CC BY
18Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4
educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
HINDIY TILIDA FRAZEOLOGIK OMONIMIYA HODISASI
Saidnazarova Nodira Otaxon qizi
Toshkent davlat Sharqshunoslik universiteti Filologiya va tillarni o'qitish fakulteti 4-kurs talabasi saidnazarova1997@gmail.com +998942371436 Ilmiy rahbar: Sodiqova Mavjuda Qobulovna katta o'qituvchi
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada hindiy tilidagi frazeologik omonimlarning ma'no xususiyatiga ko'ra turlari haqida umumiy ma'lumot berilib, hindiy tilidagi frazeologik omonim fe'llar morfologik jihatdan har tomonlama tahlil qilindi.
Kalit so'zlar: frazeologizmlar, omonimiya, leksema, frazeologik birlik, sinonimiya, antonimiya, omonimiya, paronimiya, frazeologik omonimlar, sintaktik tuzilma.
ABSTRACT
This article provides an overview of the types of phraseological homonyms in Hindi according to their semantic properties, and a comprehensive morphological analysis of phraseological homonymous verbs in Hindi.
Keywords: phraseology, lexeme, phraseological unit, synonymy, antonym, homonymy, paronymy, phraseological homonyms, syntactic structure.
АННОТАЦИЯ
В статье представлен обзор типов фразеологических омонимов хинди по их семантическим свойствам, а также комплексный морфологический анализ фразеологических омонимичных глаголов хинди.
Ключевые слова: фразеология, лексема, фразеологизм, синонимия, антонимия, омонимия, паронимия, фразеологические омонимы, синтактическая структура.
KIRISH
Har bir tilning o'z lug'at tarkibi bo'lgani kabi, o'sha tilga xos bo'lgan frazeologik birliklari ham mavjud bo'ladi. Frazeologik birliklar o'sha tilning boyligi va sermazmunligiligini ko'rsatib beruvchi asosiy omillardan hisoblanadi.
Frazeologizmlar - ikki yoki undan ortiq so'zdan tashkil topgan, ma'noviy jihatdan o'zaro bog'liq so'z birikmasi yoki gapga teng keladigan, yaxlitligicha
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
O
R
VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
ko'chma ma'noda qo'llanadigan va bo'linmaydigan, barqaror (turg'un) bog'lanmalardir. Ular shaklan o'zlariga o'xshash sintaktik tuzilmalardan farqli ravishda, nutqda so'zlarni erkin tanlash, almashtirish yo'li bilan yuzaga kelmaydi, balki ma'no va muayyan leksik grammatik tarkibli, avvaldan tayyor material sifatida qo'llaniladi, ya'ni frazeologizmlar tarkibidan biror qismni chiqarib tashlash, tushirib qoldirish mumkin emas, masalan: arpasini xom o'rmoq, chuchvarani xom sanamoq, terisiga sig'may ketmoq, kapalagi uchmoq, ko'ngli joyiga tushmoq va boshqalar.1
Frazeologik birliklarda ham sinonimiya, antonimiya, omonimiya va paronimiya singari hodisalar uchraydi. Frazeologik sinonimiya - ikkita iboraning aynan bir xil ma'noda qo'llanilishi ( yer bilan yakson qilmoq, kulini ko'kka sovurmoq ) , frazeologik antonimiya - mutlaqo qarama-qarshi ma'nodagi iboralardir ( yerga urmoq - ko'kka ko'tarmoq ). Frazeologik omonimiya - shaklan bir-xil bo'lgan iboraning ikki yoki undan ortiq, boshqa-boshqa ma'nolarni ifodalashi bo'lsa, frazeologik paronimiya - iboralarning shakliy yaqinligidir ya'ni bunda iboralar tarkibidagi bir so'z komponenti bilangina farq qiladi va shu farqlanuvchi so'z komponentlari ham bir-biriga o'xshash bo'ladi ( yuragi tars yorilib keta yozmoq, yuragi qoq yorila yozmoq ).
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Frazeologizmlar turli tillarda o'rganilgan bo'lib, xususan, hindiy tilida ham frazeologizmlar bo'yicha bir qancha lug'atlar tuzilgan. Ushbu maqolada shu lug'atlardan foydalangan holda, frazeologik omonimlar tahlil qilindi. Tahlil jarayonida lug'atning bir qismi qamrab olindi.
