CC BY
8
ч
л л
У сугуччы ^ 3 /ушой,
або Рэнесанс
беларускага
аргана
На працягу тыся-чагадовай Нсто-рыi гэты музычны шструмент удаска-нальвауся i раз-вiваyся) уражвау прадстауншоу розных краiн i сацыяльных груп. Пад яго малШся 1 танцавал1. У кожную пстарычную эпоху ён прыцягвау мецэнатау i натхняу кампазгга-рау. З>явiyшыся на беларусюх землях у пачатку XV ст., арганы прайшлi праз усе пстарычныя перыпетьп, былi неаднаразова разбураны 1 неаднаразова выра-таваны 1 адноулены. У сучаснай Беларус1 арган перажывае свое-асабл1вы Рэнесанс.
Аднауленне арганнай культуры адбываецца па некальюх напрам-ках. Становяцца традыцыйным1 фестывал1 арганнай музык1, удзел у яюх бяруць выканауцы з розных краш. 1снуе каталог з падра-бязным апiсаннем усiх шстру-ментау, што захавал1ся да нашых
дзён, нават кал1 застал1ся тольк1 1х фрагменты, напрыклад фасады ц1 проста асобныя дошк1. Да най-больш цiкавых узорау пракла-дзены экскурсшныя маршруты для меламанау. Першы каталог, дарэчы, у 1992-1995 гг. зра-бiy арганiст Архiкафедральнага касцёла Прасвятой Дзевы Мары1 у Мшску, дацэнт Беларускай дзяр-жаунай акадэмп музык1, кандыдат мастацтвазнауства Уладз1м1р Ваа-льев1ч Неудах, як1 выдау паводле яго кшгу пра беларуск1я арганы. Праз пэуны час было вырашана абнавiць яе дадзеныя. Сааута-рам Уладзiмiра Васiльевiча, якi на гэты раз выстушу i як наву-ковы кансультант, стау матэма-тык, захоплены арганамi, Аляк-сандр Бурдзялёу. Разам з фатогра-фам Анатолем Дрыбасам ён здзей-снiy экспедыцыю па краiне для збору матэрыялу. Кн1га «Арганы Беларусi» выйшла у выдавецтве «Беларуская энцыклапедыя iмя Петруся БроукЬ у 2018 г.
Таюм чынам, арган прыцягвае людзей самых розных, нават далё-кiх ад музык прафесiй, у тым лжу 1 у якасц1 мецэнатау. У свой час захашуся арганам1, у прыватна-сц1 1 заснавальн1к партала ТиТ. БУ Юрый З1ссер, як1 падтрым-лiвае шматлiкiя акцыi i праекты, накiраваныя на папулярызацыю гэтага ушкальнага музычнага iнструмента.
У сёлетшм красавшу, у пры-ватнасщ, ушкальным канцэр-там завяршылася 1н1цыятыва групы м1нск1х энтуз1ястау, пра-феаяналау 1 аматарау арганнай музыю, «Новае жыццё старога аргана» па устаноуцы у канцэрт-най зале «Верхнi горад» у Мiнску адноуленага 1нструмента з псто-рыяй. Першапачаткова ён быу пабудаваны варшауск1м май-страм Уладзклавам Кам1нск1м для касцёла у Валожыне, у нейкi момант, па здагадках, у час Пер-шай сусветнай вайны, быу раз-бураны 1 з часам адраманта-ваны з выкарыстаннем труб 1 кафедры аргана, вырабленага у 1912 г. на фабрыцы iншага вядо-мага майстра - Вацлава Бярнад-скага. Адкуль узялi гэтыя часткi для «трансплантацьп» пакуль не вядома. Рэан1м1раваны арган функцыяшравау да закрыцця касцёла, у яюм пасля размясцiлi хле-базавод. А 1нструмент, ратуючы яго, нехта прывез у М1нск. Знай-шл1 яго у музычнай школе №2, дзе ён аздабляу штэр'ер, бо ужо гадоу 20 не 1грау. I вось пасля чарговага аднаулення загучау зноу: ун1кальны канцэрт прадэ-манстравау усе яго багатыя маг-чымасц1: акрамя сольнага выка-нання ён сыграу у дуэце з самымi нечаканымi у дадзеным кантэксце музычнымi шструментамь напры-клад гiтарай i саксафонам, адцяшу i паглыбiу вакальныя партын.
