CC BY
18
¡mtîyaz SAHiBi | Proprietor Burhan ÇAGLAR
SORUMLU YaZI i$LERi MüDÜRÜ | Managing Editor Ömer Faruk CAN
S
-a
Osmanli ara§tirmalarina münhasir, alti ayda bir (Nisan ve Ekim) ne§redilen, agik eri§imli, gift kör hakem sistemli akademik dergi
Double-blind peer-reviewed open-access academic journal published semiannually (April and October) in the fields of Ottoman Studies ^
S 8
SAYI | ISSUE 3 • NiSAN | APRIL 2022
a
£
iRTiBAT | Contact Kadim • Sakarya Üniversitesi
Esentepe Kampüsü, Fen-Edebiyat Fakültesi, C Blok, Ofis: 113, Serdivan/Sakarya (Turkey) 54050 Telefon | Phone • 00 90 264 295 60 15
Internet Adresi | Webpage • dergipark.org.tr/kadim • kadim.sakarya.edu.tr E-posta | E-mail • kadim@sakarya.edu.tr
Tasarim | Design Hasan Hüseyin CAN
Baski | Printed by
MetinCopyPlus • Arti Dijital & Baski Merkezi
Turkocagi Cad. 3/A Cagaloglu/Fatih/lstanbul
Basim TaRiHi | Print Date • NiSAN | April 2022 ISSN 2757-9395 • e-ISSN 2757-9476 UcRETSiz | Free of Charge
Kadimdeki makaleler, Creative Commons Alinti-Gayriticari 4.0 (CC BY-NC) Uluslararasi Lisansi ile lisanslanmigtir. Bilimsel ara§tirmalari kamuya ücretsiz sunmanin bilginin küresel payla§imini artiracagi ilkesini benimseyen dergi, tüm içerigine aninda Libre açik erigim saglamaktadir. Makalelerdeki fikir ve görü|lerin sorumlulugu sadece yazarlarina ait olup Kadim'in görü§lerini yansitmazlar.
Articles in Kadim are licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 (CC BY-NC) International License. Kadim provides immediate Libre open access to its content on the principle that making research freely available to the public supports a greater global exchange of knowledge. Authors are responsible for the content of contributions; thus, opinions expressed in the articles belong to them and do not reflect the opinions or views of Kadim.
Dergi Park
Edïtôr Editor-in-Chief
Mïsafïr Edïtôr Guest Editor
Yayin Kurulü Editorial Board
Yazim ve Dïl EdïtôrlerI Writing and Language Editors
Tûrkçe Dïl EdïtôrC Turkish Language Editor
Ingïlïzce Dïl EdïtôrlerI English Language Editors
Mïzanpaj EdïtôrC Layout Editor
Sosyal Medya EdïtôrC Social Media Editor
Yayin SekreterI Secretariat
Arif BÎLGÎN | Prof. Dr., Sakarya Oniversitesi
Fatih BOZKURT | Doç. Dr., Sakarya Oniversitesi
Necmettin ALKAN | Prof. Dr., Sakarya Oniversitesi Fatih BOZKURT | Doç. Dr., Sakarya Oniversitesi Ömerül Faruk BÔLÛKBA§I | Doç. Dr., Marmara Oniversitesi Kerim ilker BULUNUR | Doç. Dr., Sakarya Oniversitesi Bü§ra ÇAKMAKTAÇ | Dr. Ögr. Oyesi, Sakarya Oniversitesi M. Talha ÇiÇEK | Doç. Dr., istanbul Medeniyet Oniversitesi Filiz DIGIROGLU | Doç. Dr., Marmara Oniversitesi Miraç TOSUN | Dr. Ögr. Oyesi, Karadeniz Teknik Oniversitesi Kenan YILDIZ | Doç. Dr., istanbul Medeniyet Oniversitesi
Ömer Faruk CAN | Sakarya Oniversitesi Burhan ÇAGLAR | Sakarya Oniversitesi Burak ÇITIR | Sakarya Oniversitesi Mehmet KERiM | Sakarya Oniversitesi Bünyamin PUNAR | Sakarya Oniversitesi
Sedat KOCABEY | Sakarya Oniversitesi
Bü§ranur KOCAER | Sakarya Oniversitesi
Muhammed Emir TULUM | Dr., istanbul Medeniyet Oniversitesi
Didar Ay§e AKBULUT | Marmara Oniversitesi irem GÛNDÛZ-POLAT | Sakarya Oniversitesi Hâcer KILIÇASLAN | Sakarya Oniversitesi
Hasan Hüseyin CAN | islâm Araçtirmalari Merkezi (iSAM)
Bü§ranur BEKMAN | Sakarya Oniversitesi
Yusuf islam YILMAZ | Sivas Cumhuriyet Oniversitesi
Ziyâde, Hâlid.
