CC BY
4
UDK 004.02:004.5:004.9
Baxodirova Sh.B.
O'zMU xorijiy filologiya fakulteti lingvistika (o 'zbek tili) mutaxassisligi magistranti
MAKTABGACHA TA'LIM JARAYONIDA BOLALAR OG'ZAKI NUTQINI TAKOMILLASHTIRISH
Annotatsiya: bolalarda nutqiy funksiyalarning o 'zlashtirish jarayoni davri, avtonom nutqning paydo bo'lishi, tilning semantik tomonlarini rivojlantirish, bolalar nutqini o'stirishda turli metodlardan foydalanish;
Kalit so'lar: ijtimoiy vaziyat, avtonom nutq, emotsional kechinmalar, lingvistik kashfiyot, obyektiv faoliyat, folklor, ermak o'yinlar (testoplastika, qum o'yinlari, rasmli o'yinlar);
Bahodirova Sh.B. graduate student of the Faculty of Philology of the National University of Uzbekistan in the field of linguistics
IMPROVING THE ORAL SPEECH OF CHILDREN IN PRESCHOOL
EDUCATION
Abstract: the period of the process of assimilation of speech functions in children, the emergence of autonomous speech, the development of semantic aspects of language, the use ofvarious techniques in the development of children's speech;
Keywords: social situation, autonomous speech, emotional experiences, linguistic discovery, subject activity, folklore, fun games (testoplasty, sand games, games in pictures);
Ma'lumki, go'dak ijtimoiy hayotga kirib kelishi bilan uning nutqi ham jamiyatga moslashib boradi. Bolaning atrof-muhitga bo'lgan qiziqishini qondirish uning ijtimoiy muhit bilan yanada kengroq tanishishiga imkon beradi. Maktabgacha bo'lgan davrdagi yosh - bu bolani aqliy rivojlanishining o'ta muhim va mas'uliyatli davri hisoblanadi. Bu bola tomonidan dunyoni faol bilish davridir. Ushbu davrda bola yaqinda yurib, makonni o'rganishga harakat qiladi, unga endi joyida qolish qiyin - har qanday obyekt uni o'ziga tortayotgandek tuyuladi. Ushbu davrda bola va kattalar o'rtasidagi aloqa yanada kuchayadi.
Bola tomonidan nutqiy funksiyalarning o'zlashtirilishi jarayoni uning maktabgacha yosh davrida uch bosqichda amalga oshadi. Birinchi bosqich (tug'ilganidan boshlab 9 oylik davrigacha)da go'dak atrofidagi kattalarning nutqini tushunmaydi va o'zi ham so'zlay olmaydi. Biroq bu bosqichda kelajakdagi nutqni o'zlashtirishga zamin hozirlanadi. Ikkinchi bosqich (9 oydan 3
yoshgacha) nutqning shakllanishi bosqichi. Bu davrda bolalar kattalar tomonidan qo'llanadigan oddiy, sodda shakldagi so'zlarni tushunishga harakat qiladi, o'zi ham dastlabki so'zlarni talaffuz qila boshlaydi. Uchinchi bosqich 3 yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan davrni o'z ichiga oladi. Bu bosqichda bola kundalik hayotda faol qo'llanadigan nutq birliklarini to'liq o'zlashtiradi va ulardan muloqot jarayonida keng foydalanadi.[1, 15-b]
Bugungi kunning asosiy o'rganilayotgan sohalaridan biri bu nutqning rivojlanishi.