Til birliklari orasida shaklan teng kelish hodisasi bo'lgan omonimiya -frazeologik birliklarda ham mavjud. Frazeologik omonimlar - iboralar, ya'ni ko'chma ma'noli, ta'sirchanlikka ega bo'lgan birikmalar o'rtasidagi omonimlik bo'lib, frazeologik omonimiya ko'pincha 2 ta ibora orasida voqe bo'ladi, masalan: qo'l ko'tarmoq I - urmoq ma'nosida qo'l ko'tarmoq II - qo'lini ko'tarmoq
Izlanishlarimiz natijasi shuni ko'rsatadiki, hindiy tilida ham frazeologik iboralar orasida omonimiya hodisasi mavjuddir. Masalan:
1. I 2 - sog' bo'lmoq, sog'lig'i yaxshi bo'lmoq;
T^T II - muvaffaqiyatga erishmoq, foyda ko'rmoq;
1 Sh.Rahmatullaev. O'zbek tilining izohli frazeologik lug'ati, Toshkent, 1978.
2 3f ° ^IdMI^ fà^lil. Î^ ^^TïïTT^t^ [Dictionary of hindi idioms] Î^F^T 1991. 20-40.
722
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4
educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7
2. ^T 3^T ^t I - Yolg'ondan maqtanmoq;
^T 3^T ^t II - U yoq bu yoqdan gaplashmoq (bitta mavzuda
gaplashmaslik)
3. ^i&d^k ^T^T I - qabul qilmoq;
^T^T II - yoqtirmoq; tabiga o'tirmoq
^fôd^k ^T^T III - ishga olmoq
Hindiy tilida frazeologik omonimlarni ma'no xususiyatiga ko'ra tahlil qilish jarayonida ularni asosan, quyidagi 3 ta guruhga ajratishimiz mumkin:
1) 2 ta omonimik ma'noga ega bo'lgan frazeologik iboralar;
2) 3 ta omonimik ma'noga ega bo'lgan frazeologik iboralar;
3) 4 ta omonimik ma'noga ega bo'lgan frazeologik iboralar.
Ushbu tahlil yuzasidan quyida 2 ta omonimik ma'noga ega bo'lgan frazeologik iboralarning ayrimlarini ko'rib chiqamiz:
d^T I 3 - erinchoqlik qilmoq, dangasalik qilmoq;
^is^ d^T II - yo'nalishi o'zgarmoq, ( yangicha ) tus olmoq.
Masalan:
^Id^ï c^i^d d"- ^tfïï^T Î^" £dT ? I - Dangasa inson
erinchoqlik qila - qila o'z kunini behuda o'tkazadi.
aid^t?: ^îd % ^d" ?r :?r # ^î^r # dsrt à ïï^ Î^STT fi ^sf dr I
- Ozod hind armiyasi tashkil topishi bilanoq mamlakatda ozodlik kurashi yangicha tus oldi.
^T ^T^T I - ado qilmoq, bajarmoq;
^T ^T^T II - qarzini uzmoq, to'lamoq.
Masalan:
^^^T dt ^ïï^t ^T ^T^T ?r I - Siz o'z majburiyatlaringizni ado
qilishingiz lozim.
tfft - tfft 3Bd" ^ïï^T ^TTT ^T ^T $ Î^T I - Asta - sekin u o'zining barcha qarzlarini uzdi.
! ^ffe , f Tfiï f TTFfr . f?^ ^tf 1 . f?^ - ïïFd^ - Nïï^" , Î^Fdr , 1990.
723
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
o
R
VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
Endi esa 3 ta omonimik ma'noga ega bo'lgan frazeologik iboralarni tahlil qilsak: ^Ml ( ) I - ko'zi ochilmoq (bilimga ega bo'lmoq);
O O
^MT ( Ud<Hi ) II - xushyor tortmoq;
O O
^Mi ( ) III - uyqudan uyg'onmoq.
O O
^Ci$l ^t % ^ ^tF'M' # ^d" I - Svamijining ma'ruzasidan
O
tinglovchilarning ko'zlari ochildi.
^HKT ^^ dc^ % ^dr I - Hamma narsalarni talon-taroj
o o o
qilishgandan keyin, u xushyor tortdi (ko'zlari ochildi).
s^F |T $tT ^ I - Qo'ng'iroq chalinishi bilanoq uyg'ondim.
^^ I - ildamlab ketmoq (taraqqiy etmoq);
^^ II - oldinga chiqmoq (rahnamolik qilmoq); oldinga siljimoq ;
^^ III - birinchi bo'lib yordam bermoq, yordam qo'lini cho'zmoq.
^Cd«Hdi ^F % 31TFF ^tfr $ ^ft ^ T|T I" I -
Mustaqillikka erishgach, Hindiston barcha sohalarda ildamlab ketmoqda.
