CC BY
636TA'LIM JARAYONIDA QO'LLANILAYOTGAN TEXNOLOGIYALAR
N. B. Ismatova
Pedagogika kafedrasi katta o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
Bugungi kunda uzluksiz ta'lim tizimini mazmunan modernizatsiyalash va ta'lim-tarbiya samaradorligini yangi sifat bosqichiga ko'tarishdan asosiy maqsad yoshlarimizning zamonaviy bilim va kasbga ega bo'lishiga qaratilgan. O'ta murakkab va tahlikali zamonda mavjud bo'lgan har qanday xatarga, zararli ta'sir va oqimlarga nisbatan ogoh, sezgir va hushyor bo'lib yashashini va jamiyatimiz hayotida munosib o'rin egallashini ta'minlashdan iborat hisoblanadi.
Kalit so'zlar: texnologiya, pedagogik texnologiya, ta'lim, o'qituvchi, o'quvchi shaxsi, guruhda ishlash.
Kirish: O'quv jarayonida o'zaro hamkorlikka asoslangan do'stona muhitni vujudga keltirish shaxsga yo'naltirilgan ta'lim jarayonini tashkil etish nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega. Kasb-hunar ta'limidagi o'quv-biluv jarayoni o'quvchining huquqlari va erkinliklarini himoya qilish asosida tashkil qilinishi lozim. O'qituvchi bilan o'quvchi orasida o'zaro hamkorlik muhiti yaratilayotganda barcha o'quvchilarning imkoniyatlari va ehtiyojlari hisobga olinishi juda muhimdir. Bu jarayonda o'zaro tenglik muhiti hukmron bo'ladi, o'quv jarayonida o'quvchilarning aksariyat muammolarini echishga ko'maklashadigan ta'lim-tarbiya jarayoni tashkil etiladi. Ta'lim-tarbiya maktab, ota-onalar, mahalla va o'quvchilar jamoasi hamkorligida, demokratiya va tolerantlik tamoyillari asosida amalga oshiriladi. Bu jarayonda o'quvchilar oddiy ta'lim oluvchilar emas, ta'lim-tarbiya jarayonining teng huquqli, hamkorlik asosida jipslashgan ishtirokchilari bo'lishlariga erishiladi.
Asosiy qism. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, o'qituvchi o'quv-biluv jarayonini tashkil etar ekan, har bir o'quvchining betakror ekanligi, uning ta'lim-tarbiyasi oilaviy muhitga, sinfdagi mavqeiga, o'stozlarining munosabatiga, ruhiy kechinmalari va kayfiyatiga ko'p jihatdan bog'liq bo'lishini unutmasligi lozim. Umumiy o'rta ta'lim muassasasidagi har bir pedagog o'quvchining qalbidan chuqur joy ola bilishi, ularning hurmat-ehtiromiga sazovor bo'la olishga erishishi, o'quvchining eng yaqin kishilaridan biriga aylanishi, quvonchi va tashvishiga sherik bo'lishi, muammoli vaziyatlarda to'g'ri yo'l ko'rsata olishi zarurki, shundagina ta'lim-tarbiya oldiga qo'yilgan maqsadga erishiladi.
O'quvchilar orasidagi o'zaro hamkorlik muhitini shakllantirish uchun, avvalo, quyidagilarni amalga oshirish kerak:
- o'quv jarayonida ijodkorlik muhitini vujudga keltirish;
- o'quvchilar faoliyatini muayyan tartib asosida tashkil etish;
- o'quvchilar jamoasi orasida o'zaro do'stona muhitni vujudga keltirish kabilar.
O'zaro hamkorlik va do'stona muhitni vujudga keltirish uchun muayyan
maqsadga yo'naltirilgan pedagogik jarayonni shunday tashkil etish lozimki, buning uchun o'quv-tarbiya jarayonining ochiq xarakter kasb etishi va o'zaro axborotlar almashinuvi uchun qulay bo'lishini ta'minlash muhimdir.