Sicillätü,l-Mahkemeti,§-§er,iyye 'El-Hukbetû'l-Osmâniyye': El-Menhec ve'l-Mustalah.
BEYRUT:
EL-MERKEZÛ'L-ARABî LÏ'L-EBHÂs ve DÏRÂSETÏ'S-SÏYÂSÂT, 2017. 336 SAYFA. ISBN: 978-614-445-135-9.
YAHYA KOÇ*
OZ ABSTRACT
Trablus mahkeme sicilleri, 1666 yilindan baflayip 19. yüz-yilin sonlarina kadar uzanan bir sicil serisini ihtiva etmektedir. Bu belge serisi din adamlari, zanaatkarlar, tüccarlar, askerî kad-rolar gibi Trablus'ta meskûn fehirli nüfusun bilefenlerine yöne-lik fikir verecek zengin bir veri kaynagidir. Siciller ayrica, Trablus fehrinde tedavül eden paralar, servet, yoksulluk, mimari yapilar gibi kültürel miras ve fehir tarihçiliginin ilgi alanina dahil olan muhtelif hususlarda degerli verileri içermektedir. Hâlid Ziyâde, Sicillâtul-Mahkemeti'ç-§er 'iyye ''el-HukbetÜl- Osmâniyye": el-Menhec vel-Mustalah isimli kitabinda, Trablus sicillerinin kay-nak degerine dair tespitler yapmanin yani sira bu sicillerin araf-tirmacilar ve fehir tarihçileri tarafindan nasil kullanilabilecegine dair yöntem önerilerinde bulunmaktadir.
Anahtar Kelimeler: Trablus, Çehir Tarihi, Çer'iye Sicilleri, Çehirli Toplum, Hâlid Ziyâde.
Tripoli's court records include a series of court registers starting from 1666 up to end of nineteenth century. This chunk of documents contains rich information concerning the components of Tripoli's urban population, such as clergy, craftsmen, merchants, and military personnel. The registers also compromise invaluable data about coins circulated in the city, wealth and poverty, architecture, cultural heritage, and several topics related to urban historiography. In Sicillatu'l-Mahkemeti'^-^er'iyye "el-Hukbetu'l-Osmaniyye": el-Menhec ve'l-Mustalah, Halid Ziyade examines how researchers and urban historians make use of the court records of Tripoli, and he offers methodological suggestions regarding these records' value as archival sources.
Keywords: Tripoli, Urban History, Court Records, Urban Population, Khaled Ziadeh.
MAKALE BiLGiSi | ARTICLE INFORMATION Makale Türü: Kitap Degerlendirmesi | Article Type: Book Review Geli? Tarihi: 19 Mart 2022 | Date Received: 19 March 2022 Kabul Tarihi: 29 Mart 2022 | Date Accepted: 29 March 2022
ATIF | CITATION
Koç, Yahya. "Ziyâde, Hâlid. Sicillâtû'l-Mahkemeti^-Çeriyye "El-Hukbetûl-Osmâniyye": El-Menhec ve'l-Mustalah". Kadim 3 (Nisan 2022), 251-255. doi.org/10.54462/kadim.1090358
* Dr. Arç. Gör., Kirklareli Üniversitesi, Tarih Bölümü, yahyametinkoc@yahoo.com, ORCID: 0000-0002-5918-6749.
