CC BY
3GLOBAL O'ZGARISHLAR VA UNING OLIY TA'LIMGA TA'SIRI *Muradova Maftuna Komilovna, 2Jumanova Sabrina Jaxongir qizi, 3Xojinazarova
Dilafro'z O'ktamjon qizi
1Nizomiy nomidagi TDPU, "Umumiy pedagogika" kafedrasi o'qituvchisi 2,3 Nizomiy nomidagi TDPU, Tabiiy fanlar fakulteti talabalari https://doi.org/10.5281/zenodo.10800007
Annotatsiya. Mazkur maqolada hozirgi zamonda ta'lim tizimidagi global o'zgarishlar va ularning oliy ta'limga ta'siri haqida ma'lumotlar berildi. Oliy ta'lim muassasalariga, hususan O'zbekiston Respublikasida oliy ta'limda amalga oshirilayotgan yangi islohatlar, ta'limni tashkil etishda samaradorlikka erishish omillari yoritilgan. "Globallashuv" va "xalqarolashuv" atamalarining mazmun mohiyati, global chaqiriqlar yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: global chqiriqlar, globallashuv, xalqarolashuv, zamonaviy talablar, islohatlar, hamkorlik, ta'limning xalqarolashuvi.
Globallashuv - asrlar va hatto ming yillar davomida davom yetib kelayotgan butun dunyo taraqqiyotining yo'nalishi [4]. Yigirmanchi asrda bu jarayon ilmiy-texnikaviy inqilob tufayli yangi bosqichga ko'tarildi.
Ba'zi tadqiqotchilar "globallashuv" atamasini "xalqarolashuv" va "o'zaro bog'liqlik" tushunchalari bilan bog'liqlikda ifodalashadi. Globallashuv xalqaro munosabatlarning yangi bosqichidir. Ta'lim ham bundan chetda qolmaydi. Bu nimani ifodalaydi? Ta'limning globallashuvi deganda bir-biriga kirib boradigan va o'zaro bog'liq bo'lgan keng ko'lamli tuzilmalar va jarayonlar tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, ular bitta butunlikni yaratadilar, unda har qanday mahalliy hodisa boshqa qismlarda sodir bo'layotgan voqealarga ta'sir qiladi.
Global o'zgarishlar davrida ta'lim - tarbiyaga extiyoj ortib boradi. Chunki hayot o'zgarish sur'atlari tezlashadi. Bu bir tomondan, turli xalqlar hayot soxalarida imkoniyat doirasida umumiy jihatlarni, qulayliklarni yaratib bersa, ikkinchi tomondan axborot makoni kengayadi. Turli maqsad va manfaatlarga yo'naltirilgan har xil g'oya, qarashlar, uni targ'ibot qilish texnologiyalari ijtimoiy ong va tafakkuriga ta'sir ko'rsatish maqsadida "jozibador"ligini oshirgan holda samaradorlikka erishish uchun harakat qiladi.
Zamonaviy dunyoning tez o'zgaruvchan voqeliklari yangi Yevropa oliy ta'lim tizimi va uning o'zagi - klassik universitet oldidagi tarixan misli ko'rilmagan global chaqiruvlar to'plamini taqdim etadi [3, 48-59b].
Birinchi chaqiruv - bozor tomonidan talab qilinadigan yuqori texnologiyali mahsulotlarni ishlab chiqarishni, ularning sifatini oshirishni ta'minlaydigan va amaliyotga yo'naltirilgan vaziyatga ustuvor ahamiyat beradigan innovatsiyalarni doimiy ravishda joriy etishga qaratilgan ijtimoiy rivojlanishning innovatsion turi (shu yerda va hozir") mavhum fundamental bilimdan farqli ravishda bilim ("hamma joyda va har doim"). Doimiy innovatsion o'zgarishlarning ikkinchi tomoni ijtimoiy rivojlanishning havfliligi - jamiyat tomonidan ekologik, texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, institutsional havflarni doimiy ravishda ishlab chiqarishdir [1, 360b].
Ikkinchi chaqiruv - ijtimoiy munosabatlarning asosi sifatida iqtisodiy markazlashuv. U faoliyat mahsulotlarini ayirboshlash, barcha tovar va xizmatlar uchun haq to'lash, nomoddiy mahsulotlarni tovarga aylantirishning umumiy tovar-pul xarakteriga qaratilgan. Uning ifodalanishining zamonaviy shakli bilimlarni ishlab chiqarish, sotish va ko'paytirish ijtimoiy boyliklarni takror ishlab chiqarishning asosiy omiliga aylangan "bilim iqtisodiyoti" dir. Bilim raqobatdosh ustunliklarni yaratish va iqtisodiy qiymat yaratishda asosiy rol o'ynay boshlaydi,
shuningdek, iqtisodiy sikllarda qayta ishlab chiqariladigan kapital rolini o'ynaydi. Ta'lim kapitalning faoliyat ko'rsatish shakllaridan biri, ta'limga sarflangan xarajatlar esa inson kapitaliga investitsiyalar sifatida qaraladi. Universitet iqtisodiy-markaziy tendensiyalarga jalb qilingan holda, klassik ijtimoiy institutdan ilmiy va ta'lim xizmatlarini ishlab chiqarish bilan shug'ullanadigan xo'jalik sub'ektiga aylantirilmoqda.