Ta'lim jarayonida o'zaro hamkorlikni yo'lga qo'yish uchun o'quvchilarda ongli faoliyat ko'rsatish ko'nikmasini tarkib toptirish, ularni mustaqil, ijodiy fikrlashga o'rgatish alohida ahamiyatga ega. Chunki umumiy o'rta ta'lim o'quvchilari murakkab, ruhiy inqirozlar vujudga keladigan, yuqori quvvatga ega bo'lgan, shijoatli, yangilikka chanqoq, olamni o'zlashtirishga intiluvchan, mustaqillik va moslashuvchanlikka moyil, xulq-atvorida ijtimoiy me'yorlarning shakllanishi jadal sur'at bilan kechadigan yoshda bo'ladilar. Shunga ko'ra quyidagilarning muhimligi kuzatilmoqda:
- o'qituvchi bilan o'quvchilar hamkorligini boshlang'ich sinflardayoq yo'lga qo'yishning zarurligi;
- o'qituvchi bilan o'quvchilar hamkorligini ta'minlashga xizmat qiladigan metodlarni qo'llashning muhimligi;
- o'quvchilarga taqdim etiladigan axborotlar hajmining kengligi va ularni o'zlashtirish o'zaro hamkorlik va fikr almashinish muhitini taqozo qilishi;
- o'qituvchi bilan o'quvchilar orasida do'stona hamkorlikka asoslangan muhitning vujudga kelishi o'qituvchi pedagogik faoliyatining tarkibiy qismiga aylanishi zarurligi;
- o'quvchilar va o'qituvchilar munosabatlarida an'anaviy pedagogik yondashuvlarning saqlanib qolayotganligi va uni bartaraf etish ehtiyojining kuchayayotganligi;
- ta'lim jarayoni samaradorligini ta'minlashda o'qituvchi bilan o'quvchilar hamkorligining muhimligi;
- o'qituvchining muomala odobi, nazokati, shaxslararo muomala maromi, o'quvchilar bilan do'stona munosabatni o'rnatuvchi muhim omil ekanligi va boshqalar.
Ta'lim jarayonida o'quvchilarning hamkorlikka asoslangan ijodiy faoliyatini tashkil etish uchun axborotli mahsullarni tayyorlash va ulardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Mazkur jarayonda sun'iy intellekt yoki mantiqiy-lingvistik modeldan unumli foydalanish mumkin. Bilimlarni modellashtirish turli ilmiy yo'nalishlarda turli maqsadlarda amalga oshiriladi. Ekspert tizimlar nazariyasida bu metoddan intellektual vazifalarni kompyuter vositasida echishda foydalaniladi. O'quv muhitida o'qituvchi ham jismoniy, ham virtual ekspert model sifatida namoyon bo'ladi. Pedagogika fani uchun umumlashgan quvvatlarni qo'lga kiritish o'ta muhim ahamiyatga ega. Chunki u yangi bilimlarni o'zlashtirishni ta'minlaydi. Umumlashgan quvvatlarni sarflash o'quv jarayonida juda zarur hisoblanadi. Jumladan,
1) o'quvchilarni aniq ilmiy, amaliy muammolami echishga jalb etish, bu jarayonda ularda muayyan qiziqishlarni hosil qilish;
2) o'quvchilarning o'quv ishlarini shunday tashkillashtiriladiki, mantiqiy-lingvistik modeldan topshiriqlarni echish vositasi va ularning echimlarini tekshirish usuli sifatida foydalanish imkoniyati vujudga kelishi;
3) qo'lga kiritilgan natijalar aksariyat hollarda elektron ko'rinishlarda ifodalanishi lozim.
Buning natijasida o'quvchilarda kompyuterdan foydalanishga oid dastlabki ko'nikmalar tarkib topadi va har bir o'quvchida o'zlari uchun zarur bo'lgan axborotlar bazasini yaratishga bo'lgan intilish vujudga keladi. Bu jarayonda guruh a'zolari birgalikda harakat qila boshlaydilar, har bir o'quvchi o'z bilim zahirasini guruhdoshlari egallagan bilimlar yordamida boyitish imkoniyatini qo'lga kiritadi. Bunda ularga yangi bilimlar bilan boyitilgan o'quv materiallari yaqindan yordam beradi, shuningdek, o'qituvchi intellektual xarakterdagi o'quv topshiriqlaridan kengroq foydalangan holda hamkorlikka asoslangan o'quv muhitini vujudga keltirishi lozim. Ta'lim-tarbiya tizimiga bunday yodashuvni tatbiq qilish natijasida maktab ta'limida yangi yo'nalish vujudga keladi.