kítap Degerlendírmelerí | Book Reviews YAHYA KOC
Ki
Qillj illj
□jxjjulII nn<->n!1 üULuuu
"mil n'i'oll ñ mili"
jlhmnllg ¿lSÜjCÜI
^¿if/..
adi sicilleri, 1970'lerden itibaren Osmanli haki-miyetindeki Arap eyaletlerinde yer alan sancaklarin, sosyal, ekonomik ve kültiirel tarihinin yazilmasinda kapsamli olarak kullamlmaya baj-landi. Sonradan hemen her biri birer ulus-devletin ülkesi haline dönüje-cek oían bu eyaletlerdeki jehirlerin tarihlerinin yazilmaya bajlanma-S1> genel olarak tarih^ilikte gelten sosyal alana yönelik ilgilinin artma-
süsyai daía yonciiK ngmnm artma-Äfit^^^rJ'^iM^ siyla baelantiliydi. André Raymond Kanire nin mankeme sicilienni kui-lanarak yapmij oldugu bu alanda öncü sayilan ^alijmalannda, zana-atkarlar, tüccarlar, askeri kadrolann yani sira kullanilan paralar, agirlik öl^üleri, diger öl^üler ve jehir topog-rafyasi gibi maddi kültürün ^ejitli
HÚ'A.Mit"
ÜLLUII mil ¿LUJIJJ 9 ÜLUJILI LTUJJÜJI ji>oJ! Arab Center for Research E Policy Studies
^^^ßjxfj^f boyutlanmn yansitilmasini sagladi.1 Böylece sonraki dönemde gelijecek jehir tarih^iliginin yol haritasi ^i-zilmij oldu. §am eyaletinin merke -zi Dimajk, Kudüs ve Halep gibi je-hirler üzerine yapilan gehir tarihi ^aligmalari bu dönemden itibaren kaleme alinmaya baglandi.
Lübnan, tarihsel olarak, Bilad-i §am'in sahil kesiminde yer alan Sayda ve Trablusgam eyaletlerinin, Trablus, Sayda, Beyrut gibi sancak merkezlerini kapsamaktadir. Bu merkezler-de görevlendirilmig olan kadilarin mahkemelerinde baktiklari davalara ve yaptiklari ^egitli hukuki, idari ve gehircilige iligkin iglemlere dair belgeleri ihtiva eden siciller, Lübnan'da, 1980'lerden itibaren yukarida bahsedilen alan üzerine yapilan ^aligmalarin baglica kaynagini olugturmuglardir. Bu konuda Hassan Hallak'in Beyrut üzerine,2 Gassan Sinnu'nun Sayda üzerine3 yaptigi ^aligmalari zikretmek mümkündür. Beyrut ve Sayda'da günümüze ulagan sicillerin tarihsel olarak 19. yüzyil ve sonrasina ait belgeleri ihtiva etmesine mukabil Trablus mahkeme sicilleri, 1666 yili gibi görece erken sayilabilecek bir tarihten baglayip 19. yüzyilin sonlarina kadar gelen bir sicil serisini ihtiva etmeleri bakimindan önem arz etmektedir. Halid Ziyade'nin Sicillátü'l-Mahkemeti'$-§er'iyye - "el-Hukbetü'l-Osmániyye": el-Menhec ve'l-Mustalah (Osmanli Dönemi §er*iyye Mahkemesi Kayitlari: Yöntem ve Terminoloji) baglikli kitabi, Trablus sicillerini merkeze alarak bu alanda kullanilabilecek yöntem ve ter-
1 Jane Hathaway, "Rewriting Eighteenth-Century Ottoman History", Mediterranean Historical Review 19/1 (Haziran 2004), 36.
2 Hasan Hallak, Evkafü'l-Müslimtn ft Beyrut fi'l-Ahdi'l-Osmant: SiciUatul-Mahkemeti'l-^er'iyye ft Beyrut (Beyrut: Darü'l-afaki'l-cedide, 1981).
