CC BY
15Политические науки
ЭОЖ 321 (574)
ЦАЗАЦСТАНДАГЫ ОРТАЛЬЩТАНГАН БИЛ1КТЩ ЦАЛЫПТАСУ СИПАТЫ
М.А. Алтыбасарова1
Ацдатпа
Макалада ^азакстандагы орталыктандырылган билiк жYЙесi карастырылады. Оныч институционалдык курылымдык элементтерiне тарихи талдау жасалады. Осыныч барлыгы ^азакстанныч 8леуметтiк-саяси дамуына, оныч баскару ж8не билiк жYЙесiне 8сер еткенiн керсетедь
Клт свздер: Басшы, орталыктанган билж, баскару жYЙесi, 8кiмшiлiк, иерархиялык билеу, 8юмшыж-территориялык аумак.
^азакстанда орталыктанган билж жYЙесi 1990 жылдардан кейiн, оныч т8уелсiз мемлекет куруы барысында калыптасты. Орталыктандырылган мемлекет баскару жYЙесшiч калыптасуы женiнде айта отырып, бiз оныч 8леуметтж-экономикалык ж8не саяси бастауларын, сонымен бiрге осы жYЙенiч емiр сYрiп, езiн-езi жачгыртып отыруына ыкпал жасайтын институттарды карастырамыз.
БYгiнгi ^азакстанда орталыктандырылган билiк жYЙеriнiч емiр сYруiне бiршама тарихи, экономикалык, этносаяси сипаттагы алгышарттар бар. Тиiстi талдаулар жасамай ^аз1рп ^азакстандагы орталыктандырылган билiктер жYЙеriнiч емiр сYруiн, ^рылымын ж8не дамуын тереч тYсiну мYмкiн емес.
Елiмiз Ресей империясы курамында болган революцияга дешнп кезечдеп ^азакстандагы жергiлiктi ж8не когамдык езiн-езi баскаруда белгiлi бiр алгышарттар орын алады. ^азакстанныч Ресейге толык косылуы кезечi 1731 жылдан бастап 130 жылга созылды.
Алгашкыда Ресей ^рамына Кiшi ж8не Орта жYз хандыктары кiрдi. Кiшi жYздiч ^азакстанныч Ресейге кiрген белiгiндегi хан билш жойылган.
Патшалык 1822 ж8не 1824 жылдардагы реформа н8тижесiнде ^азакстанда 8гамшыж ж8не саяси баскару аппаратын курды, оныч барысында негiзiнен, казактыч д8стYрлi когамыныч бурынгы феодалдык-8улеттiк топтар егалдерш: султандарды ж8не саяси-экономикалык жагынан мыкты билердi пайдаланды. ^азакстандагы бул баскару жYЙесi бай-султандардыч баскару жYЙесi деп аталды. Осы себептi де Ресей жеткыжт мачызы бар 8гамшыж-соттык лауазым орындарына казактыч белгiлi феодалдык-8улет екiлдерiн тагайындап, оларга 8скери ж8не азаматтык шендер беруге м8жбYр болды [1, 19 б.].
Одан соч иерархия бойынша ^азакстанда патшалыктыч отарлау саясатын тiкелей жYргiзушi облыстык аппарат келедь ^азак халкын тiкелей баскаруды облыстык 8кiмшiлiкте ага-султандар жYзеге асырса, ал облыстык баскарманы старшиндер баскарды. Бул лауазым орындары иерархиялык билеу ж8не багыну катынасында болды ж8не д8стYр бойынша билiк жYргiзiп келе жаткан казак хандары урпактары курайтын султандык топ екiлдерiн д8рiптеп келдь Ага султандар Yлкен 8кiмшiлiк-территориялык (аумактык) бiрлiктi алып жаткан округтердi баскарды. Округтер болыстардан куралса, болыстар тшсшше ауылдарга белiндi.
1 Алтыбасарова Мейрамгуль Армияновна - кандидат политических наук, доцент кафедры Управления и политологии Павлодарского государственного университета им. С. Торайгырова, Казахстан.
