Научная статья на тему 'ХОРАЗМ ВИЛОЯТИДА ГАТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ АСОСИДА СУВ ҲАВЗАЛАРИ МОНИТОРИНГИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ'

ХОРАЗМ ВИЛОЯТИДА ГАТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ АСОСИДА СУВ ҲАВЗАЛАРИ МОНИТОРИНГИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
16
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ГАТ / МОНИТОРИНГ / СИНФЛАШТИРИШ / ТАққОСЛАШ / ТАНЛАШ / СПЕКТР

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Матчанов О.Ж.

Мақолада ГАТ технологиялари асосида вилоят сув ҳавзаларини мониторингини ташкил қилиш методологияси акс эттирилган. Мониторингни ташкил қилиш учун амалга ошириладиган тадбирлар тизими ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ESTABLISHMENT OF WATER BASIN MONITORING ON THE BASIS OF GAT TECHNOLOGIES IN THE KHOREZM REGION

The article describes a methodology for monitoring regional water bodies based on GIS technologies. A system of measures to organize monitoring has been developed.

Текст научной работы на тему «ХОРАЗМ ВИЛОЯТИДА ГАТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ АСОСИДА СУВ ҲАВЗАЛАРИ МОНИТОРИНГИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ»

Матчанов О.Ж.

Урганч давлат университети таянч докторанти

ХОРАЗМ ВИЛОЯТИДА ГАТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ АСОСИДА СУВ ХДВЗАЛАРИ МОНИТОРИНГИНИ ТАШКИЛ ЦИЛИШ

Аннотация. Мацолада ГАТ технологиялари асосида вилоят сув уавзаларини мониторингини ташкил цилиш методологияси акс эттирилган. Мониторингни ташкил цилиш учун амалга ошириладиган тадбирлар тизими ишлаб чицилган.

Калит сузлар: ГАТ, Google Earth, Sentinel-2, ArcGIS, мониторинг,синфлаштириш, таццослаш, танлаш, спектр.

Matchanov O.J. basic doctoral student Urgench State University

ESTABLISHMENT OF WATER BASIN MONITORING ON THE BASIS OF GAT TECHNOLOGIES IN THE KHOREZM REGION

Annotation. The article describes a methodology for monitoring regional water bodies based on GIS technologies. A system of measures to organize monitoring has been developed.

Key words: GIS, Google Earth, Sentinel-2, ArcGIS, monitoring, classification, comparison, selection, spectrum.

Сув хавзаларини мониторинг килиш учун унинг методологиясини ишлаб чикиш талаб этилади. Шу сабабли мониторингни олиб боршида кулланиладиган методларни тахлил килиш, танлаш ва тизимлаштириш лозим. Мониторинг олиб боришнинг турли методлари мавжуд булиб, энг замонавий ва оператив мониторинг ГАТ асосида амалга оширилмокда [1,2]. Масалан, Швецария ва Италия олимлари кейинги 32 йил ичида глобал микёсда ер усти сувларининг узгаришини 30 метр аникликдаги Landsat сунъий йулдоши тасвирлари асосида тахлил килишган [3]. Натижада 1984-2015 йиллар оралотида 90 минг км2 майдондаги юза сувлари куриб кетганлиги ва бошка жойларда 184 минг км2 доимий сув хавзалари пайдо булганлиги, дунё буйлаб сув йукотишининг 70 фоизи Якин Шарк ва Марказий Осиё минтакасига туFри келишини аниклашган. Германия, Италия ва Нидерландиялик тадкикотчилар DAHITI маълумотлар базаси асосида дунё буйича 137 та сув хавзалари сатхининг 1984-2015 йиллар давомида узгаришини тахлил килган [4]. АК,Ш олимлари Миср жанубидаги курFOкчил худуддаги сув хавзаларининг динамик узгаришини MODIS ва AVHRR сунъий йулдоши геотасвирлари асосида

урганишган [5]. Х,инд тадкикотчилари Sentinel-2 геотасвирлари асосида спектрал индекслардан фойдаланиб Махараштра штати сув хавзаларини аниклаш ва дала шароитида олинган маълумотлар билан солиштириш оркали мониторингни олиб боришни таклиф килганлар [6]. Хоразм вилоятида олиб борилган тадкикотларда Sentinel-2А геотасвирлари Ландсат-8га нисбатан аникрок ва сув хавзалари мониторингини олиб боришда самаралирок деб топилган [7].

Хоразм вилояти иклим узгариши таъсирида ГАТ оркали мониторингини олиб бориш - сув хдвзалари сувининг камайиши ва юзасининг кискариши билан боFлик узгаришларни оператив аниклаш хамда куриб колишини олдини олиш оркали баликларнинг нобуд булишини бартараф этиш максадини кузлайди. Хоразм вилояти сув хавзаларини ГАТ асосида мониторинг килиш 1 -расмда курсатилган методологик тартибда амалга оширилади.