3 Gassan Sinnu, Medtne Sayda, 1818-1860: Dirasetüfi'l-'ümrani'l-Hadart min Hilal Vesaik Mahkemetihe'$-§er'iyye (Beyrut: _ ed-Darü'l-Arabiyye li'l-Ulüm, 1988).
minoloji üzerine yaptigi yillarca süren arajtirmalarin sonu^larini ihtiva eden ^alijmalari bir araya getiren bir eser olmasi bakimindan dikkat ^ekmektedir. Lübnan Devlet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde profesör olarak görevli bulundugu 1980-2007 seneleri arasinda Trablus sicilleri üzerine arajtirmalar yapmij olan Ziyade, kitabinda genel olarak, Trablus'un yani sira Arap eyaletlerinin diger sancaklarindaki kadilarin geriye birakmij olduklari sicilleri kaynak olarak kullanan veya jehir tarih^iligi alaninda ^alijan arajtirmacilar ve ögrenciler i^in bu kaynak türünün hangi yönlerden degerlendirilebilecegine dair yöntem önerilerinde bulunmaktadir.
Ziyade, daha önce siciller üzerine yayinlamij oldugu ü^ ^alijmasini bir araya getirdigi bu kitapta planlamayi bu ^alijmalara göre jekillendirmijtir. Buna göre kitap ü^ bölüme ayrilmij-tir. Birinci bölüm, es-Suretü't-Taklidiyye li'l-Müctema'i' l-Medini:Kira'atünMenheciyyetünfi SicillatMahkeme Trablus e$-§er'iyye fi'l-Karni's-Sabi' 'A$er ve Bidayeti' l-Karni's-Samin 'A$er (§ehirli Toplumun Geleneksel Sureti: 17. Yüzyil ve 18. Yüzyil Bajinda Trablus Mahkemesi Sicillerine Dair Yöntemsel Bir Okuma) bajligini tajimaktadir.4 Bu bölümün ilk kisminda "Vesikalar" bajligi altinda, jeriat mahkemesi kayitlarina tarih^ilik adina duyulan ilginin, görece ge^ kalmijligi üzerinde durulurken bu durumun Nahda hareketinin etkisiyle olujan Lübnan'in Osmanli ge^mijine yönelik ideolojik bariyerle ilgili oldugu ifade edilmesi dikkati ^ekmektedir. Ziyade, 1980'lerde artik bu tavrin anlamsiz hale geldigi fikrindedir. Dolayisiyla akademik bir merakin ötesinde ge^mijle diyalogun saglikli bir jekilde sürdürülmesi i^in tarih^ilige düjen rolü göz ardi etmemek gerekir. Ziyade'ye göre, 17. yüzyildan bugüne Trablus toplumunun süregelen toplumsal, ekonomik, kültürel özelliklerini yansitan sicillerin yeniden degerlendirilmesi, bu konuda yöntem ve terminoloji denemelerinin yapilmasi yerinde bir tutumdur.
Ziyade, bu minvalde tespitlerini yaptiktan sonra Trablus sicillerinin mevcut vaziyeti üzerinde durmujtur. Sicillerin bajlangi^ tarihi 1666 olsa da seri i^inde birtakim kronolojik bojluklar bulunduguna ijaret eden Ziyade, bu bojluklari belirttikten sonra sicillerin muhte-vasini tanitmaya bajlar. Sonraki bajliklar altinda Osmanli döneminde Trablus'un siyasi bir tarih^esi verilmij; sicillerin, vekayinameler gibi tarihsel kaynaklar arasindaki yerinin bir de-gerlendirmesi yapilmijtir. Bu bölümün ikinci kismi sicillerin metnine hakim olan söylemin analizine ayrilmijtir. Kadinin ve valinin kendilerine ait söylemleri olan iki ayri gü^ alanina sahipmij gibi degerlendirilmeleri, Osmanli merkezi hükümetinin tajradaki temel resmi gö-revlileri olan bu ikisinin rol ve fonksiyonlarinin yerel öl^ekte anlajilmaya ^alijildigi intibaini uyandirmaktadir.