^Дык чаму менав1та арган, шструмент, народжаны у далё-
кай пауднёвай краiне, заваёувау i заваёувае палюх прыхiльнiкау тут, на беларускай зямлi?
Згодна з г1старычным1 звест-камь у 241-243 гг. да нараджэння Хрыстова узгадваецца так1 музычны шструмент, як гвдраушс або водны арган. Яго прыду-мал1 у Грэцыи 1 выкарыстоувал1 перш за усё у свецк1м асярод-дзi: у тэатрах, на стадыёнах, для забавы у багатых дамах. Выявы гэтых iнструментау можна знай-сц1 на амфарах, на антычных мазаiках.
- Пдраулк лЫъщца правобра-зам аргана,-распавядае Уладз1м1р Неудах. - Галоyнымi часткамi абодвух зяуляюцца трубы. Тольк у першых гучанне дасягаецца з дапамогай щску вады, а у дру-г1х - щску паветра. У як1 момант адбылася такая метамарфоза музычнага тструмента не вядома. Прыкладна у 1У-У1 стст. адбы-лося ператварэнне 1нструмента у так званы «пнеуматычны», як у заходне-рымскай дзяржаве неу-забаве быу забыты, але у араб-ск1х кранах I В1занты1 ¡м широка карысталкя да УШ ст. Адтуль у Еуропу у 757 г. ён патрату ужо як арган, якi у якасц экзатыч-нага падарунка ад кайзэра Кан-станцта прывезл1 каралю Штну Кароткаму.
Першапачаткова у Еуропе арган выкарыстоувауся для забау, але хутка святары зразумелi яго прыроду i пачалi узводзщь велiч-ныя шструменты у касцёлах: 1х канструкцыя забяспечвала выдат-ную акустыку, пры якой арган змог загучаць на поуную моц.
- З'явiyшыся у Еуропе, - пра-цягвае мастацтвазнауца,-шструмент пачау развiвацца i развiваyся на працягу стагод-дзяу. Павялiчвалася колькасць
http://innOSfera.by / №4 (206) / Апрель 2020 / НАУКА И ИННОВАЦИИ 69
Арган касцёла святых апосталау Пятра i Паула у в. Старыя Вастшм Шчучынскага раёна
Пшсм касцёл Унебаузяцця Дзевы Марьи
■и
Касцёл Унебаузяцця Прасвятой Дзевы Марьи у в. Будслау Мядзельскага раёна
у .
Арган Касцёла Унебаузяцця Прасвятой Дзевы Марыi у в. Будслау Мядзельскага раёна. Адзш з двух поунасцю уцалелых Ыструментау топавага майстра вiленскай барочнай арганабудаушчай школы Нiкалауса Янцона (другi захавауся у Лiтве)
рэгiстрау, замест спрадвечных засовачак узт^ i пачалi удаска-нальвацца клавшы, ятя перша-пачаткова маглi быць розных памерау i iгралi на iх кулакамi г локцям1.1ншым1 словам1, да в1р-туознай шматгалосай ¡гры заста-валкя стагоддз1...
Млнчанша Уладзiмiра Вась льев1ча Неудаха да аргана прыах-вощу дзед, як1 падчас кан1кул вад-зiу унука у Пiнскi касцёл Унебаузяцця Дзевы Марьи, дзе тады служыу будучы арх1еп1скап 1 кар-дынал Казiмiр Свёнтак, дзяку-ючы якому у перыяд, кал1 храмы паусюдна закрывал1ся, тамтэйшы касцёл 1 яго арган захавалкя.