- f^T^F 3l«r<)d<H $ |T ^ ^i ^i I - Qo'shilmaslik
harakatida Hindiston birinchi bo'lib oldinga chiqqan.
# f^F $ ^t ^t ^t , C|T F^i I" I - Inqiroz
holatida birinchi bo'lib yordam qo'lini cho'zadigan inson chin do'stdir.
4 ta omonimik ma'noga ega bo'lgan frazeologik iboralarga esa quyidagilarni misol keltirishimiz mumkin:
^^ d^lMi I - nafrat olovini yoymoq;
^^ d^n^i II - vujudini yondirmoq (g'azabini keltirmoq, g'azablantirmoq); ^^ d^n^i III - adovat urug'ini sochmoq, bezovtalik keltirib chiqarmoq ; ^^ d^i^i IV - o't qo'ymoq, vayron qilmoq (yo'q qilmoq).
Masalan:
Masalan:
Masalan:
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
O
R
VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
fiidt mtfr ä qd - qär fi ^t ^fi dfif , ^mär fi idr I" ? -
o
Santo kelinoyi er-xotin orasiga yoygan nafrat olovini o'chirish osonmi?
3fi^T ^Tdf ä dt fit dä - fi ^fi dfiT 3T I - Uning achchiq gaplari mening vujudimni yondirdi.
ffi^ ä firT fi tfiär^ # Wr ^fi dfif fö fiT^k ^t 3fi
fi^^i^äi ^f&ä fi^T I - Sikh terrorchilari butun Panjob bo'ylab shunday adovat urug'ini sochishgandiki, hukumat uni bostirishi qiyinlashdi.
3fiä dt fit ^T fi fit fifiTT ^t ^fi dfiT 3T I - U mening uyimga kelib, dunyoyimga o't qo'yib yubordi.
^fi ^äT I - tashabbus ko'rsatmoq;
^fi ^äT II - sodir bo'lmoq, yuz bermoq;
^fi ^äT III - oldinga chiqmoq (oldingi safga chiqmoq) ;
IV - o'ziga qaytmoq (qasos), qilmishlari o'ziga qaytib kelmoq.
Masalan:
dli^fi % ^Tfit fi ^tf ^fi ä|T ^ fi^dT I - Tavakkalchilik ishlarida hamma ham tashabbus ko'rsata olmaydi.
^t fiä ^T , fi^ ^fi I - Men aytgan hamma narsa sodir bo'ldi.
O
^f^" d№TTT ^fi ä ^d" dt Uäfilk fiäT % fd^" ^f&äTf ä|T Itdr I - Agar
o
artilleriyachilar oldinga chiqishmaganida otliqlar armiyasi uchun qiyinchilik
^T ^HT ^THT I" , ^HTT |T ^fi ^HT I" I - U nimaiki qilsa, o'ziga qaytadi.
XULOSA
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, hindiy tili frazeologizmlarida omonimiya hodisasini tadqiq qilish jarayonida, hindiy tilidagi iboralar lug'atining bir qismi qamrab olindi va o'rganilgan iboralar ichidan 100 ta omonim frazeologik iboralar tanlab olinib, tahlil qilinganda, 80 ta ( 80 % ) frazeologik iboralar 2 ta omonimik ma'noga egaligi, 15 tasi ( 15 % ) esa 3 ta omonimik ma'noga, 5 tasi ( 5 % ) 4 ta omonimik ma'noga ega ekanligi ma'lum bo'ldi. Hindiy tilida ham omonim
bo'lmasdi.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
о
R
VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
frazeologik iboralar ichida asosan, 2 ta omonimik ma'noga ega bo'lgan turlari ko'pchilikni tashkil qilishi aniqlandi.
REFERENCES
1. Rahmatullaev Sh. O'zbek tilining izohli frazeologik lug'ati, Toshkent, 1978.
2. Rahmatullaev Sh. O'zbek frazeologiyasining ba'zi masalalari, Toshkent, 1966.
3. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug'ati, Toshkent, 2002.
4. НЗГГФ Ф^Ф , ^Фг ЗТТТ^Г . <H|IC4I ФГЗТ" . - Ч>МФ -
С» 4 о о
^Cd , i^t , 1990.
5. ^Г ° tfldMW THciXT. il^t <H|IC4i ФГЗТ" [Dictionary of hindi idioms] df fce^t 1991. Чо 20-40.
6. Бескровный В.М. «Хинди - русский словарь». Москва, 1959.