Eyalet valisi ve onun idaresinde rol alan görevlilerin tanitildigi, bunlarin kadiyla münase-betlerinin degerlendirildigi ü^üncü kisimda, sicillerdeki verilere yansidigi kadariyla eyaletin idari-mali tejkilati ele alinmijtir. Kadinin yetki ve faaliyetlerine daha yakindan bakilan dördüncü kisimda, onun ulema ve sufiler ile alakasi hakkinda sicillerin sagladigi verilerle bazi kronikler (vekayiname) ve rihle (seyahatname) tipi eserlerin sagladigi veriler mukayese edilmijtir. Bu bölümün son kisminda Trablus jehir tarihi hakkinda sicillerin, jehir ahalisi, nüfus, zenginlik ve fakirlik, esnaf gruplari, mahalleler ve jehircilik faaliyetleri gibi konularda sagladigi veriler, ilgili bajliklar altinda degerlendirilmijtir.
4 Ziyade'nin benzer ba^likli kitabinin ilk baskisi 1983'te Lübnan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü tarafmdan, ikinci
baskisi ise 2008'de Kahire'de, Meclis el-A'la li's-Sekafe tarafindan yayinlanmi^tir.
kitap degerlendirmeleri | book reviews YAHYA KOC
Dirasat fi'l-Vesa'ik e§-§er'iyye (§er'iyye Sicilleri Belgeleri Hakkinda Qalijmalar) bajligini tajiyan ikinci bölüm, Ziyade'nin, 2012 yilinda Kahire'de Dar Ru'ye yayinevinde basilan ^alijmasini ihtiva etmektedir. Bu bölümde Ziyade, Trablus sicilleri üzerine bazi dergilerde yayinlamij oldugu makaleleri bir araya getirmijtir. Bölümün ilk kisminda Lübnan sicilleri ve bilhassa Trablus sicillerinin muhafazasi ve elverijli bir jekilde kullaniminin saglanmasiyla ilgili ^ejitli üniversite ve kimi akademisyenlerin ger^eklejtirdikleri faaliyetler üzerinde du-rulmujtur. Sicillerin, Trablus jehrinin kültürel ve mimari mirasi üzerine sagladigi verilerin nasil kullanilabilecegine dair arajtirma ve tekliflerin sunumu bölümün ikinci kisimda yer al-maktadir. Yerlejik ahalinin nüfusunun etnik, dini, mezhepsel farkliliklari, Trablus'a yapilan gö^lerle ilgili arajtirmalar ise bölümün diger bajliklari altinda ele alinan konulardir.
Ü^üncü bölüm, el-Mustalahul-Vesa'iki (Belgelerle Ilgili Terimler)5 bajligina sahiptir. Bu bölümde Ziyade, sicillerdeki kayitlarda yer alan belli bajli terimler ve bunlarin tarihsel olarak nasil kullanildiklari üzerinde durmujtur. Ayrica, sicillerle ilgili ^alijmalarda tarih disipli-nin yani sira sosyoloji, antropoloji gibi diger sosyal bilimlerden nasil yararlanilabilecegine dair arajtirmalarini i^eren ^alijmalarini bir araya getirmijtir. Bölümün son iki kisminda Ziyade, bahsedilen sosyal bilim yönelimli yaklajimini tatbik ederek Osmanli Trablus'unda idari statü, meslek ya da dine dayali toplumsal farklilajma ve tabakalajmalarin günümüze yansiyan süreklilikleri üzerine izahatta bulunur. Ziyade, vali, müftü, tarikat, mahalle ve esnaf jeyhleri gibi tarihsel figürleri sicillere göre tanitip ge^mijte in^a ettikten sonra günümüzde bu figürlerin ve bunlarin ge^mijte ortaya ^ikmasinda etkili olan ayir edici vasiflarin sürüp sürmedigini sorujturur. Bölümle ayni bajligi tajiyan son kisimda, sicil ^alijanlarin ijine yarayabilecek bazi önemli terimler, i^inde ge^tikleri örnek metinlerle birlikte verilerek tani-tilmaktadir. Böylece, ilgilisine, terimlerin metinsel baglamlari i^inde anlajilmasina yönelik kolaylik saglanmij olmaktadir.