Шнск арган лiчаць адным з асаблiвых у Беларусi. Ён быу пабудаваны Адальбертам Градзщ-к1м у 1836 г., праз сто гадоу пера-будаваны 1 не так дауно перажыу капитальны рамонт. Да нашых дзён дайшло крыху менш за трэ-цюю частку арыгiнальных труб шструмента. А усяго iх паутры тысячы, некаторыя у даужыню дасягаюць 4 м.
- З пiнскiм арганам у мяне з самага пачатку былi свае адносты,- дзелцца Уладз1м1р Вас1-льев1ч.- Ён заусёды быу у добрым iгравым стане. У свой час, калi я рабiу для дысертацъи катала-гiзацыю у^х беларустх арганау, некаторыя Ыструменты яшчэ былi у дзейсным стане у адроз-нент ад таго, што зараз з iмi сталася. Шмат Ыструментау у зачыненых касцёлах проста прыйшлi у заняпад. Некаторыя знiклi увогуле. Як трапна i пяш-чотна зауважыу у свой час Каз1м1р Сваяк, «...арганыжаляцца... Тоны арганау слёзы наводзяць на зрэнк мае. Льюцца жалобы, як тыя воды вясновай парой». Пазней, кал1 я ужо выкладау у Вышэйшай духоунай семтарып 1мя Св. Фамы
Аквшскага у ПЫску, старауся не толькi nрывiць сваiм вуч-ням любоу да духоунай музыкi, але i прывучыць клапаццца пра арган, з дапамогай якога людз1 зно-сяцца з Богам. I зараз мае выпуск-нШ, ятя сталi ксяндзамi iразе-халкя па краше, як раз i дбаюць пра арганы у сваiх параф1ях. Дзе-нiдзе арганы адрамантаваны, у многiх iдзе рамонт, рэстаура-цыя тструментау.
Сёння на тэрыторып крашы налiчваецца каля 126 арганау. А першы таю шструмент на нашых землях з'яв1уся у XV ст. у Нясв1жскай каплщы. Л1чыцца, што ён быу пабудаваны па шь цыятыве i пры фшансавай пад-трымцы Радзiвiлаy Беларусюя магнаты, дарэчы, укладал1 шмат грошай у стварэнне шструмен-тау, i у хутюм часе, адзначым, iх магутны глыбою голас стау неад'емнай часткай так званага «гукавага ландшафта» белару-скай зямль жыхары якой пры-звычаШся пачынаць i завяр-шаць дзень у храме, дасылаючы у нябёсы разам з гукамi аргана просьбы пра здароуе, пра урад-жай, пра дабрабыт...
- Уткальнай асабл1васцю выка-рыстання аргана на беларустх землях было тое, што з'явжся яны тут як прыналежнасць каталц-кай лтургп, - расказвае Уладз1м1р Вас1льев1ч, - але у хутк1м часе яго пачала выкарыстоуваць у сваёй лтургп г утяцкая царква. Так1м чынам спалучылася в1зантыйская i рымская традыцыи: вiзантый-скiя лiтургiчныя спевы выкон-валiся у суправаджэннi аргана. У Полацтм сшытку нават заха-валiся нотныя прыклады ташх творау. Аднак 1ншыя матэрыяль-ныя сведк гэтай з'явы не дайшлi да нашых дзён. Пасля далучэння беларустх земляу да Расшскай
iмперыi паступова i мэтанатра-вана сщралася адрозненне трады-цый далучанай тэрыторыи, у тым лжу выкарыстанне атрыбутыК шшых канфесш. Два буйныяушяц-к1я цэнтры, у В1льн1 / Жыров1-чах, был1 зн1шчаны у пажарах 1839 г., згодна з меркаваннем некаторых даследчыкау, пажары гэтыя не был выпадковым1. Згар-эл1 л1тург1чныя кшг1, вопратка, арганы, усё, што адрозшвалася ад праваслаунай традицыи. Мно-гiя ушяцюя храмы перараблялi пад праваслауныя, а арганы выкiдалi ц спальвал1. Асобныя шструменты удалося своечасова перадаць у кас-цёлы. Г1сторы1 вядомы так выпа-дак: даведаушыся, што зачыня-ецца ¡х ун1яцкая царква, людз1 крыжма клалкя на падлозе храма I апошт раз спявал1 свае люб1мыя пест пад акампанемент аргана.