R.S.Nemovning ta'kidlashicha, «taxminan uch yoshga to'lganida, bolaning xotirasi, idroki, tasavvur va e'tibori insoniy xususiyatlarga ega bo'la boshlaydi. Ammo asosiy narsa shundaki, bola ma'lum bir yoshda asosan uning keyingi xulq-atvori, intellektual va shaxsiy rivojlanishiga ta'sir qiladigan mahoratni egallaydi. Bu tilni tushunish va odamlar bilan muloqotda faol foydalanish qobiliyatidir ».[3]
V. S. Muxinaning fikriga ko'ra, "bolaning kattalar bilan muloqot shakllarining obyektiv faoliyatni o'zlashtirishi bilan bog'liq holda yuz beradigan o'zgarishlari, uning kichik yoshda rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega".[2]
D. B. Elkoninning ta'kidlashicha, «xuddi obyekt harakati rivojlanib borgani kabi nutq ham shakllanadi. Kichik yoshdagi bola uchun so'z vosita bo'lib xizmat qiladi, uni boshqa vositalarga qaraganda tez-tez ishlatadi, shuning uchun nutqning intensiv rivojlanishi mavjud ». [8, 277-b]
G.A.Uruntayeva so'zning kommunikativ funksiyasini shakllantirishning uch davrini ajratib ko'rsatdi:
1) Vaziyatning asosiy tarkibiy qismi obyektdir. Bola unga harakatni mimik va intonatsion-ekspressiv hissiy tarkibiy qismlar bilan hamrohlik qiladi, uning ma'nosi kattalarga ta'sir o'tkazishdir. Agar urinishlar muvaffaqiyatsiz bo'lsa, unda ular norozilik ifodasiga, yig'lashga aylanishi mumkin;
2) Voyaga yetgan kishi vaziyatning tarkibiy qismiga aylanadi. Bola ko'zlarini mavzudan kattalarga qaratadi va ikkinchisida to'xtaydi. Obyektga yetib borishga urinishlar imo-ishoralar bilan almashtiriladi. Bola kattalarning e'tiborini uning urinishlariga qaratishga intiladi;
3) Vaziyat markazi so'zga o'tkaziladi. Bola kattalarga qaraydi, artikulyatsiyaga diqqat bilan qaraydi. So'zni talaffuz qilish uchun birinchi urinishlar paydo bo'ladi, bola artikulyatsion-talaffuz tasviriga qaraydi. Yetarli bo'lmagan nutq testlari yo'qoladi va bola kerakli so'zni - obyekt nomini aytadi. Bunda kattalarning narsalarga nisbatan harakati nazarda tutiladi.[6, 89-b]
Shunday qilib, biz nutq paydo bo'lgan vaziyat bolaning kattalar bilan mavzuli hamkorligini anglatishi kerak degan xulosaga kelishimiz mumkin. Bunday hamkorlikda kattalar bola uchun nutq vazifasini qo'yadi, bu esa bolaning xatti-harakatlarini qayta qurishni talab qiladi: tushunish uchun bola to'liq aniq so'zni aytishi kerak. Bu shuni anglatadiki, bola kattalarga murojaat qilishi, u aytayotgan so'zni ta'kidlab, boshqalarga ta'sir qilish uchun ishlatishi kerak.
O'zbekiston Respublikasi tarbiyachi va psixologlarining yosh bolalarda og'zaki nutqni rivojlantirish bo'yicha psixologik-pedagogik tajribasini tahlil qilib,
biz shunday xulosaga keldikki, yurtimizning ayrim hududlarida o'rta va katta maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqni rivojlantirishga ko'proq e'tibor qaratilmoqda. Keling, ushbu uslubiy ishlanmalarni ayrimlarini batafsil ko'rib chiqaylik:
Maktabgacha ta'lim tarbiyachisi (Surxondaryo viloyati, Termiz shahri) Eshqobilova Sohiba N., nutqning rivojlanishi bolaning hissiy taassurotisiz mumkin emasligini ta'kidlamoqda.
«Ona tili, milliy madaniyat tarixiy jihatdan bolaning hissiy qo'shilishlari, fikrlash va nutq qobiliyatlarini rivojlantirish uchun qulay muhit bo'lib kelgan. Qadim zamonlardan buyon o'zbek xalqiga bu sohada folklor yordamga keladi -bu xalq tomonidan jamoat tomonidan yaratilgan va uning ko'p asrlik tajribasi va dunyoqarashini aks ettiradigan folklor san'atining maxsus sohasi. Shu bilan birga, bolalar nutqini erta yoshda rivojlantirish uchun eng qulay manbalardan biri bu jumboqlar, maqollar, bolalar o'yinlari, qofiyalar, qo'shiqlar kabi kichik folklor shakllari ».
Eshqobilova Sohiba N., shuningdek, bolalarda o'z-o'ziga xizmat qilish ko'nikmalarini shakllantirishda va gigiyena ko'nikmalarini tarbiyalashda, atrofdagi dunyo va uning hodisalarini o'rganishda, bolalarda ijobiy his-tuyg'ularni yaratishda bolalar she'rlaridan foydalanadi.
Tarbiyachi ta'kidlaganidek: "Bolalar bog'chalari bilan ishlash faqat bolalar bog'chasi devorlari bilan chegaralanmasligi kerak. Bu tizimli bo'lishi kerak, shundagina u bolaning so'z boyligi va ijobiy his-tuyg'ularini rivojlantirishda ijobiy ta'lim natijalarini beradi".