Genel olarak degerlendirildiginde Ziyade'nin kitabi, Osmanli dönemi jehir tarihi ^ali-janlarin, arajtirmalarinda sicillerin ihtiva ettigi belge türlerinin taninmasi ve kullanilmasi konularinda karjilajtirmali bir yaklajim gelijtirmelerine yardimci olabilecek bir eser olarak görülebilir. Kitapta, sicillerin, sagladiklari verilerle jehir tarihi ve toplumsal tarihin pek ^ok ve^hesini aydinlatan kaynaklar olduklari vurgulanmaktadir. Ayrica kitapta, bu kaynaklarin, aile, cemaat, meslek tejekkülleri gibi toplumsal gruplarin tarihsel dönüjümü ve gelijimini anlamadaki önemli rolleri, Trablus sicilleri örneginde bir kere daha ortaya konmaktadir. Osmanli yüzyillarina jahitlik eden Trablus'a has yerel tarihlerin bulunmamasi, buranin kadi sicillerinin önemini arttirirken Ziyade, bu sicillerin sagladigi verileri kullanarak bahsedilen tarihsel dönemi ve toplumsal tarihin ^ejitli ve^helerini aydinlatmaya ^alijmijtir. Bununla birlikte kitapta, Trablus'ta idari-mali ve yargi alanlarindaki tejkilat ve yapilanma konularin-da merkezi Osmanli arjivi belgeleri ve idari tejkilat tarihine dair literatür ijiginda ortaya konulmuj olan tespitlerle bir mukayeseye gidilmemesi, bu konularda daha isabetli sonu^lara varilmasina engel olmujtur. Ziya'de'nin kitabinda yaptigi gibi, toplumun ge^mijten günümüze ge^irdigi dönüjüm süreci i^inde birtakim süreklilikleri ve degijimleri arajtirirken bu arajtirmanin kaynagi olan sicillere yaklajimi yöntemsel olarak yeniden gözden ge^irmek, bazi önerilerde bulunmak, söz konusu kaynak üzerine düjünen ve ^alijanlarin dikkate almalari beklenen bir tutum olarak görülebilir.
5 Ziyade'nin ayni ba^likli kitabinin ilk baskisi 1986'da Lübnan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü tarafindan, ikinci baskisi __ise 2008'de Kahire'de, Meclis el-A'la li's-Sekafe tarafindan yayinlanmi^tir.
KAYNAK^A
Hallak, Hasan. Evkafu'l-Muslimin fi Beyrut fi'l-Ahdi'l-Osmani: Sicillatu' l-Mahkemeti' l-^er'iyyefi Beyrut. Beyrut: Daru'l-afaki'l-cedide, 1981.
Hathaway, Jane. "Rewriting Eighteenth-Century Ottoman History". Mediterranean Historical Review 19/1 (Haziran 2004), 29-53. https://doi.0rg/10.1080/0951896042000256634
Sinnu, Gassan. Medine Sayda, 1818-1860: Dirasetu fi'l-'Umrani'l-Hadari min Hilal Vesa'ik Mahkemetihe'p-^er'iyye. Beyrut: ed-Daru'l-Arabiyye li'l-Ulum, 1988.
Ziyade, Halid. es-Suretu't-Taklidiyye li'l-Muctema'i'l-Medeniyye: Kira'atun Menheciyyetun fi Sicillat Mahkeme Trablus ep-^er'iyye. Kahire: Meclis el-A'la li's-Sekafe, 2008.
Ziyade, Halid. Dirasat fi'l-Vesa'ik ep-^er'iyye. Kahire: Dar Ru'ye, 2012.
Ziyade, Halid. el-Mustalahul-Vesa'iki. Kahire: Meclis el-A'la li's-Sekafe, 2008.