Керсетыген барлык лауазым орындары сайланбалы болды. Ага султанды Yш жылга округ султандары сайлады. Дегенмен, кеп жагдайда сайлаулар формальдi сипат алды, себебi ага султандыкка Yмiткер округтыщ ыкпалды адамдары мен облыс шенеунжтершщ келiсiмi аркылы 8уелден белгiленiп койылатын. Сайланган ага султанды облыс басшысы бекiттi [1, 28 б.].
1822 жылгы Жаргы бойынша ага султан патшалык Yкiметтiч жергiлiктi басшылыкты сенiп тапсырган «земский шенеушп» деп аталды. Ага султан округтык буйрыктыщ терагасы болды ж8не ол езшщ бYкiл iс-8рекетiн осы орын аркылы жYзеге асыруга тшс.
Болысты баскарушы (волостной управитель) «болыс басы» кукында 8рекет жасады, ол округтык буйрык екiмдерiн орындаушы болды. Осы тургыда ол болыстагы «жалпы ж8не жеке каушазджт сактау» ж8не жалпы тыныштыкты сактау шараларын жYзеге асырумен айналысты. Ауыл старшиндерiн сайлауды сол ауылдыщ аукатты адамдары жYргiзiп, оны округтык буйрык бекiтiп отырды. Ауыл старшинi тiкелей болысты баскарушыга багынып, оныщ барлык тапсырмаларын д8л орындауга тиiс болды. Ауыл старшин езiне сенiп тапсырылган ауылдагы тыныштык пен т8ртiптi камтамасыз етуi кажет, оныщ еч басты мiндетi ясак жинау болды, сол аркылы езi де байыды [1, 107 б.].
Он тогызыншы гасырдыщ бiрiншi жартысында казак халкын 8кiмшiлiк баскарудыщ орта ж8не кiшi буындары д8стYрлi когамньщ султандык тобыныщ колында болды. ^азак баскарушылары аткарган кызметтер сайланбалы непзде болды, ол жергiлiктi халыкты баскаруга демократиялык сипат беруге тиiс едь Алайда, 1822 жылгы Жаргы ше^бершде казак когамын баскару демократиялык тYр алды деу кате болатын.
Бiрiншiден, ага султандарды, болыс басшыларын ж8не ауыл старшиндерiн сайлаудыщ езi демократия талаптарын буза отырып жYргiзiлдi, ерган ж8не 8дiл сайлау болмады. Еганшщен, сайлаушылар (электорат) султан те^репндегыер гана болды. ^азiрri тiлмен айтканда казак баскарушыларын сайлау екiлеттi болмады. Сонымен бiрге, казак когамындагы жергiлiктi баскаруда еч басты принцип - бYкiл баскару жYЙесшщ кез келген буынындагы сайланган басшыныщ автономиялыгы принципi орындалмады. Керiсiнше, 8кiмшiлiк баскыштыщ теменгi буынындагы сайланган басшы езiнен жогаргы буында турган басшыга толыгымен багынышты болды. Сайланган басшы езi баскаратын 8гамшыж аумактыщ емес, езiнен жогары турган басшыныщ мYДдесiн ойлады. Сондыктан жерплжт баскару тиiмдi аткарылмады, ол -коррупцияга, казынаны тонауга, т.б. бетiмен кетушыжтерге урындырды.
Бiз макаламызда XIX гасырдыщ бiрiншi жартысындагы ^азакстандагы жергiлiктi баскару жYЙесiн талдай отырып, оны орталыктанган баскару негiзiнде курылды деп тYжырымдама жасаймыз.
БYгiнгi ^азакстанда дербес мемлекет ретшдеп когамды баскару жYЙесiн, оныщ iшiнде жергiлiктi езiн-езi баскару жYЙесiн, когамды модернизациялаудыщ тиiстi шарттарына с8йкес, орталыксыздандырудыщ жа^а тYрлерi кажет. Сондыктан казактардыщ когамдык езiн-езi баскаруы мемлекеттж баскарудыщ орталыктанган жYЙесшiч элементi (белшеп) болгандыктан езi де мемлекеттенген ж8не орталыктанган сипат алды.