1-расм. ГАТ асосида Хоразм вилояти сув хавзаларини мониторинг

килиш тизими

Тахлил учун Sentinel-2 геотасвирлари Copernicus очик маълумотлар базасидан юклаб олинади ва ArcGIS дастури ёрдамида синфлаштирилади. Бу жараён бошкарувли (supervised) ва бошкарувсиз синфлаштириш (unsupervised classification) алгоритмлари асосида амалга оширилади.

ArcGIS дастури буйича синфлаштириш жараёнида турли синфга тааллукли булган спектрал ухшаш объектлар бир синфда акс этиш хатолиги учрайди. Масалан, суFорилган ерлар сув хавзаси сифатида, шоли экилган далалар кулларнинг камишзор кисми сифатида намоён булади.

Бундай холат вилоятда йилнинг аксарият ойларида олинган маълумотларга уз салбий таъсирини утказади. Бу эса сув хавзаларини мониторинг килиш учун факат синфлаштириш алгоритмининг узи етарли эмаслигини курсатади. Шу сабабли синфлаштириш хатоликларини бартараф этиш ва аник натижа олиш учун Google Earth дастури ёрдамида шакллантирилган сув хавзаларини синфлаштиришда аникланган полигонлар билан солиштириш лозим. Бунинг учун синфлаштириш натижалари вектор форматга келтириш талаб килинади. Шу сабабли «Reclassify» функцияси асосида сув хавзалари, худуддаги бошка ердан фойдаланиш синфларидан ажратиб, алохида саклаб олинади ва «Raster to polygon (Conversion)» оркали вектор улчамга айлантирилади.

Синфлаштириш натижасида аникланган полигонлар сув хавзалари билан канчалик мос келишини аниклаш учун жойдаги реал маълумотлар билан солишитирилади. Бунда Google Earth дастури ёрдамида шакллантирилган сув хавзалари синфлаштиришда аникланган полигонлар билан таккосланади. Бунинг учун Selection-Select by location функциясидан фойдаланилади. Бу жараён 3 хил метод «Are within the source layer feature», «Contain the source layer feature», «Intersect the source layer feature» ёрдамида амалга оширилади. Учала методдан амалдаги холатга мослари танланади ва улар асосида вилоят сув хавзаларининг мониторингини олиб боришда кулланилади. Бунга эришиш учун 1-расмда методологик тизимли тартиб йилнинг барча ойлари буйича тахлил килинади. Улар орасида энг самарали деб топилган ой геотасвирлари вилоят сув хавзаларини мониторингини олиб боришда кулланилади.

Синфлаштириш натижалари Google Earth дастури ёрдамида шакллантирилган сув хавзалари маълумотлари ва жойда олиб борилган кузатишлар натижаси билан таккосланади ва реал холатга энг якин булган метод ва давр аникланади. Улар иклим узгариши шароитида вилоят сув хавзаларини баликчилик хужаликларини юритиш учун яроклилигини табиий географик жихатдан бахолаш, оптималлаштириш чора-тадбирларини таклиф этиш ва келажак истикболларини белгилаш учун кулланилади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Якунина И.В., Попов Н.С. Методы и приборы контроля окружающей среды. экологический мониторинг. Изд. «ТГТУ»-2009. 101 c. https://www.tstu.ru/book/elib/pdf/2009/Popov-Yakunina-l.pdf

2. Вартанов А. З., Рубан А. Д., Шкуратник В. Л. Методы и приборы контроля окружающей среды и экологический мониторинг. — Вологда: Инфра-Инженерия, 2010. 640 стр.

3. Pekel J.F., et al.High-resolution mapping of global surface water and its long-term changes (2016). https://www.nature.com/articles/nature20584

4. Busker T., et al. A global lake and reservoir volume analysis using a surface water dataset and satellite altimetry, Hydrol. Earth Syst. Sci., 23, 669-690, https ://doi.org/10.5194/hess-23-669-2019

5. Chipman J. W., Lillesand T. M. Satellite-based assessment of the dynamics of new lakes in southern Egypt. https://www.researchgate.net/publication/252448919

6. Bhangale U. et al. Analysis of surface water resources using Sentinel-2 imagery. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1877050920312801

7. MaTnaHOB M.^. MaTnaHOB O.^. CeHTHHeA-2 cyptaraapuga Kyrnap Ba moAH экнн MangoH^apHHH anoxuga epgaH ^oftganaHum CHH^^apn cu^araga TacBHp^am Macananapu (ffloBOT TyMaHH MucoAuga). Pecn. hamhh aManuft koh^. Te3HCAap TynraMH. YpraHH - 2017. 86-88-6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.