CC BY
23Чугунов K. B. Аржан-1 и Аржан-2: сравнительный анализ. // Наследие народов Центральной Азии и сопредельных территорий: изучение, сохранение и использование. Часть I. Кызыл: «Аныяк», 2009. С. 48-52.
ДАННЫЕ ОБ АВТОРЕ
Донгак Айкизэ Алексеевна, методист отдела методического сопровождения по вопросам истории и этнографии Национального музея имени Алдан-Маадыр Республики Тыва, г. Кызыл, Россия. Электронный адрес: dongak.aykiz@mail.ru
INFORMATION ABOUT THE AUTHOR
Dongak Aykize Alekseevna, methodologist of the Department of Methodological Support of History and Ethnography issues of the Aldan Maadyr National Museum of the Republic of Tuva. Kyzyl, Russia. E-mail: dongak.aykiz@mail.ru
УДК 397 DOI: 10.24412/2686-9624-2021-188-192
ХОВДЫН ТУВАЧУУДЫН ОВГИЙН БYРЭЛДЭХYYН РОДОПЛЕМЕННОЙ СОСТАВ ТУВИНЦЕВ ХОВД АЙМАКА МОНГОЛИИ
Ганболд О. М.
Аннотация. Статья посвящена анализу истории, родового состава и расселения тувинцев, живущих в сумоне Буянт Ховд аймака Монголии. Тувинцы Ховд аймака относят себя к тувинцам и делятся по родоплеменным группам, самыми распространенными среди которых являются иргит, чаг-тыва, хвйук, соён и хаа дарган. Тувинцы-иргиты сумона Буянт Ховд аймака делятся на 4 ветви: адай иргит, бэглиг иргит, галчан иргит и чоод иргит. Род чаг тыва сумона Буянт делится на 2 ветви: кара чаг тыва, сарыг чаг тыва. Род хвйук в сумоне Буянт представлен двумя ветвями: хаа хeЙYк и донгак хeЙYк. В сумоне Буянт компактно проживают хар соён, цагаан соён, улаан соён. Род хаа дарган представлен одной ветвью. Сравнительный анализ названий родоплеменных групп тувинцев Ховд аймака Монголии позволяет говорить об их тесной исторической связи с алтайскими урянхайцами и о том, что когда-то они вместе переселились из Горного Алтая.
Ключевые слова: тувинцы, Монголия, Ховд аймак, родоплеменные группы тувинцев, иргит, тыва.
PARENTAL COMPOSITION OF TUVINIANS OF KHOVD AIMAK OF MONGOLIA
Ganbold O. M.
Annotation. The article is devoted to the analysis of the history, tribal composition and settlement of Tuvans living in the Buyant sumon of Khovd Aimak of the Mongolian. The Tuvans of the Khovd Aimak classify themselves as a Tuva tribe and are divided into tribal groups, the most common among which are Irgit, Chag-Tyva, Hoyuk, Soyon and Haa Dargan. Tuvinians-Irgits of the Buyant sumon of Khovd Aimak are divided into 4 branches: Adai Irgit, Baglig Irgit, Galchan Irgit and Chood Irgit. The genus of chag tyva sumon Buyant is divided into 2 branches: Kara Chag Tyva, Saryg Chag Tyva. The genus Hoyuk in the Buyant sumon is represented by two branches: Haa Hoyuk and Dongak Hoyuk. Har Soyon, Tsagaan Soyon, Ulaan Soyon live compactly in Sumon Buyant. The genus haa dargan is represented by one
branch. A comparative analysis of the names of the tribal groups of the Tuvinians of the Khovd aimag of Mongolia allows us to speak of their close historical connection with the Altai Uryankhais and that they once moved together from Mountain Altai.
Keywords: Tuvinians, Mongolia, Khovd aimak, tribal groups of Tuvinians, Irgit,
Tuva.