БYгiнгi полиэтникалык модернизацияланган ашык сипатты ^азакстан когамында бул тYрдегi жергiлiктi езiн-езi баскару колданылуы мYмкiн емес. ©зге де елдердщ т8жiрибелерiн саралай келе полиэтникалык ^азакстанныщ жергiлiк езiн-езi баскаруына сол аумакта емiр сYретiн 8р тYрлi этностар мYДделерiнщ келiсуiн жYзеге асыратын екiлеттi орындар енуi тиiс деп корытынды жасауга болады.
Сонымен, ^азакстандагы мемлекеттж баскару, оныщ iшiнде еч 8уелi жергiлiктi езiн-езi баскаруды орталыксыздандыруга жасалган тарихи талдаулар оны бYгiнгi жагдайга колдануга оныщ 8лсiз ж8не тспеген екендiгiн керсетедi. Ке^естж кезе^де ^азакстандагы жергiлiктi езiн-езi баскарудыщ керсетiлген шектеулi элементершщ езi елеулi колдау кермедь Керiсiнше, е^бекшыердщ формальдi тYрдегi езiн-езi баскаруы жагдайында накты билiк коммунистж партия мен мемлекеттiк аппаратка тиест болып турганда казактардыщ жергiлiктi езiн-езi баскаруыныщ шектеулi элементтерi толыгымен жойылды.
БYгiнгi ^азакстан когамыныч алдында жача когамга т8н елдiч жергiлiктi езiн-езi баскаруын жачгырту м8селеа тур.
Бул айтылгандардан, ^азакстан езМч улттык мемлекет болып калыптасып келе жаткан сочгы Yш жYз жылдыч бойында, мемлекеттiк баскарудыч ез дамуында, орталыксызданган жYЙенi емес, кебiрек орталыктанган режiмдегi баскаруды жYзеге асырды деп тYЙiндеуге болады. Осы кYнгi емiр сYрiп келе жаткан билiктiч орталыктанган жYЙесi жок жерден пайда болган жок. Оныч тарихи тYп тамыры кечестiк кезеч емес, одан да 8рще жатыр. Сондыктан ондай баскару жYЙесiн орталыксыздандыру саяси елшем гана емес, сонымен бiрге 8леуметтiк, м8дени, психологиялык ж8не баска да елшемдердi кажет ететiн кYрделi м8селе болып табылады.
Экономикалык тургыдан алганда орталыктанган баскару жYЙесiн тачдау ^азакстанда меншж институтыныч ж8не нарык инфракурылымыныч болмауымен ж8не бiртутас экономикалык кечiстiк курылу кажеттiгiмен тYсiндiрiледi. ^азакстанда кечестiк кезенде улттык экономиканыч негiзi болып табылатын мемлекеттiк бiртутас экономикалык кечiстiк болмады.
1980 жылдар сочы мен 1990 жылдар ортасындагы экономикалык кризис елдiч жагдайыныч темендеуiне алып келiп кана коймай, жача т8уелсiз мемлекеттердiч онсыз да 8лсiз экономикалык кечiстiгiн каушт жагдайга душар еттi. Одактык мемлекетач орталык билiгi 8лсiреуi н8тижесiнде экономикалык кеч^тж^ч дезинтеграциялануы каупi мYмкiн бола бастады. Бул жагдайда экономикалык дезинтеграцияга карсы 8рекет жасауга ез билшн ж8не устанымын сактап калган компартия жетекшiлерi баскарган одактык республика егаметтерМч ыкпалы орасан болды. Олар ез колдарына елеулi 8кiмшiлiк ресурстарын сактап калып, оны экономикалык белшектену каупше карсы колдана бiлдi.
Экономикалык белшектену каут саяси белшектену каупiн тугызып, ол с8йкестi территориялык белшектенудi тугызу каупi турды. Белгiлi бiр д8режеде мундай кауiп Молдавия, Т8жiкстан, Грузия ж8не бiрнеше бурынгы кечес республикаларында шындыкка айналды.