Pedagogik hamkorlik o'zida quyidagilarni mujassamlashtiradi:
1) o'quvchilarning quvvatlarini mujassamlashtirish asosida umumlashgan natijani qo'lga kiritishga asoslangan jamoa mehnatini tashkil etish texnologiyasi;
2) intellektual texnologiyalarga asoslangan axborotlarga ishlov berish usullari.
Bunday yondashuv natijasida intellektual madaniyatning yuqori darajasiga
erishishi ta'minlanadi.
Pedagogik hamkorlik va hamjihatlikka asoslangan bilimlar to'rt ko'rinishda namoyon bo'ladi. Hamkorlik nazariyasi -
1) fundamental ilmiy nazariyalarning vujudga kelishiga asos bo'ladigan, umumiy ilmiy nazariyalar, dunyoqarashlar, g'oyalar, tamoyillar, timsollar, tasavvurlar tizimidan iborat paradigma;
2) nomuntazamlik, ochiqlik, o'tish xarakteridagi jarayonlarning tengsizligiga asoslangan g'oya atrofida birlashadigan muayyan xususiy ilmiy qarashlar;
3) tizimlarning o'z-o'zini tashkil etish yoki o'tish jarayonlariga oid umumiy ilmiy yondashuvlar;
4) ilmda mavjud bo'lgan hukmron tafakkurga barham berish, o'zgarmas tushunchalar va barqaror tafakkur, o'tish xarakteridagi daliliy shakllar va obrazlar, yangicha dunyoqarash - asosini tashkil qiladi.
Ta'lim jarayonida o'quvchilar faoliyatini, dunyoqarashini har tomonlama o'zgartirish tamoman yangi ilmiy-pedagogik asoslarga tayanishni taqozo qilmoqda. Umumiy o'rta ta'lim oldiga qo'yilgan maqsad, vazifa va tamoyillarni amalga oshirish
nafaqat ta'lim mazmunini o'zgartirishni talab qilmoqda, balki uning shakllari, metodlari, o'qituvchi faoliyatini ham takomillashtirishga bo'lgan ehtiyoj kuchaymoqda.
Hamkorlikda o'qitish texnologiyasida o'quvchilarni hamkorlikda o'qitishni tashkil etishning bir necha metodlari mavjud:
Guruhlarda o'qitish (R.Slavin, Ishmuhamedov) da o'quvchilar teng sonli ikki guruhga ajratiladi. Har ikkala guruh bir xil topshiriqni bajaradi. Guruh a'zolari o'quv topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir o'quvchi mavzudan ko'zda tutilgan bilim, ko'nikma va malakalarni o'zlashtirishga e'tiborni qaratadi.
Kichik guruhlarda hamkorlikda o'qitish . Bu yondashuvda kichik guruhlar 4 ta o'quvchidan tashkil topadi. O'qituvchi avval mavzuni tushuntiradi, so'ngra o'quvchilarning mustaqil ishlari tashkil etiladi. O'quvchilarga berilgan o'quv topshiriqlari 4 qismga ajratilib, har bir o'quvchi topshiriqning ma'lum qismini bajaradi. Topshiriq yakunida har bir o'quvchi o'zi bajargan qism yuzasidan fikr yuritib, o'rtoqlarini o'qitadi, so'ngra guruh a'zolari tomonidan topshiriq yuzasidan umumiy xulosa chiqariladi.
O'qituvchi har bir kichik guruh axborotini tinglaydi va test savollari yordamida bilimlarni nazorat qilib baholaydi.
O'qituvchi va o'quvchining hamkorlikdagi faoliyatiga doir tadqiqotlarda asosiy e'tibor o'zaro munosabatning rivojlanishini o'rganishga qaratiladi, o'qitishni guruhli tashkil qilish jarayoni bayon qilinadi.