Ховдын тувачуудад Иргит (иргиттэр), Чаг-тыва (чагдывалар), ХeЙYк (хeЙYктэр), Соён, Хаа-дарган овог голлоно. Монголын тувачууд овгоо сеек (яс), Тагны тувачууд омак (омог) гэнэ. Иргит (иргиттэр) нь Адай-иргит, Бэглиг-иргит, Галжан-иргит, Чооду-иргит, Моол-иргит, Шунгуур-иргит, Ак-Иргит, Оол-иргит, Чаг-тыва (чагдывалар) нь Кара чаг-тыва, Сарыг чаг-тыва, ХeЙYк (хeЙYктэр) нь Хаа-хeЙYк, Донгак-хeYЙк, Газак-хeЙYк, Монгуш-хeЙYк, Гара-хeЙYк, Жалангаш-хeЙYк, Хeр-хeЙYк, Хоед-хeЙYк, Партагаш-хeЙYк, Соён нь Хар соён, Улаан соён, Цагаан соён гэсэн салбар овогуудад хуваагдана. Чаг-тыва овог ан гeрeeгeeр, хeЙYк овог дотроо донгакууд уран дарханы YЙл, иргитийнхэн мал аж ахуй эрхлэлтээр ялгарч байжээ. Нэг овог дотроо гэрлэх^й. Тува ардын дотор
Эцгийн урагтай эс гэрлэх
Эхийн ургийг цэнэж гэрлэх гэсэн Yг байдаг.
Иргит (иргиттер). Xex мончоогийн хошууны Yндсэн голлох овгийн нэг. Иргит, иргид, ирхэт гэнэ. Монголчууд эрхэт гэнэ. Нэр ЗYЙн хувьд зарим судлаачид «Иркит буюу эрхYД хэмээх нэр нь эртний тYрэг хэлний Ирки гэдэг Yгэнд - d(t) дагавар ЗYYCнээс YYCCЭн нэр» гэдэг [Дугаров, 2002: 150]. ТYрэг хэлний ирки(н) гэдэг нь иргэн гэсэн утгатай Yг ажээ.
Баян-Элгийн Цэнгэл, Ховд аймгийн Буянт, Тeв аймгийн Заамар сумдад явуулсан судалгаанд Ак иргид, Адай иргид, Арыг буюу Жинхэнэ иргид, Калчан иргид, Оорцог иргид, Чоод иргид, Моол иргид, Кара иргид, Шунгуур иргид, Улуг иргид, Газак иргид, Биче иргид, Бэглиг иргид, Жангыыр иргид (Жангыыр гэж иргидийн доторх цол), Кызыл иргид, Мунгуш иргид, Дунгуш иргид зэрэг [БаатархYY, 2013: 67] иргидийн салбарласан олон яс бYртгэж ...Хар иргид, Донгак иргид, 0eлэд иргид - ийг тэмдэглэжээ [Очир, 1993: 60]. Эндээс харахад иргид овог дотор монгол, тYрэг яс холилдон шингэжээ. Иргид овог тувагаас гадна монголчууд дотор байдаг. Архангай аймгийн Тариат, Завхан аймгийн Их-Уул, Тосон цэнгэл, Хeвсгeл аймгийн Шинэ-Идэр, Жаргалант сумд болон Тува улсын нутгийн ЗYYн хойт хэсэг, Алтайн БYгд Найрамдах улсын Алтайчууд, ТэлэнгэдYYД тYYнчлэн Хакас, Буриадуудын дотор таардаг [БаатархYY, 2013: 68] байна. ТYYнээс гадна бидний судалгаанд Иргид (Эрхэт) овог Тува нартай хил залгах Баян-Элгий аймгийн Алтай, Буянт, Алтанцeгц, Бугат сумын алтайн урианхайн нарын дотор олонтоо, Хэнтий аймгийн Дадал, Биндэр сумын буриадын дотор цeeн тэмдэглэгдсэн байна.