Бул тургыдан алганда кечес д8уiрiнiч етш бара жаткан уакытындагы ^азакстандагы жагдай баскаша болды. ^азакстанда Ресеймен салыстырганда одактык ж8не республикалык орталыктардыч тYЙiсулерi болган жок. Орталык бiреу болды ж8не бул орыннан д8мелi баска элиталардыч б8секелесуiне алдын ала тойтарыс берiлiп отырды.
КСРО-ныч ыдырауына байланысты когам емiрiнiч негiзгi салаларындагы баскарудыч жогалуы ^азакстанда тым ауыр жагдай тугыза койган жок. Одактык орталыктыч жойылуы республикада билiк вакуумын, билжйздж синдромын тудырган жок.
^азакстандагы билж^ч Yзiлмеуi мемлекеттiлiктiч алмасуы кезiнде оч 8серiн керсеттi. Орталыктагы ж8не жерплжт жерлердегi баскарушы элиталардыч курамы езгерген жок. Республика басшылыгына ескi мемлекеттж аппаратты тYбiрiнен революциялык жолмен езгертш, элиталарды алмастыруга кажеттыж болган жок, ол когамдагы жагдайды т^раксыздандыруга экелш соктырган болар едi.
Республиканын орталык билт бYкiл билiк пен жауапкершыжт ез колына алып, аймактык элитаны жергiлiктi жердегi iстiн жайы Yшiнгi жауапкершiлiктен босатты. Баскаша айтканда, аймактык элита жаца орталыктагы билiктiн икемаздшн кере т^рса да ез аймактарында артык ынта, ^сыныс керсете коймай, бурынгы уакыттагыдай республика басшылыгына сезйз багынуды ^станды.
Осылайша Казакстанда аймактык элиталар арасында ешкандай сепаратистiк жэне автаркилiк Kенiл-KYЙ болган жок. Казакстан сиякты территориясы Yлкен елде мемлекеттыжтщ калыптасуы тэжiрибесi орталыктан кашык аймактардыц жетекшiлерiнiн орталык билiктен белiнiп кетуге ыкыластанып т^ратындыгын дэлелдейдi.
Казакстанда тэуелйздж алу кезенiнiн басындагы орталык жэне периферия арасындагы карым-катынастардагы калыптаскан жагдай республикада мемлекеттiк баскарудын орталыктанган ЖYЙесiнщ сакталганын
керсетедь Мемлекеттж баскару тэжiрибесiнде б^л ЖYЙенiн ныгайып, бекiмделуiне аймактык аткарушы билiк орындарыныц басшыларын ел президентiнiн тагайындауы ЖYЙесi ыкпал жасады.
^азакстандагы калыптаскан мемлекеттж баскарудын орталы^танган ЖYЙесi осындай тарихи бастау алады. Б^л ЖYЙе кеп жагдайда мемлекеттi жэне когамды орталыкганган баскарудын кенестiк ЖYЙесiнiн iзбасары болып табылады. Кенестiк эгамшыж-командалык ЖYЙедегi мемлекеттж баскаруды YЙымдастыру катан орталыктануымен, вертикалды байланысымен жэне катынастардын горизонталь байланыска Yстемдiк жасауымен ерекшеленедi.
Мемлекеттiк баскарудын кенестiк ЖYЙесiнде жергiлiктi билiктi ^йымдастыруга косарлы багыну ЖYЙесi тэн, жерплжт баскару орындары бiр жагынан жергШкп партия комитеттерiне, екiншi жагынан жогаргы т^рган одактык-республикалык министрлiктер мен ведомстволарга багынды. Жергiлiктi партия комитеттерiне багынудын негiзi номенклатура болды, онда жерплжт баскару орындарынын басшы мамандарын партия комитеттерi ^сынып жэне бекiтiп отырды. Бакылау ЖYЙесi, ресурстарды белу жэне жоспарлы керсеткiштердi бекiту жергiлiктi билж орындарынын одактык-республикалык министрлiктер мен ведомстволарга багыну непзш к¥рады. Жергiлiктi билж ^йымдарындагы горизонтальдi байланыс пен карым-катынас формальдi (сез ЖYзiндегi гана) сипат алып, жергiлiктi бюрократиянын жагдайын ныгайтуга ыкпал жасады.