Bolalar bog'chalari orqali bola atrofdagi dunyo bilan og'zaki tanishishga kirishadi, uzluksiz kognitiv faoliyat uchun asos yaratiladi. Barkamol avlod 269 MTM tarbiyachisi (Toshkent shahri, Olmazor tumani) Haydarova G.S., bolalarni folklorning kichik shakllari bilan tanishtirish, artikulyatsiya apparati harakatchanligini rivojlantirishga, nutqning talaffuz tomonlarini rivojlantirishga yordam beradi deb hisoblaydi. Artikulyatsiya apparati harakatchanligini rivojlantirish uchun darslar taqlidli, o'ynoqi xarakteriga ega bo'lishi kerak. Masalan, O'rmon orqasidan, tog'lar ortidan, qorbobo chana minib kelmoqda "Bolalar ertagini o'qiyotganda, men bolalarga tillarini chertib, otga o'xshab chayqalishni taklif qilaman tovushini artikulyatsiya qilishga tayyorgarlik ko'ramiz yoki, bo'ri va yettita bola ertagini aytib bergandan keyin men bolalarga bo'ri qanday uvillashini ko'rsatishni taklif qilaman (lablaringizni naychadek cho'zing va ovoz chiqaring (U-U-U).
Bola hayotining uchinchi yilida uning muloqot doirasi kengayadi: bola nafaqat yaqin odamlari bilan, balki boshqa kattalar bilan, shuningdek bolalar bilan muloqotni boshlaydi. Ushbu davrda nutq ko'rsatmalarini bajarish qobiliyatining rivojlanishi sodir bo'ladi. Og'zaki ko'rsatmalar bolaning xatti-harakatlarini tartibga solishga yordam beradi. Og'zaki ko'rsatmalarni bajarayotganda bolaning xatti-harakatlari qabul qilingan vaziyat bilan emas, balki kattalarning so'zlari bilan belgilanadi.
"Ma'lumki, maktabgacha yosh davrida bolaning asosiy faoliyati o'yin hisoblanadi. Shu sababli u muloqot jarayonidagi savol-javoblaráan o'yin sifatida foydalanishi ham mumkin. Biz bolalar nutqiga xos bunday xususiyatlarni tadqiq etish maqsadida Malika Abduxalilova (4 yosh)ga quyidagi savol bilan murojaat qildik:
-Nima uchun bugun bog 'chaga bormading?
-O'shanga. Siz o'qishga bordizmi?
-yo 'q.
-Nimaga?
-O 'shanga.
Ushbu holat bola uchun qiziqarii bo'lib tuyulganligi boisu kulib yuborái. Oradan olti kun o'tganidan so'ng Malika bilan suhbatlashdik. U muloqot jarayonida berilgan barcha savollarga o'shanga,-deb javob berdi.
O'zbek bola^ nutqi ustida olib borilgan kuzatuv natijalariga tayanib shuni ham ta'kidlash joizki, ayrim hollaba "o'shanga" so'zi bolaning ruhiyatidagi salbiy o^gans^^ yoki "nima uchun?" degan savolga aniq javob topa olmaganligi tufayli vaziyatdan chiqishni yengillashtirish vositasi sifatida xizmat qiladi. Aslida bola javob berishning bu usulini katta^ nutqidan o'zlashtiradi".[1, 96-b]
Yosh bolalar bilan ishlashning eng samarali usuli bu folklorning kichik shakllaгidan foydalanishdiг. Bolalaг bilan biïgalikdagi mashg'ulotlaгda xalq o'yinlaгidan foydalanish, qo'shiq^ ijгo etish, jumlalaг ula^a katta quvonch baxsh etadi.
Vizual usullar guruhiga kuzatishlar, ekskursiyalar, rasmlarni, illyustгatsiyalaгni, fotosuгatlaгni, o'yinchoqlami tomosha qilish kiradi.
Bolalar naгsalaг bilan o'ynashadi, masalan, "Telefon" o'yini, bola o'yinchoq apparatlaridan foydalanganda, onasi, otasi yoki ertak qahramonlarini chaqiгa oladi. "Telefon" o'yini bola nutqining rivojlanishini rag'batlantiradi, o'ziga bo'lgan ishonchni shakllantiгadi.