«Энэ тархац нь эрхид нар хYн олонтоо ба эрт цагаас зах залгаа аймаг, улсуудтай eргeн харилцан, тYYxийн YЙл явдалд нилээд оролцож явсныг харуулах» [Очир, 2011: 50] нотолгоо ажээ. Иргид овгийн гарал YYCлийг самоед тухайлбал киргиз, уйгур буюу тYрэг гаралтай гэдэг. Гэхдээ энэ санал нэгэн мeр болоо^й ажээ. Харин аман тYYxэнд «Иргид гэдэг нь яргай (ыргай) модны доор тeрсeн учир ингэж нэрлэсэн» [БаатархYY, 2008: 2], «Иргид овогийнхнийг хус модноос гарсан, хус модон ээжтэй гэдэг. Бага байхад биднийг хус модонд ойртуулдаггуй байсан. Хус модыг эмээ ээж гэнэ. Мeчрийг нь зулгаавал y^ot чинь зулгаана гэдэг байв» гэнэ [БаатархYY, 2010].
Тувачуудын дотор Бэглиг иргидийг бас Улуг иргид гэдэг. Бэглиг гэж хэлдэгийн учир нь тэдний дундаас хошууны ноёныг уг залгамжлан тодруулдаг - тай холбоотой байжээ [Гагаа, 2009: 18].
Дээр eгYYлсэн Иргид (иргиттэр) овогоос Ховд аймгийн Буянт суманд Адай иргид, Бэглиг иргид, Галчан иргид, Чоод иргид гэсэн 4 салбар голлоно. Тувачууд анх Ховдод нYYж ирэх Yед Иргитийн таван eрх байсан гэдэг.
Харин Баян-Элгий аймгийн Цэнгэл сумын Тува нарын дунд Улуг (Бэглиг) иргит, Ак иргит, Калчан иргит, Моол иргит, Казак иргит, Шунгуур иргит, Адай иргит гэсэн 7 салбар овог бий ажээ [Гагаа, 2009: 17-18].
Чаг-тыва (чагдывалар). Судлаачид Жаг дува, Чаг тыва, Чаг тува гэж тэмдэглэнэ. Монголчилбол Эехен тува гэсэн утгатай. Чаг тува нь Мончоогийн хошууны 4 сумын нэгний нэр байв. Баян-Элгийн аймгийн Цэнгэл суманд Ак жагдува, Кара жагдува, Сарыг жагдува гэсэн гурав, Ховд аймгийн Буянт суманд Кара чаг тува, Сарыг чаг тува гэсэн хоёр бYлэгт хуваагдана. Ийм овог Тагнын тувад YГYЙ. Энэ овгийн гарлын талаар хэдэн хувилбар бий.
Нэг. Тувагийн ноён ан хийж яваад малын хех шиг хэлбэртэй Мээмт гэдэг ууланд хYрчээ. Тэр ууланд урцанд эрэгтэй хYYхэдтэй евген амьдарч байж гэнэ. Энэ ямар учиртай хYYxэд вэ гэж ноён асуусанд евген -Тэнгэр дуугарч аянга ниргэсэн газар очиход нэг яргай модонд хYЙ нь орооцолдсон хYYxэд байлаа. ХYЙг нь Yсээрээ боогоод есгесен юм гэж. Тэр хYYxэд ноёныг ирсэнд хYндэтгэн янгир ямаа гаргаж егехед их бороо орсон тул янгирын сэмжээр ноёны морийг хучжээ. Ноён талархаж хYYг еерийн болгож дагуулан аваад Эехен тува нэр егчээ. Тиймээс Чаг тува хYMYYC яргай мод огтолдог^й болжээ. Хожим тэр хYY эхнэр авч айл болоод хоёр хYYхэдтэй болж Хар чаг тува, Шар чаг тува гэж нэрлэжээ. Тувачууд аянга буусан мод тYлэхийг цээрлэдэг бол Чаг тува овгийн хYMYYC гал авч тYлж болдог, учир нь тэд аянганаас YYCCЭн тул тэнгэр ниргэдэг^й болсон гэнэ [БаатархYY, 2006: 19]. Энэ домгийн гол санаа нь Чаг тува овогийнхон цагаан ястай, тэнгэр язгууртай хэмээнэ.