Кенестiк экiмшiлiк-командалык ЖYЙенiн есiре орталыктануы занды TYPДе кенес одагынын баскару ЖYЙесiнщ, онын билеушi тобынын бюрократиялануына, онын сыбайлас жемкорлыгына, билiктiн халыктан кашыктауынын ^лгаюына алып келдi. Кенестж саяси ЖYЙе эволюциясынын жетекшi тенденциясынын бiрi онын тiректерiнiн бiртiндеп элсiреуi болды.
Алайда, кенестiк саяси ЖYЙенi орталыксыздандыру процесi елеулi дами алмады. Кенестiк экiмшiлiк-командалык ЖYЙе катан орталыктануына, баскару мен багынудын вертикалдык байланысынын Yстемдiк етуiне CYЙендi. Вертикаль байланыстарды элсiретуге, ЖYЙенi орталыксыздандыруга тырысу онын iргелi принциптерiнен айрылып, ырыкка кенбеген центрден тепгаш KYШ эсерiнен ^йреуше алып келдi.
Б^л, Казакстанда тэуелйздж жарияланганнан кейiнгi мемлекет баскарудын орталыктанган ЖYЙесiн сактап калуга тарихи элеуметтж алгы-шарт жасады.
Казакстан мемлекетi кептеген баска дамушы елдер сиякты нарык инфрак¥рылымы жэне TYгелдей жана экономикалык ортанын нарык агенттерiнiн к¥ралуына арналган шаралар кешенiн ЖYзеге асырды. Элемдж тэжiрибе бYFан эр TYрлi елдiн эркалай нэтижемен жеткендiгiн керсетедi. Посткенестiк елдер шшде Казакстан нарык реформасын ЖYзеге асыруда алда келедi.
Тэуелсiз К^азакстаннын дамуынын алFашкы кезендерiнде, нарыктык инфрак¥рылым жэне нарыктык экономика жок кезде эюмшыж к¥ралдары экономикалык реттеушi релш аткарды. Б^л жаFдайда орталыктанFан режiм катан экiмшiлiк реттеу аркылы ^лттык экономиканын бYкiл республика аукымында емiр CYPуiн камтамасыз еттi.
9тпелi кезенде саяси-элеуметтж жэне экономикалык салаларда жедел шешiм кабылдаудын манызы Yлкен болды. Демократиялык ЖYЙелерде шешiм кабылдау процес мемлекеттiк баскарудын орталык жэне аймактык денгейлерi жэне баска субъектiлер сиякты эр TYрлi билiк тармактары MYДДелерiнiн келiсiмi TYрiндегi Yзак процесс болып табылады. Осындай кол жетюзыген келшм аркасында кабылданFан шешiмдер коFамдаFЫ орныктылыктын ^зак сакталуына ыкпал жасайды.
Осы T¥PFЫдан алFанда етпелi коFамда шешiм кабылдау кебше орталык элитанын жэне аткарушы билж орындарынын тапсыруымен орындалады. Осылайша тез шешiм кабылдауFа кол жеткiзiлсе, ол ез кезегшде етпелi коFам жаFдайында кебiне шешушi мэнге ие болады. Б^л жерде манызды шарттардын бiрi билiктiн орталыктанFан ЖYЙесi болып табылады, себебь орталык шешiм кабылдарда аймактармен келiсе бермейдi. Орталык шешiмдi бiр езi
кабылдайды, ал аймак басшылыгы оны орындауга мiндеттi. Б^лайша шешiм кабылдау эдiсi кенестiк еткеннен калган м^ра болып табылады.
Шешiм кабылдау гана емес, сонымен бiрге етпелi кезендегi Казакстандагы барлык элеуметтiк-экономикалык жэне саяси процесс мемлекеттж баскарудын орталыктанган ЖYЙесi шенберiнде еттi. Б^л процесте орталык реформа архитекторы болса, аймактар оны аткарушы болып табылды. Орталыктыц когамнын барлык ресурстарына билiк ЖYргiзуi реформанын ЖYзеге асуында принциптi мацызды болды.
