CC BY
9HAMKORLIK PEDAGOGIKASINING USLUBIY JIHATLARI VA PRINSIPLARI
Maxmudov Abdulxalim Xamidovich
T.N.Qori Niyoziy nomidagi O'zPFITI professori, p.f.d., Toshkent abdu-hm@yandex .ru. https://doi.org/10.5281/zenodo.10114422
Annotatsiya. Maqolada hamqorlik pedagogikasining uslubiy jihatlari, prinsiplari, mezonlari keltirilgan. Shu bilan birga hamkorlik pedagogikasini tatbiq qilishda mavjud qiyinchiliklar va muammolar ochib berilgan.
Kalit so'zlar: Hamkorlikpedagogikasi, didaktika, texnologiya, o'qituvchi, o 'quvchi, o'quv jarayoni, prinsip.
Аннотация. В статье представлены методические аспекты, принципы, критерии педагогики сотрудничества. Расскрыты проблемы и трудности, возникающие при применении педагогики сотрудничества.
Ключевые слова: Педагогика сотрудничества, дидактика, технология, учитель, ученик, образовательный процесс, принцип.
Abstract. The article presents methodological aspects, principles, criteria of cooperation pedagogy. The problems and difficulties that arise when applying collaborative pedagogy are revealed.
Keywords: Pedagogy of cooperation, didactics, technology, teacher, student, educational process, principle.
Kirish. Zamonaviy tez o'zgaruvchan axborot dunyosida optimal yondashuvlar va o'qitish usullarini izlash dolzarb masalalardan biridir. Mavjud yondashuvlar orasida e'tiborga loyiq yondashuv - hamkorlik pedagogikasidir. XX asrning 80-yillari o'rtalarida paydo bo'lgan ushbu yo'nalish ta'lim va tarbiya usullari tizimi bo'lib, dialog, gumanizm va shaxsni rivojlantirishga ijodiy yondashuv tamoyillariga asoslanadi.
U o'quvchining shaxsini chuqur tushunish va insonparvarlik bilan yondashish, jamoaviy tarbiya, o'qituvchining yuqori professionalligi va ta'lim muassasasiga jamoatchilikning e'tiboriga asoslanadi. Hamkorlik pedagogikasi g'oyalari pedagog Simon Lvovich Soloveychik tomonidan ifodalangan. Hamkorlik pedagogikasi ta'lim jarayoniga mutlaqo boshqacha qarashga asoslangan edi: o'qituvchining an'anaviy hukmdorligi o'rniga o'quvchilar o'rtasidagi hamkorlik vaziyatiga o'tishni nazarda tutgan.
Asosiy qism. Hamkorlik pedagogikasi o'quv jarayonining shunday darajasini nazarda tutadiki, unda uning ob'ektlari va sub'ektlari umumiy faoliyatda o'zaro hurmat, o'zaro yordam va hamjihatlik tamoyillari bilan birlashadi. Uning asosiy prinsiplari o'zaro ta'sir, hamkorlik, sheriklik, gumanizm, ijodkorlik, shaxsni rivojlantirish, hamjihatlik, birgalikdagi faoliyat, dialog va o'zaro boyitishdir.
Hamkorlik pedagogikasining asosiy g'oyasi majburlashsiz o'qitishdir. Ushbu o'zaro ta'sir jarayonida asosiy e'tibor o'quvchini o'quv jarayoniga jalb qilishga, o'qituvchi va o'quvchining jamoada birgalikdagi ishiga va yangi ko'nikmalarni o'zlashtirishning individual jarayoniga qaratiladi.
Usulning mohiyati shundaki, u klassik "men aytganimdek qiling" va "men kabi qiling" tamoyillariga emas, balki "buni qanday qilish mumkinligi haqida birgalikda o'ylab ko'raylik" tamoyiliga asoslanadi. Aynan shu yondashuv o'quvchiga mas'uliyatni singdirish va faol o'rganish
jarayonini sozlash imkonini beradi. An'anaviy ta'lim o'qituvchining sub'ekt sifatida, o'quvchi esa pedagogik jarayonning ob'ekti sifatidagi pozitsiyasiga asoslanadi. Hamkorlik konsepsiyasida ushbu qoida o'quvchining o'quv faoliyati sub'ekti sifatida g'oyasi bilan almashtiriladi.
Bir jarayonning ikkita sub'ekti birgalikda ishlashi, kam tajribali o'quvchi bilan tajribali ustoz hamkorligiga asoslangan bo'lib, bunda ularning hech biri boshqasidan ustun bo'lmasligi kerak. Bunday holda, o'quvchi o'zining g'oyalarini ishonchli tarzda ifoda etishi va murakkab masalalarni hal qilishda zarur bo'lgan yordamni his qilishi mumkin.