Hamkorlikdagi faoliyat usuli deganda, o'qituvchi bilan o'quvchining birgalikdagi hatti-harakatlarining tizimini tushunish kerak. Bunday xatti-harakat o'qituvchining o'quvchiga ko'rsatadigan yordamidan boshlanadi;
O'quvchilarning faolligi asta-sekin o'sib borib, butunlay ularning o'zi boshqaradigan amaliy va aqliy harakatiga aylanadi; o'qituvchi bilan o'quvchi o'rtasidagi munosbata esa sheriklik pozitsiyasi xususiyatiga ega bo'ladi.
Pedagogika - psixologiya fanida hamkorlikning 8 ta shakli mavjud. Ular quyidagilardan iboratdir:
1) faoliyatga kirish;
2) mustaqil harakatlar o ' qituvchi bilan o ' quvchi hamkorlikda baj aradilar;
3) o' qituvchi harakatni boshlab beradi va unga o' quvchini j alb etadi;
4) taqlid harakatlari (o'qituvchidan ibrat olgan o'quvchi anna shu namuna asosida harakat qiladi);
5) madad harakatlari (o'qituvchi o'quvchiga oraliq maqsadni va unga erish usullarini tanlashda yordam beradi va oxirgi natijani nazorat qiladi);
6) o'zini - o'zi boshqarish harakatlari (o'qituvchi umumiy maqsadni ko'rsatishda oxirgi natijani baholashda ishtirok etadi);
7) o'zini - o'zi ko'rsatuvchi harakatlar;
8) o'zini - o'zi uyushtiruvchi o'yinli harakatlar.
Qo'llanmaning keyingi sahifalarida shunday hamkorlik namunalari bo'lmish o'yin texnologiyalarini keltirib o'tamiz.
Muxokama va natijalar. O'zaro hamkorlikka asoslangan ta'lim. Hamkorlik pedagogikasida interaktivlik ("inter"-"o'zaro", "akt"-"faoliyat") muhim ahamiyat kasb etadi. Interaktivlik - o'qituvchi va o'quvchining o'zaro ta'siri. Hamkorlik faoliyatini takomil bosqichiga o'tish jarayonida o'zaro ta'sir o'tkazish harakatini baholashdan o'z -o'zini baholash darajasiga ko'tarilishi sodir bo'ladi. Ushbu jarayon hamkorlik dinamikasidan dalolat beradigan eng muhim omillardan biri vazifasini o'taydi. "Sub'ekt-Sub'ekt" munosabatlariga asoslangan hamkorlik namunalari bo'lmish o'yin texnologiyalari bolalarda ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantiradi, mustaqil fikrlash, keng mushohada yuritish ko'nikmalarini rivojlantiradi. O'quvchilarning kichik guruhlardagi o'quv faoliyati o'yin (viktorina, breyn ring, turnir, musobaqa) shaklida, individual tarzda ham tashkil etilishi mumkin. Quyida shunday texnologiyalardan namunalar keltiramiz.
Pedagogik tenalogiyada o'quvchining o'quv jarayonida tutgan o'rnini va pedagogning o'quvchilarga nisbatan bo'lgan munosabati muhim o'rin tutadi. Bunda quyidagi texnalogiyalarni ajratish mumkin:
a) Avtoritar texnalogiya. Bunda pedagog o'quv tartiblovchi jarayonining asosiy sube'kti, o'quvchi esa, faqat ab'ekt sifatida qatnashadi. U o'quvchilarning erkinligini bo'g'ishi, majburiy o'qitish, tashabbusni bo'g'ish va o'quv tarbiyaviy jarayonini (O'TJ) qattiq qo'llik bilan olib borishga asoslanadi.
b) Didaktotsentrik texnalogiyalar - o'quvchi shaxsiga e'tibor bermaslik bilan ajralib turadi. Bunda ham sub'ekt-ab'ekt munosabat bo'lib, shaxsni shakllantira olish, didaktik vositalaridan iborat bo'ladi.
v) Shaxsga yo'naltirilgan texnalogiyalar - buning markazida o'quvchi shaxsi uni rivojlantirish uchun, barcha sharoitlarni yaratish, uning tarbiyaviy salohiyatini namoyon qilishga yordam berish yotadi. Bunda o'quvchi shaxsi faqatgina sub'ekt bo'lmay, prioritetga ega bo'lgan sub'ekt bo'ladi. Bunda u ta'limiy tizimning maqsadiga aylanadi. Bunday texnalogiyalar "antropoyentrik texnalogiyalar" deyiladi.
