IJTIMOIY YETIMLIKNI PROFILAKTIK OLDINI OLISH Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

IJTIMOIY YETIMLIKNI PROFILAKTIK OLDINI OLISH

Igamberdieva Gulmira Botir qizi O'ZMU Ijtimoiy ish kafedrasi 2 kurs magistiri Ilmiy rahbar: Alekseeva Viktoriya Sergeevna Sotsiologiya fanlari bo 'yicha falsafa doktori (PhD) [email protected]

Annotatsiya:Bolalar uylari va maktab-internatlarda tarbiyalanayotgan yetim va ota-ona qaramog'idan mahrum bo'lgan bolalarning ijtimoiylashuvi jarayoni internat muassasalarining institutsional xususiyatlari uyg'unligi va bu jarayonga bolalarning psixologik-pedagogik xususiyatlarining ta'siri tufayli o'ziga xos xususiyatlarga ega.Yetim bolalarni ijtimoiy himoya qilish-iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy kafolatlar majmuasi bo'lib, uning maqsadi yetim bolalarning turmush darajasini o'ta og'ir sharoitlarda saqlash, hayotga moslashishiga yordam berishdan iborat. Bugungi kunga kelib yetim bolalarni ijtimoiy-pedagogik ijtimoiylashtirish tizimini rivojlantirish juda dolzarb bo'lib, nafaqat davlat, balki viloyat va shahar miqyosida ham hal etishni talab etmoqda. Natijada ota-ona qaramog'idan mahrum bo'lgan bolalar ijtimoiylashuvining mintaqaviy tizimini moliyaviy, huquqiy, psixologik-pedagogik ta'minlash masalalari dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. BMT ta'rifiga ko'ra yetimlar sonidan tashqari, har ikki ota-ona ham tirik bo'lsa-da, xuddi yetimlardek yashaydigan bolalar ham bor. Adabiyotshunoslar bu holatni "ijtimoiy etim"deb ta'riflaydilar.

Kalit so'zlar: yetim bola, ijtimoiy himoya, patronaj oila, ijtimoiy ishchi, Mehribonlik uylari, ijtimoiylashuv, bolalar muassasalari, profilaktika.

Abstract: The process of socialization of children deprived of orphans and parental care, brought up in children's homes and boarding schools has its own characteristics due to the combination of institutional features of boarding institutions and the influence of psychological and pedagogical characteristics of children on this process.Social protection of orphan children is a complex of economic, social and legal guarantees, the purpose of which is to maintain the standard of living of orphan children in extreme conditions, to help them adapt to life. To date, the development of a system of socio-pedagogical socialization of orphan children is very urgent, requiring a solution not only at the state, but also at the regional and city level. As a result, the issues of financial, legal, psychological and

pedagogical provision of the regional system of socialization of children deprived of parental care are of urgent importance. In addition to the number of orphans by the definition of the UN, there are children who live just like orphans, although both parents are alive. Literary critics describe this situation as "social orphan".

Key words: Orphan child, social protection, patronage family, social worker, orphanages, socialization, children's institutions, profilactics.

KIRISH

Birlashgan Millatlar tashkilotining ma'lumotlari shuni ko'rsatadiki, urushlar, tabiiy ofatlar, talofatlar, ijtimoiy xaos, iqtisodiy muammolar kabi tobora keng tarqalgan global voqealar dunyodagi yetim soniga ta'sir etib, 2015-yilda 140 milliondan oshib ketgan.1 Islom fiqh adabiyotiga ko'ra, balog'atga yetguncha otasidan ayrilgan bolalarni tasvirlash uchun"yetim" atamasi ishlatiladi. Holbuki, zamonaviy xalqaro adabiyotlarda"etim" atamasi 18 yoshga yetmasdan ota-onasidan bir yoki ikkalasini ham yo'qotadigan bolalarni belgilaydi.2 Jahon aholisining 2,2 milliarddan 7,6 qismibolalardan iborat ekanligini hisobga olsak, dunyodagi bolalar umumiy sonining 6.5% yetim deb taxmin qilinadi; va afsuski, bu raqam aytilgan sabablar tufayli ortib bormoqda.3

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR

Tadqiqot jarayonida ilmiy bilishning obyektivlik usulidan foydalanildi. Ijtimoiy yetimlikni profilaktik oldini olish masalalari obyektiv ochib berildi. Ijtimoiy yetimlikni profilaktik oldini olish masalalari mantiqiy izchillik jihatdan tadqiq qilindi. Psixologiya fanning strukturasini tekshirish, bilimlarning tartibini aniqlash, ular tasnifini amalga oshirish alohida o'rin egallaydi.