Хоёр. Нэгэн анчин ан агнаж явтал гэнэт аадар бороо оржээ. Анчин хадны немерт хоргодон суутал нялх хYYxэд уйлах сонсогдсонд гайхсаар очвол модноос терсен хYYxэд хYЙ нь холбоотой чигээрээ байх юм гэнэ. Анчин хYYхэдгYЙ тул дээд тэнгэрээс хYY заяалаа гэж ихэд баярлаж хYЙг нь салгаж авъя гэтэл хутгаа отогтоо мартжээ. Оттукаа (хэт) гаргаж цахисанч бороонд нороод гал гарсан^й. Чулуунд Yрээд оч гаргасанд дахин тэнгэр дуугарч бороо ширYYCЭн хажуугийн модонд аянга бууж шатсанд хэтээ барьж улаасган чулуугаар балбасаар ирлэж хYYxДийн хYЙг огтлож авчээ. ХYYгээ ангийн махаар тэжээж хYн болгов. Ямар овог XYYДЭЭ егех вэ гэж бодож яваад «чацныктан оттуг чаг тыва деп чурт бооп чорсун» гэж хэлжээ. Энэ нь «аянганаас галтай, еехен тува нутаг болж яваарай» гэсэн утгатай. Тэгээд тэр хYY есеж Чаг-тыва яс бий болжээ гэнэ [БаатархYY, 2006: 19].
Гурав. Энчин хYY аянгын гялбаанаас гал асааж Тывынгар буюу Цэцэн гэж галаа хех ямааны еехеер хегжеесен тул Эехен тува буюу Чаг тува болсон хэмээнэ [Монгол улсын угсаатны ЗYЙ, 1996: 302].
Эдгээрээс гадна «Жаг нь заг гэсэн Yг. Загны немерт терсен хYYхдээс YYCCЭн» [БаатархYY, 2008: 2], «Чаг тыва нь цэвэр тувачууд, холилдоо^й тувачууд» [Татаринцев, 1995], «чаг тува нь жинхэнэ тыва, хамгийн сайн тыва» гэх зэргийн мэдээлэл судалгааны эргэлтэнд оржээ [БаатархYY, 2011].
Хейук (хейуктер). Хеег гэж голлон тэмдэглэнэ. Хех мончоогийн хошууны гол овог Хеег нь Хаа хеег, Кара хеег, Донгак (донгог) хеег, Моол хеег, Монгуш хеег, Мунгуш хеег, Мунгаш хеег, ХертYлдээш хеег, Газак хеег, Шанагаш хеег, Партагаш хеег, Жалангаш хеег, Шунгуур хеег, Иргид хеег, Кызыл хеег зэрэг олон салбарт хуваагдахын хамт «хеег овог ах ДYY есен хYнээс улбаалсан учир Есен хеег буюу Тос хеYЙк» гэдэг байна [БаатархYY, 2013: 69-70]. А.Очирын судалгаанд Хойд хеег, Газак хеег, Хаа хеег, Хара хеег, Монгуш хеег, Жалангаши хеег, Хер хеег, Донгак хеег, Кывшаак хеег, Партыгааш хеег зэрэг салбар овгуудыг бYртгэн тэмдэглэжээ [Очир, 1993: 60]. ХеегYYДийн дунд Хаа хеег ахална. «...Хаа нь харгана, хеег нь хее гэсэн Yг. Харгана шатаагаад хеенд нь терсен эмэгтэйгээс гарсан хYYгийн удам бол хаа хеег» гэж домоглоно.
Ховд аймгийн Буянт сумын нутагт Хаа хеYЙк, Донгак хеYЙк голлон нутаглана. Буянтын Тува нарын Yзэхээр ХеЙYк бус харин Донгак нь гол овог. Донгак дотроо хеЙYк
нь салбарлан гарсан гэнэ. Буянтын тува хYн амын олонхийг дотор 9 донгак овогтон олон буй.
Соён. Ховд аймгийн Буянт сумын Тува нарын дотор Хар соён, Цагаан соён, Улаан соён овог бий. Соён овог бас алтайн урианхай нарын дотор нилээд тархсан. Баян-Элгий аймгийн Алтай сумын Улаан хад, Буянт сумын Хeлцeeтeeр соён овгийнхон нутаглана.