У псторын шструмента на бела-русмх землях шмат кранальных, щкавых або загадкавых фактау. Магчыма, у тым л1ку гэта пры-цягвае да яго увагу самых розных людзей.
Пра арган у Нясв1жск1м фарным касцёле, напрыклад, раска-зваюць, што у час Другой сусвет-най вайны немцы запатраба-вал1 здаць яго трубы на метала-лом, але мясцовыя 1х закапал! 1 падрабш1 патрэбную даведку. Дарэчы, утыл1заваць трубы -даволi частая з'ява. Шнсм арган метавши таюм чынам стращу iх у Першую сусветную.
У мнопх беларуск1х мястэч-ках захоуваюцца старажытныя арганы, што чакаюць свайго шанца на аднауленне. Як пашчас-ц1ла, напрыклад, аргану з вёсю Старыя Вас1л1шк1 Шчучын-скага раёна. У 2009 г. туды пры-ехала група кшадакументалктау на здымк1 ф1льма пра Чэслава Юлiуша Выджыцкага, вядомага свету як Чэслау Немен. Славу-
тая рок-зорка, адзш з нямног1х музыкантау з сацыялктычнага лагера, якi праславiуся на Захадзе, нарадзiуся i вырас тут. На месцы здымачная група даведалася, што нейюм цудам захавалася родная хата музыканта. Праз пэуны час быу створаны папячыцельск1 савет, што заняуся увекавечан-нем памяцi славутага земляка.
- Пасля адкрыцця дома-музея Немена у наша поле зроку тра-п1у арган мясцовага храма, кас-цёла святых апосталау Пятра / Паула, створаны у канцы VIII - пачатку XIX стст., адзт з нямног1х барочных арганау Бела-рус1,- расказвае член папячыцель-скага савета, мастацтвазнауца Таццяна Бембель. - Аказалася, што гэты шструмент раманта-вау I настройвау бацька рок-зорк1 Антон1й Выджыцк1. На адной з труб нават захавауся надтс з яго /мем. Дарэчы, у гэтым касцёле хрысц1л1 Чэслава Немена, тутэйшыя службы ён наведвау разам з бацькам, а значыць, вырас у гэтым музычным асяроддз1. I невыпадкова тое, што Чэслау Немен прайшоу шлях ад рок-энд-рольшчыка да духоуных творау паводле клас1чнай польскай паэ-зи, я^я ён стварау на схте жыцця.
Старадауш арган храма у Старых Васшшках знаходзiуся у жахль вым стане: трубы перакручаны, клав1шы выламаны сучасным1 вандалами Грошы на аднауленне збiралi уам мiрaм. Для рэстаурацыи былi запрошаны маскоусюя спецы-ялкты. Танней было зламаць ска-лечаны арган, пакшуушы толью фасад, за яю паставщь электраар-ган, але маскв1чы пайшл1 1ншым шляхам - чатыры гады aднaулялi кожную дэталь, што дазволша заха-ваць барочную спецыфiку гучання шструмента.
Яшчэ адзш так1 арган захавауся у кафедральным саборы
http://innOSfera.by / №4 (206) / Апрель 2020 / НАУКА И ИННОВАЦИИ 71
Кафедральны сабор Святога Францыска Ксаверыя (Фарны касцёл) у Гродна
Архтафедральны касцёл Прасвятой Дзевы Марыi у Мiнску
Святога Францыска Ксаверыя (Фарным касцёле) у Гродна. Сам храм пабудаваны у стыл1 барока у XVIII ст. i ужо тады у яго быу свой 12-галосы арган, набыты на грошы мецэната. Гэта самы вял1к1 г1старычны арган у краше.