MUHOKAMA VA NATIJALAR Bolalarning dastlabki ijtimoiylashuvi funksiyasi shundan iboratki, dunyoga kelgan inson bolasi o'zida "aqlli odam"ning faqatgina kurtaklari, salohiyatiga ega bo'ladi xolos. Chaqaloq jamiyatga asta-sekin olib kirilishi va "insoniy dastur" bo'yicha rivojlanishi lozim. Aks holda, undagi insoniylik kurtaklari rivojlanmay qolishi, qobiliyatlarning asoslari abadiy o'chishi mumkin.

1 "Orphans", UNICEF, https://www.unicef.org/media/orphans

2 "Yetim", islam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org .tr/yetim

3 "World Population Prospects: The 2017 Revision", United Nations, https://www.un.org/development/desa/publications/world-population-prospects-the-2017-revision.html

78

Ko'plab bolalar insoniyatga har yili tibbiyot va bolalar muassasalarida, bolalar uylarida oshno bo'ladilar. Bu hol ko'pincha baxtsiz hodisa tufayli emas, balki ijtimoiy falokat natijasida yuz beradi. Tug'ilishi istalmagan bolalar ota-onalariga kerak bo'lmay qoladi. Yoki bo'lmasa, ona bolani tarbiyalash uchun vositalar va shart-sharoitga ega bo'lmagani sababli undan qachonlardir, hayot yaxshilanib o'z iziga tushganda qaytib olish to'g'risidagi g'ira-shira umid bilan "tilxat berib" voz kechadi. Hattoki, bu bolalar yetarli oziq-ovqat, g'amxo'rlik, tegishli tibbiy xizmat olganlari taqdirda ham ularning rivojlanishi gospitalizm sindromi - kommunikativ -hissiy aloqalarning yetarli emasligi bilan bog'liq bo'lgan oqibatlar tufayli xiralangan bo'ladi, bunday bolalar odatda, faqat intellektual jihatdan emas, balki jismoniy rivojlanishda ham orqada qoladilar, ularning tili kechroq chiqadi, keyinroq ularda muloqotga kirishishdagi qiyinchiliklar namoyon bo'la boshlaydi, bu qiyinchiliklarni har doim ham, hatto yuqori malakali tibbiy-pedagogik korreksiya yordamida ham bartaraf etib bo'lmaydi.

Oila bolalarning ijtimoiylashuviga faqatgina o'zining mavjudligi bilan emas, balki qulay axloqiy-ruhiy iqlimi, barcha a'zolari o'rtasidagi sog'lom munosabatlar orqali ta'sir o'tkazadi.

Ijtimoiy yetimlikni ko'payishining oldini olishning samarali pedagogik shartlari:

> yetim bolaning mustaqil hayotga muvaffaqiyatli moslashishi uchun asos bo'lgan shaxsni o'zini himoya qilish mexanizmlarini shakllantirish;

> taqlid qilinadigan va haqiqiy hayotiy vaziyatlarda qaror qabul qilish jarayonida qiyinchiliklarni bartaraf etishda yetim bolalarning faoliyatini rag'batlantirish;

> o'z imkoniyatlariga ishonchni oshirish, boshqalarning tajovuzkorlik holatida konstruktiv pozitsiyalardan ijobiy hissiy aloqa tajribasini olish;

> o'zingizni, harakatlaringizni va harakatlaringizni, harakatlaringizni va boshqa odamlarning harakatlarini yetarli darajada baholash uchun o'rnatishni shakllantirish, qabul qilingan qarorlarni amalga oshirishning mumkin bo'lgan oqibatlarini tahlil qilish.

