshilik" - bu dialektik qarama-qarshilik tomonlaridan birini ifodalovchi kategoriya bo'lib, u bir-birini istisno qiluvchi, lekin ayni paytda o'zaro va bir-biriga kirib boradigan qarama-qarshiliklar va uning holati yoki tushunchasi, bayonotlari, nazariyalari o'rtasidagi o'zaro ta'sirni o'z ichiga oladi. So'nggi paytlarda antonimiyalar tadqiqotchilarning e'tiborini tobora ko'proq jalb qilmoqda va shunga mos ravishda antonimiya hajmi masalasi ham batafsil o'rganilmoqda. MM.Shanskiy ta'kidlaganidek, "antonimlar - bu bir-biriga qarama-qarshi, lekin o'zaro bog'liq tushunchalarni ifodalovchi turli xil tovushli so'zlardir"1. Tilshunos L.A.Novikov shunday yozadi: «So'zlarning ikki yoki undan ortiq leksik-semantik variantlari turli belgilar (leksemalar) va qarama-qarshi ma'nolar (semalar)ga ega bo'lsa, antonim hisoblanadi»2. Binobarin, antonimiyaning mantiqiy asosini qanday tushunchalar (qarshi yoki qarama-qarshi) tashkil etadi, degan savol ilmiy adabiyotlarda turlicha hal etiladi. Qarama-qarshi tushunchalar antonimiyasining mantiqiy asos sifatida tan olinishi geterogen leksemalarni (ulardagi semantik qarama-qarshilik rasmiy ifodaga ega emas, u so'z semantikasi orqali uzatiladi) bir-birini antonim sifatida tasniflash imkonini beradi. (ulardagi qarama-qarshilik salbiy ma'nolar, manfiy qiymatli prefikslarning mavjudligi yoki yo'qligi yordamida shakllanadi). So'zlarning grammatik sinflari - gap bo'laklari va antonimlarning semantik kategoriyasi o'rtasidagi munosabat masalasini ko'taruvchi turli gap bo'laklarining antonimiyasi faktlari tadqiqotchilarning nazaridan chetda qolmaydi.
To'g'ri, antonimlar nutqning bir bo'lagiga tegishli bo'lishi kerak, lekin buni shunday so'zsiz qabul qilish kerakmi? Nutqning turli qismlariga mansub antonimlarning mavjudligining ob'ektivligi ularni kontekstual bilan solishtirganda ham namoyon bo'ladi: ikkinchisi, birinchisidan farqli o'laroq, matndan tashqarida antonim emas. Qizig'i shundaki, turli gap bo'laklariga mansub antonimlar nutqning bir qismidagi so'zlarning antonimiyasida mos kelishi mumkin. Biroq, kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, bunday yozishmalar har doim ham sodir bo'lmaydi.
Bizning fikrimizcha, antonimlar nutqning bir bo'lagiga mansub so'zlardir, lekin badiiy matnda turli gap bo'laklarining antonimlari va bir bo'lakning antonimlari bilan
1 Шанский М.М. Антонимы.-М.:Висшая школа, 1989.-с.63
2 Новиков Л.А. Семантика русского языка.- М.: Высшая школа , 1982.- 272с.
birga tizimli qo'llanishini ham e'tibordan chetda qoldirib bo'lmaydi. L.A.Novikov "antonimlar bir-birini inkor etibgina qolmay, balki ijobiy mazmuni bilan ham ajralib turadi", ya'ni qarama-qarshi belgini ta'kidlaydi, deb hisoblaydi. Tadqiqotchilar tomonidan taklif qilingan antonimlarni ajratib ko'rsatishning lingvistik mezonlaridan biz quyidagilarni asos qilib olamiz:
1. Leksik-semantik:
a) antonimlarning bir xil umumiy tushunchani ifodalashi, bir reja hodisasini tavsiflashi, ya'ni arxisemasiga yoki "umumiy sema"ga ega bo'lishida namoyon bo'ladigan semantik umumiylik;
b) qarama-qarshi semantikaning mavjudligi. O'zaro bir-birini taxmin qiladigan va bir-birini istisno qiladigan, antonimik xususiyatga ega so'zlar o'rtasidagi munosabatni ta'minlovchi semalarning nomlanishi uchun qo'llaniladi. Bu semalarning mavjudligi antonimlar orasidagi qarama-qarshilikni ta'minlaydi. Grammatik: antonimlarning bir xil, o'xshash kontekstli muhitda qo'llash qobiliyati, semantik umumiylik mezonidan kelib chiqadi .
3. Funksional: til va nutqda muntazam qarama-qarshilik.
Antonimlarni qarama-qarshilik xususiyatiga ko'ra tasniflash masalasi tadqiqotning muhim masalalaridan biridir. L.A.Novikov antonim so'zlarning qarama-qarshilik munosabatlariga kirishi uchun uchta xususiyatni ishlab chiqdi:
1) bosqichma-bosqichlik 2) harakatning yo'nalishi yoki yo'nalishi bo'lmaganligi 3) bir hodisa yoki jarayonga (ya'ni bir denotatga) mos kelishi - turli denotatlarga mos kelishi.
Antonimlarning ajralib turadigan asosiy sinflari nomdagi uchta qarama-qarshilik turiga mos keladi.