Shunday qilib, shaxsga yo'naltirilgan texnalogiyalar antropotsentrik, gumanistik va psixoterapistik, har tomonlama erkin, ijoddiy rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat.
g) Insonparvar - shaxsiy texnalogiyalar - insonparvarlik mohiyati bilan ajralib turadi, unga yordam beradi, qo'llab-quvvatlaydi. O'quvchining kuchiga hurmat, undagi qobiliyatlarni ochilishiga yordam berish va majburiy ta'lim tarbiyani rad etadi.
d) Hamkorlik texnalogiyalar - u demokratizm, tenglik, g'oyalarini ilgari suradi va o'qituvchi o'quvchi munosabatlarida sub'ekt - sub'ektga asoslanadi. O'o'qituvchi va o'quvchi ta'lim tarbiya maqsadi mazmunini ishlab chiqadi. Hamjihatlik bilan o'z faoliyatlariga baho qo'yadi.
e) Erkin tarbiya texnalogiyasi - bunda o'quvchiga barcha yo'nalishlar bo'yicha erkin tanlash huquqi berladi. Tanlash davomida o'quvchi sub'ekt nuqtaviy nazaridan namoyon qiladi va natijaga tashqi ta'sirdan emas, balki ichki kuch vositasida ergashadi.
j) Ezoterik texnalogiya - bular ezoterik ("anglanmagan, bilib turib") blilimlarga -hqiqat va unga olib boruvchi yo'llarga asoslanadi. Bunda pedagogik jarayon habar berish, muloqot qillishdan iborat bo'lmay, balki, hqiqatga payvand bo'lish bilan iborat bo'ladi. Ekzotik paradigmada insoning o'zi koinot bilan o'zaro axborot almashish markaziga aylanadi.
O'rganuvchilar toifalariga ko'ra pedagogik texnalogiyalar quyidagilarga bo'linadi:
- Oilaviy (an'anaviy) texnalogiya - u o'rtacha o'quvchiga asoslangan.
- Axborotli texnalogiya darajasi (predmetlarni chuqurlashtirib o'qitish ) -gimnaziya, litsey, maxsus ta'lim.
- Turli xildagi bititimalogik - (surda pedagogika, teplo, oligofreno pedagogika).
- Qiyin va iqtidorli o'quvchilar bilan ishlashga mo'ljallangan texnalogiyalar.
Majud bo'lgan o'qitish tizimlarini modernizatsiya qilish va modifikatsiya qilish asosiga qurilgan texnalogiyalar:
A) Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratiyalashtirish asosidagi pedagogik texnalogiyalar. Unga Sh.A.Amomashvillining hamkorlik, insonparvar - shaxsiy texnalogiyasi kiradi.
B) O'quvchilarning faoliyatini faollashtirish va intensivlashtirish asosiga qurilgan pedagogik texnalogiyalari. Masalan, o'yinli texnalogiyalar, Shatalovning "tayanch s -№1 kanspektori" asosida o'qitish texnalogiyalari.
V) O'qitish jaryonini tashkil qilish va boshqarish samaradorligiga asolangan pedagogik texnaloyalar. O'qitish jarayonini samaradorligini tashkil qilish va boshqarishga asoslangan pedagogik texnalogiyalar
Masalan, Dasturli o'qitish, differentsiallashgan o'qitish texnalogiyasi, Induviallashtirilgan O'qitish texnalogiyasi.
O'qitishning guruhli va jamoaviy usullari, Kompyuterli texnalogiyalar
D) Alternativ texnalogiyalar :
Shtaynerning "Valdrov pedagogikasi", Freyne "Erkin mehnat texnalogiyasi", Ehtimolli ta'lim texnalogiyasi.
O'quv jarayonini muammolari asosida qurishga mo'ljallangan texnalogiyalar
Jamoa bo'lib o'qitishning dolzarbligi
Ushbu pedagogik texnalogiyalarning dolzarligi shundaki, u to'planib qolgan muammollarni va zamonaviy ta'limning ziddiyatlarini ochishga yo'l beradi.