Ijtimoiy yetimlarning ko'payishining oldini olish uchun quyidagi faoliyat yo'nalishlari mavjud:

❖ yetim bolaning shaxsiy rivojlanishining xususiyatlarini tuzatish;

❖ bolalar va kattalar bilan tenglik tamoyillari asosida munosabatlar tizimini shakllantirish, boshqa shaxsning fikri va pozitsiyalarini hisobga olish;

❖ intizomga ongli munosabatda bo'lish sharoitlarini yaratish va qaror qabul qilish va harakatni amalga oshirishda muqobil tanlash qobiliyatlarini shakllantirish;

❖ ta'lim ishining o'zgaruvchan tabiati, uning, shaxsiy javobgarlikni shakllantirish va faoliyatda proaktiv bo'lish qobiliyati;

❖ mustaqil ravishda o'zlashtirilgan yetim bolaning yashash joyini kengaytirish.4

Ijtimoiy yetimlarning ko'payishini oldini olishni tashkil etish jarayoni muayyan qonunlarga bo'ysunadi:

-I- birinchisi profilaktik jarayonning samaradorligi va bolaning ijtimoiy his-tuyg'ularini shakllantirishning o'zaro bog'liqligini nazarda tutadi;

-I- ikkinchisi - profilaktik jarayonning samaradorligini ushbu bolalarda uning mazmunini maqsadga yo'naltirishga bog'liqligi, ularning aqliy, jismoniy va shaxsiy rivojlanish darajasi bilan bog'liq bo'lgan manfaatlar va imkoniyatlarini nazarda tutadi;

-I- uchinchisi-profilaktika jarayonining samaradorligi va muammolarni ta'minlashning yetarliligi o'rtasidagi munosabatlar va o'zaro bog'liqlikni nazarda tutadi.

Patronaj oilalari hozirgi vaqtda yetim bolalarning ijtimoiy moslashuvining eng keng tarqalgan shakli hisoblanadi. Bola, haqiqatan ham, oila muhitiga" sho'ng'iydi", chunki u katta o'qituvchi bo'lib, unga g'amxo'rlik qiladi va uning rivojlanishini kuzatadi. Lekin homiylik oilalar eng muhimi kafolat bermaydi-bola, albatta, bir oilada bo'ladi deb. Ba'zi bolalar 7-10 yil davomida bir nechta oilalarni almashtiradilar.

Ijtimoiy yetimlikning oldini olish shakli ijtimoiy ishchini o'z joyida ishlashiga imkoniyat yaratib berish, aynan Ijtimoiy xodimning bosh vazifasi - oilaning muammolariga kirib borish, bola qarovsiz bo'lib qolguniga qadar unga yordam ko'rsatish; bolani oilada ushlab turish, uning ketib qolishiga yo'l qo'ymaslik, chunki bu narsa bola ko'chaga ketib qolgandan keyin uni izlash, davolash, reabilitasiya qilish va qayta tarbiyalashga sarf qilinadigan xarajatlarga nisbatan minglab marta arzonroqdir. Ijtimoiy ishchi aynan ota-ona qaramog'isiz qolgan bolalar bn faoliyat ko'rsatib, ularni oilaga joylashtirishning maqbul yo'lini bolaning vaziyatidan kelib chiqib tanlaydi.

4 Профилактика воспроизводства социального сиротстватема диссертации и автореферата по ВАК РФ 13.00.01, кандидат педагогических наук Бекова, Эсет Курейшовна

XULOSA

Mehribonlik uylarida yashovchi dunyo bolalarining 80-90% ijtimoiy yetim ekanligi aniqlangan va tadqiqot shuni ko'rsatdiki, 750 xil Mehribonlik uylarida yashovchi 30.000 nafar boladan 80% aslida bitta tirik ota-onasi bor.5 bu yerdan ko'rinib turibdiki, ko'pchilik ota-onalar uchun muayyan muammolarga duch kelganda mavjud bo'lgan yagona yechim ular uchun farzandlarini Mehribonlik uylariga berish hisoblanadi. Natijada hozir ko'p ijtimoiy yetimlar bu oromgohlarda yashashi kerak bo'lib qolmoqda.Shuning uchun masala ijtimoiy yetimlilik faqat shaxslar tomonidan hal qilinishi kerak emas, balki global jamiyat yechim topishda mas'uldir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

1. Профилактика воспроизводства социального сиротстватема диссертации и автореферата по ВАК РФ 13.00.01, кандидат педагогических наук Бекова, Эсет Курейшовна

2. "Yetim", islam Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/yetim

3. "World Population Prospects: The 2017 Revision", United Nations, https://www.un. org/development/desa/publications/world-population-prospects-the-2017-revision.html

4. "Orphans", UNICEF, https: //www.unicef.org/media/orphans

5.''Every child needs the love of family'', Global Child Advocates, https://globalchildadvocates.org/socialorphans

5 ''Every child needs the love of family'', Global Child Advocates, https://globalchildadvocates.org/socialorphans

81