Хаа дарган. Хeх мончоогийн хошууны нэгэн овог, Хаалар гэнэ. Ховд аймгийн Буянт, Баян-Элгийн Цэнгэл сумын тувачуудын дотор Хаа дарган овог байдаг. Бусад нутгийн тува нарын дотор бYртгэгдээгYЙ ажээ. Аман тYYхэнд «Нэгэн их ууртай догшин, дэргэд нь хирийн хYн тогтож чаддаг^й ноён байжээ. ГагцхYY eeрийн нь баруун болон ЗYYн гарын хиа нар догшин ноёны сэтгэлд нийцэж дэргэд нь байж чадсан тул тэр хоёр хиаг дархалж гэнэ. Тэгээд хоёр хиагийн YP ач нараас бYрэлдсэн Хиа дархан гэдэг овог яс YYCЭж яваандаа Хаа дарган болсон» гэдэг [БаатархYY, 2006: 50].
ИйнхYY Ховдын тувачуудын дотор байх Иргит, Чаг тува, ХeЙYк, Хаа дарган овогууд Алтайн урианхайн 7 хошууны Хeх мончоогийн (Шар даагийн), Соён, Хар соён, Улаан соён овог нь Хар соёны хошуу, Цагаан соёны хошуудад багтаж явжээ. Ингэхдээ Иргидийн Адай иргид, Бэглиг иргид, Галчан иргид, Чоод иргид, Чаг тувагийн Кара чаг тува, Сарыг чаг тува, ХeЙYкийн Хаа хeYЙк, Донгак хeYЙк, Соёны Хар соён, Цагаан соён, Улаан соён, Хаа дарган гэсэн салбар овогууд сууж байна. YYнээс ХeЙYк (хeЙYктэр) нь Хаа-хeЙYк, Донгак-хeYЙк, Газак-хeЙYк, Монгуш-хeЙYк, Гара-хeЙYк, Жалангаш-хeЙYк, Хeр-хeЙYк, Хоед-хeЙYк, Партагаш-хeЙYк хэмээн 9 хуваагдана. Энeeгийн байдлаар Буянт сумын нутагт амьдарч байгаа 380 тува иргэдийн ургийн овогоо сэргээн хэрэглэж байгааг судалгаанаас Yзэхэд Донгак 105 ^х донгак 6, донгак хeЙYк 2), Хаалар 27, Марал 23, Адай 11, Иргит 54 (галжан иргит 2), Чаг тува 74, Хаа хeЙYк 3, Галжан 20, Соён 26, Цагаан соён 3, Улаан соён 15, Хар соён 3, Саглаар 1, Ортал 6, Их хойт 4, Барга 5, Боржигон 2 хэмээн1 бYртгэжээ.
ДYгнэн хэлэхэд Тувагийн эдгээр овогууд Алтайн урианхайн хошууны ард иргэдийн хамт Алтай нурууг нааш, цааш даван Монгол, Хятад хоёр улсын нутагт нутаглаж явсны эцэст одоогийн Ховд аймгийн Буянт сумын нутаг Таван хайрханы булан, Шаргын тохой, Довон YЗYYP, Ховдын гол, Уйлгант, Нарийн гол, Бургасны адаг, Зумъяагийн гол, Бугат YЗYYP, Баянбулаг, Цагаан эрэгт хYрч ирэн суурьшсан байна.
Список литературы:
Дугаров Б. С. О происхождении рода иркит (эрхид). -Problems of -ethnic history of nomadic peoples in central Asia, Ulaanbaatar., 2002. P. 150.
Татаринцев Б. И. Два тувинских этнонима (адай, чаг-тыва) // Учение записки. ТНИИЯЛИ. Вып. XVIII. Кызыл, 1995.
БаатархYY Б. Баян-Элгий аймгийн Цэнгэл суманд явуулсан хээрийн судалгаа. ТYYхийн хYрээлэн. ТYYхийн баримт мэдээллийн тeв. 2006.