Erkin tanlov g'oyasi o'quvchining shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirishga imkon beradi. O'qituvchi o'quvchilar oldida qiyin maqsadni qo'yishi, uning o'ta murakkabligini ko'rsatishi va maqsadga erishilishiga ishonch hosil qilishi kerak. Tanlash erkinligi - bu ijodiy fikrlashni rivojlantirishning eng oson va ayni paytda eng samarali usuli. O'quvchi o'zi hal qilishga qiziqadigan vazifani o'zi qo'yishi mumkin. Buning yordamida u fikrlashni rivojlantiradi va o'z chegaralarini kengaytiradi.
An'anaviy ta'lim tizimi odatda standart ta'lim shakli bo'lgan o'quvchilarda qat'iy bilimlar to'plamini shakllantirishga qaratilgan. Qoida tariqasida, bunday munosabat o'quvchining individual xususiyatlarini hisobga olgan holda o'zining ijodiy fazilatlarini rivojlantirishda individual yondashuvni anglatmaydi.
Hamkorlik pedagogikasi o'yinlar, munozaralar, aqliy hujumlar, jamoaviy musobaqalar va boshqalar kabi zamonaviy, qiziqarli ta'lim shakllari va vositalaridan foydalanishni o'z ichiga oladi. Hamkorlik pedagogikasi konsepsiyasiga rioya qilgan o'qituvchilar va o'qituvchilar o'z darslarida o'quvchini darsning hammuallifi qilishga, unga ishonchni uyg'otishga va qo'rquv tuyg'usidan xalos bo'lishga intilishadi. Shuningdek, ular ma'lum bir shaxsning psixologik xususiyatlarini hisobga olishadi, uni guruhning bir qismi emas, balki shaxs sifatida qabul qilishadi.
Hamkorlik pedagogikasining yana bir prinsipi - bu o'qituvchining o'quvchilar bilan muloqoti, ularning qarashlariga do'stona va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish, g'oyalar va fikrlarni rag'batlantirish, hatto yomon yoki noto'g'ri, faoliyatni rivojlantirish va yechimlarni topishda hamkorlik qilishdir.
Kurs va o'quv dasturining maqsad va vazifalari sheriklar o'rtasidagi muloqot orqali shakllantiriladi, uning davomida kerakli natijalar aniqlanadi, o'quv dasturining o'zi va hatto o'quv strategiyasi takomillashtiriladi va yangilanadi.
Bir qarashda, hamkorlik pedagogikasini tushunish va amalga oshirish oson tushuncha bo'lib tuyulishi mumkin. Biroq, bu haqiqatdan yiroq. Uni amalga oshirishning muvaffaqiyati har ikki tomon - o'qituvchi va o'quvchilarning ishiga bog'liq. Boshqa odamlar bilan qanday munosabatda bo'lishni o'rganish hamkorlik pedagogikasining muhim qismidir.
Ko'pgina o'qituvchilar uchun hamkorlik konsepsiyasini qo'llashda asosiy qiyinchilik shundaki, u ikki tomon o'rtasida yetarli darajada o'zaro ta'sirni nazarda tutgan. Shunday qilib, masalan, har bir o'qituvchi o'quvchiga individual yondashuvni topa olmadi. Hamma bolalar ham ochiq va moslashuvchan xarakterga ega emas edilar, shuning uchun ular ochiq va nozik fikr almashishga tayyor emas edilar. Hamkorlik prinsipi jarayonga har ikki tomondan ham mas'uliyatli munosabatni o'z ichiga oladi. O'qituvchi guruhning mutlaqo har qanday a'zosining fikrini hisobga olishni o'rganishi kerak. Hatto eng passiv fikrlaydigan ishtirokchi ham u yoki bu masala bo'yicha o'z nuqtai nazarini ochiq aytishga haqli, o'qituvchining vazifasi esa barcha ishtirokchilarga o'zaro kelishib, kelishuvga erishishga yordam berishdir.