А самы вядомы знаходзщца у галоуным каталiцкiм храме крашы - у Архжафедральным касцёле Прасвятой Дзевы Марын, што на плошчы Свабоды у Мш-ску. Псторыя храма, пабудува-нага 1езу1там1, пачынаецца у XVIII ст., але арган з'яв1уся там у 2005 г.
Музычны iнструмент вагой у 8 тон касцёлу падарыу ешска-пат Аустрын. Папярэдне спецыяль стамi было праведзена акустыч-нае даследаванне храма, паводле якога была распрацавана спецы-яльная форма аргана з улжам плашроук будынка, бо такi шструмент - складаная шжынер-ная канструкцыя, якая павiнна «утсвацца» у прастору. Кал1 арган ручной работы прывезл1 у М1нск, гэта стала выбггной падзеяй у кас-цёльным 1 музычнам жыцц1 Бела-русi. Сёння адзш з лепшых кас-цёльных арганау Беларус1 гучыць падчас лггургп, акрамя таго тут рэгулярна праходзяць фестывал1 1 арганныя канцэрты.
А самыя значныя форумы арганнай музык праводзяцца у Сафiйскiм саборы у Полацку, дзе устаноулены дастаткова новы i вельмi магутны шстру-мент. Яго у 1985 г. стварылi спе-цыяльна для полацкай святыш у Чэхаславакii. Вышыня полац-кага аргана - больш за 6 метрау, а увесь мехашзм складаецца з 3095 трубау.
Своеасаблiвым цэнтрам адраджэння касцёльнай музыю стау касцёл святога Роха у М1нску, дзе ладзяцца фестывал1 арганнай музык1. Плашроука гэтага храма спрыяе добраму гучанню шстру-ментау. У 1986 г. пасля рэстаура-цыi касцёла сюды завезлi кан-цэртны электрычны арган, зро-бены у Чэхаславакii. Яго аса-блiвасць у тым, што ён стащь у алтарнай частцы, таму 1 прыхад-жане, 1 прысутныя на канцэртах, што праходзяць тут пасля завяр-шэння службы, могуць не толью слухаць арган, але i назiраць за выканауцам.
Большасць арганау у сучаснай Беларуа - щ моцна адрэстаура-ваныя 1 адноуленыя, ц1 сабраныя з рэшткау некальюх, ц1 сп1саныя у Еуропе i набытыя за бесцань.
Новыя шструменты не танныя. Сучасны арган для Вщебскай фiлармонii, напрыклад, кашта-вау каля 800 тыс. еура.
Але щкавасць да арганнай музык1 не спадае: фестывал1 1 канцэрты збiраюць усё больш мела-манау, не пераводзяцца мецэнаты i фанаты старажытнага iнстру-мента, як1я зрабШ яго сва1м хоб1. Магчыма, прыцягальнасць аргана у тым, што ён працуе з дапамо-гай руху паветра, шшым1 словам1, ветра, з яюм чалавек спрадвек асацы1равау душу.
- У Заходняй Еуропе у эпоху барока арган стау яе ^мва-лам, бо адпавядау галоунаму яе мастацкаму прынцыпу - сттэзу мастацтвау. Багата аздоблены разьбой 1нструмент дэманструе гармонт знешняй прыгажосщ, складанага, на узроунi маста-цтва, унутранага механiзма, выдатнага выканальн1цкага I кам-пазтарскага майстэрства I высо-кай мэты храма, якой ён служыць. Такi сштэз робщь арган асаблi-вым тструментам,- разважае аргашст Уладзiмiр Неудах i пра-цягвае,- арган, перш за усё - гэта нейкае мысленне, пран^ненне углыб, унутраная засяроджанасць. Калi паветра пад щскам гучыць у трубах, музыкант можа адчуць плынь гэтага паветра.
Думаю, 1 тыя, хто слухае арган, адчуваюць гэтую плынь i плы-вуць з ёй у глыбшю свайго «я». □
Кацярына АГЕЕВА Фота Анатоля ДРЫБАСА