БаатархYY Б. Баян-Элгий аймгийн Цэнгэл суманд явуулсан хээрийн судалгаа. ТYYхийн хYрээлэн. ТYYхийн баримт мэдээллийн тeв. 2010.
БаатархYY Б. Баян-Элгий аймгийн Цэнгэл суманд явуулсан хээрийн судалгаа. ТYYхийн хYрээлэн. ТYYхийн баримт мэдээллийн тeв. 2011.
БаатархYY Б. Монголын тувачуудын овгийн бYрэлдхYYн, гарал, тархац. «Тува tyy*, хэл соёл». Эмхэтгэсэн Б.ТYвшинтeгс, А.Гонгор. Bibliotheca oiratica XXIX. Улан-Батор, 2013.
БаатархYY Б. Тeв аймгийн Заамар суманд амьдардаг тувачуудын дунд явуулсан хээрийн судалгаа. ТYYxийн хYрээлэн. ТYYxийн баримт мэдээллийн тeв. 2008.
Гагаа Ч. Тува eвгeний дурдатгал. Улан-Батор, 2009.
Очир А. Монголын тYYхийн судалгаа. III. Угсаатны судлал, нэр ЗYЙн бYтээлYYД. Улан-Батор, 2011.
1 Буянт сумын тува иргэдийн судалгаа. 2014.09.22-ны байдлаар. Ховд аймгийн Буянт сумын ЗДТГ-ын мэдээ. Хавсралтаас нэрсийг харна уу.
Очир А. Монголын Ойрадуудын тYYxийн товч. Улан-Батор, 1993.
Монгол улсын угсаатны ЗYЙ / Еренхий редактор С. Бадамхатан. Улан-Батор, 1996.
ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ
Ганболд Оръяс МeнгeнхYYгийн, Sc.D, преподаватель кафедры истории Ховдского университета Монголии. Улан-Батор, Монголия. Электронный адрес: ganboldmongonkhuu@yahoo. com
INFORMATION ABOUT THE AUTHOR
Ganbold Oryas Mungunkhugiyn, Sc.D, lecturer at the Department of History, Khovd University of Mongolia. Ulan-Bator, Mongolia. E-mail: ganboldmongonkhuu@yahoo.com
УДК: 94 (47). 083. 084. 3 DOI: 10.24412/2686-9624-2021-192-196
НАСЛЕДИЕ ГРАЖДАНСКОЙ ВОЙНЫ В ФОНДАХ МУЗЕЯ-ЗАПОВЕДНИКА «ШУШЕНСКОЕ»
Комарова Ю. О.
Аннотация. В статье даётся краткий обзор историко-культурного наследия периода Гражданской войны, хранящегося в фондах Музея-заповедника «Шушенское». Отражена классифицикация памятников по видам и выявлены их общие проблемы сохранности. На примере фондов музея проведен анализ степени изученности и использования источников о событиях Гражданской войны в культурно-просветительной деятельности музея.
Ключевые слова: гражданская война, историко-культурное наследие, недвижимые памятники истории и культуры, вещественные источники, документальные источники.
THE LEGACY OF THE CIVIL WAR IN THE FUNDS SHUSHENSKOYE MUSEUMRESERVE
Komarova Yu. O.
Annotation. The article gives a brief overview of the historical and cultural heritage of the Civil War period, stored in the funds of the Shushenskoye Museum-Reserve. The classification of monuments by types is reflected and their general problems of preservation are revealed. On the example of the museum's funds, the analysis of the degree of study and use of sources about the events of the Civil War in the cultural and educational activities of the museum is carried out.
Keywords: Civil war, historical and cultural heritage, immovable monuments of history and culture, material sources, documentary sources.
Острые дискуссии относительно событий Гражданской войны, повышают роль и значимость сохранившихся источников для исследователей этой темы. Важным при изучении драматичных событий является анализ и систематизация комплекса сохранившейся источниковой базы. Ученые, краеведы, которые изучают вопросы и проблемы войны на территории Енисейской губернии, как правило, используют архивные данные, воспоминания, мемуары и другое. Но, помимо архивных документов,