Эдетте дамушы елдердiн басым белiгi политэтникалык кауымдастыкка жатады.
Полиэтникалык когамда этникалык топтар шекараласу аймактарында жайлы емiр CYрiп жаткан жагдайда, билеушi элита елде орталыктанган баскаруды енпзуге тырысады.
Билiктiн орталыктанган ЖYЙесiн элеуметтж т^ргыда карастыра отырып, онын Казакстан халкынын биоэтникалык, биполярлык к¥рылымына жауап беруге болады, елде екi этнос - казактар мен орыстардын саны басым, ал калган этникалык топтар ^лттык азшылыкка жатады.
Казакстандагы соцгы бiрнеше ондаган жылдардагы халыктын саны мен этникалык к¥рамынын езгеруiндегi жалпы тенденция - ондагы казактар санынын теракты есiп, орыстар жэне баска этникалык топтар Yлесiнiн кемуi болып табылады. Б^л Казакстанда жэне баска посткенестж мемлекеттерде моноэтностану тенденциясы байкалуда деген сез. Моноэтностану эдетте, мемлекеттегi бiр айтулы этностын баска этностардан демографиялык, экономикалык, мэдени жэне баска катынастарда Yстем болган кезiнде пайда болады.
Элемдiк тэжiрибеде жергiлiктi этнос елдегi жалпы халык санынын 70 немесе одан да жогары пайызын к¥раса, онда ол елдi моноэтникалык, немесе моно^лттык деп атайды. Б^л т^ргыда Казакстанды жакын онжылдыкта моноэтникалык болады деу киын. Шамасы 20-30 жылдай уакыт, елде биэтникалык к¥рылым емiр CYредi.
Егер Казакстаннын унитарлы мемлекеттiк к¥рылымына этникалык т^ргыда карасак, онда онын халкынын этникалык к¥рылымынын кептYрлiлiгiне карамастан федеративтi мемлекет болуга ешбiр негiзi жок екенiн керуге болады. Себебь Казакстанда казактар мен орыстардан баска бiрде-бiр этнос республика аясында баска этностардан саны елеулi артык болатындай жинакталган топ болып емiр CYрiп жаткан жок.
Казакстан Республикасы ез тэуелйздтн алган сон езiнiн к¥рылымы бойынша унитарлы мемлекеттiк болып калды.
Сейтiп, жогарыда аталган зерттеулер, еткенде жэне казiргi тандагы мемлекеттiлiктiн калыптасуы мен дамуы, баскару YPДiсi эр уакытта езенктi болып кала бермек.
Эдебиет тiзiмi
1. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в Х1Х-начале XX веков. - Ал-маты: Жет1 жаргы, 1996. - С. 352.
© М.А. Алтыбасарова, 2015
УДК 321 (574)
ХАРАКТЕР ФОРМИРОВАНИЯ ЦЕНТРАЛЬНЫХ ОРГАНОВ ВЛАСТИ В КАЗАХСТАНЕ
М.А. Алтыбасарова
Аннотация. В статье рассматривается централизованная система власти в Казахстане. Делается исторический анализ ее институциональныс структурным элементам. Все это способствовало в дальнейшем социально-политическому развитию Казахстана в сфере управления и власти.
Ключевые слова: Правитель, централизованная власть, система управления, администрация, иерархическое правление, административно-территориальный регион.
YneHbiH XXI BeKa • 2015 • № 11 (12)
UDC 321 (574)
THE NATURE OF THE FORMATION OF THE CENTRAL AUTHORITIES IN KAZAKHSTAN
M.A. Altybasarova
Abstract. The article deals with a centralized system of power in Kazakhstan. It is a historical analysis of its institutional structure elements. All this contributed to further sociopolitical development of Kazakhstan in the field of control and power.
Keywords: Govemor, centralized power, control system, administration, hierarchical rule, administrative-territorial region.