An'anaviy ta'limda yuz berayotgan krizisni barcha pedagoglar tan oladi. U quyidagi ziddiyatlarda yaqqol ko'rinadi:
1. O'quvchilarni o'qitish mativayiyasi va rag'batlantirish orasidagi ziddiyat. O'qituvchilar o'quvchilarni o'qishmayapti deb shikoyat qilishadi, o'quvchilar esa,
o'qishning zerikarliligi, bir xilligi va kuchi etmasligiga shikoyat qilishadi. Jamoaviy o'qitish esa, o'qituvchilardagi mativatsiyani hamkorlik asosida shakllanadi va rivojlanadi.
2. O'qituvchi yangi mavzuni tushuntiradi, qolganlar eshitadi. Bu butun dars davomida davom etishi mumkin. Jamoa bilan o'qitish esa har bir o'quvchini dars davomida faol ishlashga undaydi.
3. Psixologik komfort va diskomfort o'rtasidagi ziddiyat. Oddiy klassik darsda pedagog lsoat 20 minut davomida butun sinfni o'z qo'lida ushlab turishi kerak. Jamoaviy o'qitish usuli esa, majburli bo'lmagan va qiziqarli muloqot uchun, sharoit yaratadi.
4. Tarbiya va o'qitish orasidagi ziddiyat. Oddiy darsda o'quvchilarning o'zaro tarbiyaviy ta'siri o'qtuvchi tomonidan "gaplashmang", "o'rgatmang" degan so'zlar bilan chegaralab qo'yishadi. Jamoaviy o'qitishda esa aksincha : "Suhbatlashing", "To'g'irlang", "bir-biringizni baholang" degan so'zlar ishlatiladi.
5. Induvidual rivojlanish bilan o'qitish standartlari orasidagi ziddiyat: 1-sentyabrda auditoriyaga 30 ta o'quvchi keldi va 1 iyungacha ularning hammasi sinfdan -sinfga o'tishi kerak. Rivin buni poda o'tish deb atagan. Jamoaviy o'qitishda esa, o'quvchi sinfga istagan vaqtda kelishi mumkin va imthonni ham istagan vaqtda topshirishi mumkin.
Jamoaviy o'qitish usullarining metodikasi
Jamoaviy o'qtish usullari quyidagi tamoyillarga rioya qilishni talab qiladi:
1. O'zgarib turadigan o'quvchilar juftligi bo'lishi;
2. Ularning bir-birini o'qitishi;
3. O'zaro nazorat;
4. O'zaro boshqaruv.
Sh.A.Amonshivilining insonparvar-shaxsiy texnalogiyasi.
"O'zingni bolalarga bag'ishla"
Akademik Shalva Aleksandrovich Amonashivili o'zining tajribali maktabida hamkorlik pedagogikasini ishlab chiqdi va hayotga tadbiq qildi.
Pedagogik faoliyatining natijasi "Maktab hayoti" texnalogiyasidir. Sh.Amonashivilining texnalogiyasining maqsadi quyidagilardan iborat:
- boladagi shaxsiy sifatlarni yechish yo'li bilan unda komil insonga xos bo'lgan xususiyatlarni paydo qilishga imkoniyat yaratish.
- bolaning ko'ngli va yuragiga yaxshilikni, ezgulikni joylash.
- Bilim va o'quvlarni chuqur va mustshkam o'zlashtirish uchun sharoitlarni ta'minlash.
Xulosa. Ushbu yo'nalishlarning har birida ta'lim o'kuvchi shaxsining qiziqishi, qobiliyati, imkoniyati va shart-sharoitlari e'tiborga olinib tashkil etiladi. Ayniqsa, shaxsga yo'naltirilgan ta'limda o'quvchida mustaqil fikrlash orqali muammoli
vaziyatlardan chiqishga intilish malakasini shakllantirishga alohida urg'u beriladi. Mustaqil o'qib-o'rganish, o'quv jarayonidagi qiyin vaziyatlarda o'qituvchining yordamisiz muammolarni hap qilishga urinish, shundan keyingina o'zining xulosalari to'g'riligiga ishonch hosil qilish uchun o'qituvchining yordamiga tayanish zarurligini anglatish muhimdir.