I.P.Pavlov, A.A.Leontyev kabi olimlar bolaning motor harakati qanchalik baland bo'lsa, uning nutqi shunchalik rivojlanib borishini isbotladi. Nozik motorikani гivojlantiгish uchun o^in^ va mashqlaг bola nutqining rivojlanishini rag'batlantiradi. Bolalaming nutqini faollashtiгish uchun ishda samarali faoliyatdan (modellashtirish, chizish, loyihalash) foydalanish katta ahamiyatga ega.
Nutqni rivojlantirish zamonaviy maktabgacha ta'lim tizimining ustuvor yo'nalishi hisoblanadi.
Psixologik va pedagogik adabiyotlami tahlil qilish, O'zbekiston Respublikasi tarbiyachilari va psixologlari tajribasini umumlashtirish bir qator xulosalarga imkon beradi:
1. Ushbu tadqiqot muammosi bo'yicha tegishli adabiyotlami o^ganish yosh bolalar nutqi rivojlanishining mohiyati va xususiyatlarini aniqlashga imkon berái. Nutqni o'zlashtirish jarayoni bñ necha bosqichlaráan o'tishini aniqladik:
1) Dastlabki bosqichda bolada nutq tovushlariga nisbatan barqaror selektiv munosabat shakllanadi va fonemik eshitish shakllanadi;
2) Nutq paydo bo'lish bosqichida nutqni intensiv tushunish, nutq uslublarini o'zlashtirish mavjud;
3) Og'zaki muloqot bosqichida bola ona tilining grammatik tuzilishini, uning so'z boyligini o'zlashtiradi.
Bolaning birinchi so'zlari yordam yoki talab bo'yicha talaffuz qilinadi, shuning uchun o'qituvchi yosh bolalar bilan ishlashda bolalar rivojlanishining yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olishi muhimdir.
2. O'zbekiston Respublikasi MTM tarbiyachilari va bir qator olimlarning ish tajribalarini tahlil qilish va umumlashtirish asosida shuni ta'kidlash mumkinki, tarbiyachilar, psixologlar va logopedlarning aniq, kasbiy muvofiqlashtirilgan va o'ylangan ishi, to'g'ri tashkil etilgan rivojlanish muhiti, bolaga individual yondoshish va ota-onalar bilan hamkorlik yosh bolalarda nutqni muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlardir.
Nutqni rivojlantirish bo'yicha yosh bolalar bilan ishlashda tarbiyachilar quyidagi usullardan foydalanishlari maqsadga muvofiqdir:
1) O'yinlar o'ynash (mobil, didaktik);
2) Folklorning kichik shakllaridan foydalanish (bolalar o'yinlari, qo'shiqlar, hazillar, topishmoqlar, ertaklar, she'rlar);
3) Noan'anaviy usullar (testoplastika, qum terapiyasi, rasmli o'yinlar, mozaykalar).
Ushbu usullardan yosh bolalarda og'zaki nutqni rivojlantirish bo'yicha tarbiyachi va o'qituvchilarning ishlaridan foydalanish istalgan natijaga erishishga yordam beradi
Adabiyotlar:
1. Qurbonova M.A. "O'zbek bolalar nutqi leksikasining sotsiopsixolingvistik tadqiqi" -monografiya Toshkent; 2014-y;
2. Мухина В. С. Возрастная психология : феноменология развития, детство, отрочество : Учебник для студ. вузов. - 5-е изд., стереотип. - М. : Академия, 2000. - 456 с.
3. Немов Р. С. Психология : Учеб. для студентов высш. учеб. заведений : в 3 кн. Кн. 2. Психология образования. - 3-е изд. - М. : ВЛАДОС, 1997. - 608 с.
4. Обухова Л. Ф. Возрастная психологи : учебник для вузов. - М. : Высшее образование; МГППУ, 2009. - 460 с.
5. Смирнова Е. О. Детская психология : Учеб. для студ. высш. пед. учеб. заведений. - М. : ВЛАДОС, 2003. - 368 с.
6. Урунтаева Г. А. Дошкольная психология : учеб пособие для студ. сред. пед. учеб. заведений. - 5-е изд., стереотип. - М. : Академия, 2001. - 336 с.
7. Чумакова И. Развитие речи ребенка раннего возраста (1-3 года) // Дошкольное воспитание. - 2012. - № 12. - С. 67-71.
8. Эльконин Д. Б. Детская психология : учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. - 3-е изд., стереотип. - М. : Академия, 2006. - 384 с.