Hamkorlik pedagogikasi vositasi sifatida o'yin, hikoyalar, o'tkir ijtimoiy mavzularda suhbat, munozara, tajriba almashish, taniqli insonlar bilan uchrashuv, yechimlarni topish, aqliy hujum va boshqa ko'p narsalardan foydalanish mumkin. Ammo ushbu vositalardan muvaffaqiyatli foydalanish uchun o'qituvchi avval o'z amaliyotida barcha samarali usullarni mohirona birlashtirib, har tomonlama o'ylashni o'rganishi kerak. Kerakli natijaga erishish uchun o'qituvchi o'z ishida nafaqat mashg'ulotlarni olib borishning odatiy usullari va vositalarini qo'llashi, balki ijodiy fikrlash va aloqa ko'nikmalaridan foydalangan holda tashabbus ko'rsatishi kerak. Uning vazifasi o'quv jarayonini har bir a'zosi unga qiziqish va ilhomni yo'qotmasdan iloji boricha jalb qilish uchun qurishdir.
O'zaro munosabatlarning yangi ko'rinishiga o'tish yo'lidagi yana bir qiyinchilik - bu zamonaviy pedagogik amaliyotning holati, ya'ni: o'qituvchilarning ham, o'quvchilarning ham pedagogik qo'llab-quvvatlashining yetarli emasligi; o'quv jarayonidan umumiy norozilik; o'quvchilarga individual yondashuvning yo'qligi; o'qituvchilarning o'quvchilarga nisbatan prinsipial pozitsiyasini o'zgartirishni istamasligi; innovatsion o'qitish texnologiyalarining yetishmasligi va o'quvchilarning shaxsiyatini rivojlantirishga qaratilgan ta'lim.
Shuning uchun hamkorlik pedagogikasi eski sxemalar bo'yicha harakat qilishga odatlangan aksariyat ta'lim muassasalarida amalga oshirish uchun juda qiyin. Biroq, bu uni amalga oshirish mumkin emasligi bildirmaydi. Guruhning har bir a'zosi bilan muzokara olib borish va umumiy til topish qobiliyati har qanday o'qituvchi uchun asosiy vazifadir. Biroq, mukammal muloqot qobiliyatlari nafaqat o'qituvchilar va o'qituvchilar uchun, balki u yoki bu tarzda boshqa odamlar bilan aloqada bo'lgan har bir kishi uchun foydalidir.
Xulosa. Yuzaga keladigan barcha qiyinchiliklarga qaramay, o'qituvchining o'quvchilar bilan o'zaro munosabatlarining bunday uslubi samarali ekanligini isbotladi. Hamkorlik pedagogikasining asosiy g'oyasi fikrlash inertligini yengib, o'quv jarayonini iloji boricha insonparvar va demokratikligini ta'minlashdir. O'z shaxsiyatini ochiq namoyon etish imkoniyati bilan har bir o'quvchi o'zining kuchli tomonlaridan foydalanishi va zaif tomonlarini rivojlantirishi mumkin.
O'qituvchi va boshqa o'quvchilar bilan ochiq muloqotda ishtirok etish imkoniyati sizga muloqot ko'nikmalarini o'rgatish, chegaralarni kengaytirish, g'oyalar va qarashlar almashish imkonini beradi, bu shubhasiz o'sish va rivojlanishga olib keladi. Istisnosiz, o'quv jarayonining barcha ishtirokchilarini hurmat qilish, hatto eng qiyin muammolarni hal qilishda ko'proq individuallik va ijodkorlikni namoyish etish imkonini beradi. Jamoaning har bir a'zosi uchun umumiy maqsadni belgilash unga erishish jarayonini iloji boricha samarali va ayni paytda qiziqarli qiladi. Tanlash imkoniyati har bir o'quvchiga o'z ta'limi uchun javobgarlikni faqat o'zlari zimmasiga olishga imkon beradi.
REFERENCES
1. Махкамов У., Тилябоева Н. Касбий махорат. / Укув кулланма. - Т.: ТДИУ, 2007. -31-б.
2. Хашимов К., Нишонова С. Педагогика тарихи. / Дарслик. - Т.; А.Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2005. - 147-б. https://1economic.ru/lib/112066
3. Alikovich Eshbayev O., Xamidovich Maxmudov A., Urokovich Rozikov R. An overview of a state of the art on developing soft computing-based language education and research
systems: a survey of engineering English students in Uzbekistan //The 5th International Conference on Future Networks & Distributed Systems. - 2021. - С. 447-452.
4. Махмудов А. Х., Фефелов В. С., Камилова А. Б. Инновационные пути педагогического прорыва //Современное образование (Узбекистан). - 2019. - №. 6 (79). - С. 3-9.
5. Махмудов А. Х., Анарбаева Ф. У. Ракамли таълимда педагогик технологияларни куллаш имкониятлари //Development issues of innovative economy in the agricultural sector. - 2021. - С. 476.