REFERENCES
1. Mirziyoyev Sh.M. O'zbekiston Respublikasining saylangan Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24-yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasi. - O'zbekiston ovozi. - 2016. -8 dekabr.
2. Mirziyoyev Sh.M. Ilm-fan yutuqlari - taraqqiyoting muhim omili. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 30-dekabr kuni mamlakatning yetakchi ilm-fan namoyandalari bilan uchrashdi. - Xalq so'zi. - 2016. - 31 dekabr.
3. Karimov I.A. YUksak malakali va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash -mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti. -Xalq so'zi - 2012. - 18 fevral.
4. CHoriev A., CHoriev N. Pedagogika tarixi metodologiyasi. O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi. - T.: "Fan" nashriyoti, 2010. - 173 b.
5. SHermuhammedova N.A. Gneseologiya - bilish nazariyasi. O'zR Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi. - T.: "Noshir", 2011. - 464 b.
6. Ismatova N. B. et al. Innovative techniques and their importance in the learning process //The Second International Conference on Eurasian scientific development. -2014. - С. 101-104.
7. Исматова Н. Б. БУЛАЖАК У^ИТУВЧИЛАРНИ ИННОВАЦИОН ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШ ДАВР ТАЛАБИ //Scientific progress. - 2021. - Т. 1. -№. 5.
8. Хабибова Г. Г., Исматова Н. Б. СОЦИАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ВЫЯВЛЕНИЯ УРОВНЯ ЗНАНИЙ ОБ ОРГАНИЗАТОРСКИХ КАЧЕСТВАХ ПЕДАГОГОВ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ //Вопросы науки и образования. - 2021. - №. 12 (137). - С. 14-19.
9. Ismatova N. B. et al. Innovative techniques and their importance in the learning process //The Second International Conference on Eurasian scientific development. -2014. - С. 101-104.
10. Мусаева Н. Н., Авлиякулов Н. Х. Таксономия учебных целей для современного учебного процесса системы среднего специального и высшего профессионального образования //Проблемы современного образования. - 2017. -№. 3
11. Авлиякулов Н. Х., Мусаева Н. Н. Современная таксономия учебных целей для систем среднего и высшего профессионального образования //Вестник Учебно-методического объединения по профессионально-педагогическому образованию. - 2011. - №. 1. - С. 233-235
12. Авлиякулов Н. Х., Мусаева Н. Н. Педагогик технологиялар //T.:«Fan va texnologiyalar» нашриёти. - 2008. - Т. 164
13. Авлиякулов Н. Х., Мусаева Н. Н. Модулли укитиш техноло-гиялари //T.:"Fan va texnologiyalar" нашриёти. - 2007. - Т. 97
14. Avliyakulov N. H., Musayeva N. N. Pedagogical technology //Publishing house "Tafakkur bo'stoni", Tashkent. - 2012. - С. 29-36
15. ОЛИМОВ Ш. Ш., ХОДЖИЕВА М. Ш. Возможности применения педагогических технологий в образовательном процессе //Молодежь и XXI век-2020. - 2020. - С. 228-231.
16. Олимов Ш. Ш. Педагогическое мастерство преподавателя и его профессионализм в системе образования //Научные школы. Молодежь в науке и культуре XXI в.: материалы междунар. науч.-творч. форума. - 2017. - Т. 31.
17. Олимов Ш. Ш., Сайфуллаева Н. З. Основные принципы развития духовно-нравственного мировоззрения у студентов //Инновационная экономика: перспективы развития и совершенствования. - 2015. - №. 5 (10).
18. Olimov S. THE DIFFERENTIATION OF EDUCATION IS AN IMPORTANT FACTOR OF PEDAGOGICAL TECHNOLOGY //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences. - 2020. - T. 8. - №. 11.
19. Azimova N. E. et al. Youth Is Moving Force of Civil Society //Eastern European Scientific Journal. - 2019. - №. 1.
20. Азимова Н. Э., Элибоева Л. С. Некоторые аспекты повышения уровня экологической культуры //Наука, техника и образование. - 2019. - №. 1 (54).
21. Элибаева Л. С., Собиров У. Г. Особенности дидактической системы модульного обучения //Вестник магистратуры. - 2019. - №. 4-4 (91). - С. 15-16.