Matnda ham, uning tashqarisida ham qarama-qarshi ma'nolari ma'lum bo'lgan antonimlar bilan bir qatorda ma'lum bir matndagina, faqat ma'lum bir vaziyatdagina antonimik munosabatga kirishadigan so'zlarni ko'p uchratamiz. Ko'pincha bunday so'zlar ko'chma ma'noda qo'llaniladi va matndan tashqarida ular qarama-qarshi ma'noga ega emas, ya'ni umumiy foydalanishda ular antonim emas.
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, o'z ma'nosi uchun eng umumiy va muhim semantik xususiyati bilan qarama-qarshi bo'lgan so'zlar antonimlar deb tan olinishi mumkin. Antonimlarni tanlash mezonlari sifatida quyidagilar ilgari surildi: berilgan gapda so'zlarni qarama-qarshilikda ishlatish imkoniyati; leksik muvofiqlikning bir xil sohasi. Ikkita so'z guruhi aniq ajralib turadi, ularning ma'nosi antonimdir. Ularning bir-biridan farqi voqelikning turli segmentlarining bo'linishi va ularda ajralib turadigan xususiyatlarning so'z ma'nolarida ifodalanishi bilan bog'liq. Yuqorida aytilganlar bilan bog'liq holda, antonimlarning asosiy guruhi ma'lum sifatlarni bildiruvchi so'zlar bilan ifodalanganligini aniqlash mumkin bo'lib, ularni tanlash faqat qarama-qarshi ma'nolar yordamida ushbu sifatlarning bo'linishi sifatida qarash
mumkin. So'zlarning antonimik qarama-qarshiligi, ular uchun konstruktiv zarurdir. Qarama-qarshi ma'noli so'zlar nutqda muntazam ravishda antonim sifatida, ya'ni bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan holdagina tilda mavjud bo'lishi mumkin. So'zning antonimi va to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshiligi bilan birga qo'llanadigan kontekstlarga antonimik kontekst deyiladi. V.N. Komissarov barcha antonimlarni ikki guruhga bo'lish mumkinligini ta'kidlaydi: ildiz va affiksal antonimlar.
U bizning e'tiborimizni zamonaviy ingliz tilidagi o'zak so'zlarda -antonimlarning beshta tipik antonimik kontekstda muntazam ravishda takrorlanishiga qaratadi. Odatda kontekst 1 universallik qiymati bilan tavsiflanadi (barchasi - A va B). Qarama-qarshi so'zlar bog'lovchi yoki ajratuvchi bog'lanish orqali bog'langan gapning bir hil a'zosi sifatida qo'llaniladi.
If you have obeyed all the rules, good and bad, and you still come out at the dirty end, then i say the rules are no good. (M.Wilson, Life with Lighting.)
Odatda kontekst 2 to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshilik qiymati bilan tavsiflanadi . Qarama-qarshi so'zlar gapning bir hil a'zosi sifatida ishlatiladi. The girl was alive, not dead.
(B.Show, The Apple Cart.)
Tipik kontekst 3 muqobillik (A yoki B) qiymati bilan tavsiflanadi.Qarama-qarshi so'zlar gapning bir hil a'zosi sifatida ishlatiladi, ajratuvchi bog'lanish orqali bog'lanadi.
You will see if you were right or wrong . (A.Cronin, The Harther's Castle.)
Shuni ta'kidlash kerakki, har bir juft antonim bir yoki bir necha tipik kontekstda muntazam ravishda qarama-qarshi qo'yiladi. Antonim so'zlar leksik yaxlitlik sohalarining deyarli to'liq mos kelishi bilan tavsiflanadi, bu esa ularning qarama-qarshilikni ifodalovchi kontekstlarda muntazam qo'shma qo'llanishiga imkon yaratadi. Antonimik munosabatlar nutqning turli qismlarida mavjudligiga e'tibor berish kerak, lekin eng aniq shaklda ular sifatlar bilan ifodalanadi. Bir xil polisemantik sifat bir vaqtning o'zida turli xil ma'nolari bilan bog'liq bo'lgan bir nechta antonimlarga ega bo'lishi mumkin, masalan: nonelastic: flexible floopy droopy plastic elastic
Shunday qilib, antonim sifatdoshning o'rniga o'zgartirilgan gaplar o'z ma'nosini yo'qotmaydi, aksincha, qarama-qarshi ma'no kasb etadi. Demak, ayrim kontekstlarda
antonimlardan biri boshqa antonim bilan almashtirilishi mumkin va bu tarzda o'zgartirilgan matn nafaqat o'z ma'nosini yo'qotib qo'ymaydi, balki juda aniq o'zgaradi - berilganga to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshi bo'lib qoladi. O'zaro almashish imkoniyati antonimiyaning qo'shimcha mezoni bo'lib xizmat qiladi.
References
1. Балли Ш. Противопоставление логических понятий. -К: Высшая школа; 1991. -139 с.
2. Бережан С.Г. Семантическая эквивалентность лексических единиц. -Кишинев: Штиинца, 1973.- 372с.
3. Булаховський Л.А. Введение в языкознание. -М. Политвидавнитство, 1953.-Ч.2,С.45. 4.Новиков Л.А. Логическая противоположность и лексическая антонимия. Рус. язык в школе.- 1966.- №4.- С.79-87.
5. Новиков Л.А. Семантика русского языка.- М.: Высшая школа , 1982.-272с.
6. Hornby. Oxford Advanced Learner's Dictionary of current English. Oxford Universyty,1995 7. Шанский М.М. Антонимы.-М.:Висшая школа, 1989.-с.63