Uchinchi chaqiruv - ijtimoiy institutlarni davlat tasarrufidan chiqarish. Bozor asosida tashkil etilgan demokratik jamiyatga xos bo'lgan bu jarayon davlatning oliy ta'lim tizimidagi o'rni va rolini sezilarli darajada o'zgartiradi, bu yerda, ayniqsa. ta'lim faoliyati; davlatni universitet bilan munosabatlarining mohiyatini qayta ko'rib chiqishga undaydi. Umumdavlat boshqaruvi va oliy ta'lim muassasalarini markazlashtirilgan resurslar bilan ta'minlashning samarasizligi namoyon bo'lmoqda: davlat universitetlarining qoldiq asosida moliyalashtirilishi, davlatning o'quv-laboratoriya bazasini yangilash va samarali qo'llab-quvvatlashda oqsayotganligi kuchayib bormoqda. Oliy ta'limni davlat tasarrufidan chiqarish yetakchi tendensiyaga aylanib bormoqda. Davlatning oliy ta'lim muassasalari faoliyatida ishtirok etish istiqbollari endilikda davlat-xususiy sheriklik, oliy ta'limga xususiy pul mablag'larining kirib kelishi uchun shart-sharoit yaratish, bozor institutlari faoliyat sohasini kengaytirish bilan bog'liq.
To'rtinchi chaqiruv - jamiyatni axborotlashtirish va ommaviy kommunikatsiyalarni virtualizatsiya qilish - kuchli ijtimoiy tendensiya sifatida ko'plab ijtimoiy kommunikatsiyalarning real, moddiy-sensorli sohadan virtual, nomoddiy sohaga o'tishni anglatadi. Virtualizatsiya ijtimoiy shovqinni interaktiv tarmoq rejimiga aylantiradi, uning ishtirokchilarining miqdoriy tarkibini kengaytiradi va ularni hududiy bog'lanishdan halos qiladi. Ta'lim sohasidagi kognitiv munosabatlar eng katta darajada virtualizatsiya jarayoniga bo'ysunadi. Universitetlarda zamonaviy axborot texnologiyalari va internet imkoniyatlaridan tobora ko'proq foydalanish kognitiv resurslardan foydalanish, ularni uzatish va qayta ishlashning misli ko'rilmagan tezligini ta'minlamoqda. Ushbu tendensiya hududiy jihatdan delokalizatsiyalangan ochiq masofaviy ta'lim hodisalarini keltirib chiqaradi. Uning tarafdorlarining fikriga ko'ra, kelajakda an'anaviy universitetlarni deyarli to'liq almashtirishga qodir bo'lgan World Wide Web - Global Universitet negizida global virtual universitet yaratish g'oyasini maqullashmoqda.
Beshinchi chaqiruv - bu zamonaviy ijtimoiy hayot tartibining hukmron turi sifatida istemolchilik (konsyumerizm). Bu ko'pchilikning ijtimoiylashuvi, subyektivlashuvi va identifikatsiyasi ijodkorlik emas, balki individual istemol orqali amalga oshirilishiga olib keladi. Ta'limning istemol qilinishi universitet va talabalar o'rtasidagi munosabatlarning to'liqligini xizmatlarning "ishlab chiqaruvchi - istemolchi" mijoz formatiga olib keladi [2, 160 b]. Ommaviy talaba-istemolchining "majburiyatsiz" fikrlash va xatti-harakatlariga e'tibor qaratish, istemolchilik ta'lim dasturlari mazmunini asossiz soddalashtirishga olib keladi; o'quv faoliyatining qiziqarli va o'yinli boshlanishini ifodalaydi; ta'limning shaxs uchun o'ta qimmatli xususiyatini yo'qotish, uni oddiy iste'mol tovarlari va xizmatlari qiymatiga tushirishga olib keladi. Ushbu istemolchi munosabatlari klassik universitet tomonidan doimiy ravishda o'stirilgan va takrorlangan akademizm qadriyatlariga butunlay qarama-qarshi hisoblanadi.
Oltinchi chaqiruv - ijtimoiy taraqqiyotning, jumladan, ta'limning globallashuvi bo'lib, uning milliydan yuqori bozor iqtisodiyoti manfaatlariga moslashuvi va umuminsoniy standartlarga asoslangan yagona jahon ta'lim tizimini mustahkamlash jarayonini belgilab beradi. Aholining barcha guruhlarini istisnosiz ta'lim olishga va jahon iqtisodiyoti talablariga javob beradigan yuqori ixtisoslashgan professional mutaxassislarni tayyorlashga qaratilgan. Globalistik yondashuvga ko'ra, ta'lim global iqtisodiy tizimning funksional infratuzilmasiga aylanishi kerak.
Umuman olganda globallashuv davrida ta'lim-tarbiya jarayoni zamon qo'yayotgan talablarga javob berishi, undan orqada qolmasligi muhim ahamiyatga ega. Bu mamlakatimizda belgilangan demokratik jamiyat qurish vazifalarini amalga oshirishda xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
REFERENCES
1. Луман H. Введение в системную теорию. - М.: Изд-во «Логос», 2007. - 360 с.
2. Николаева Е.М., Щелкунов М.Д., Ившина О.Я. Феноменология потребительства. Личностное и институциональное измерения. - Казань: Изд-во Казанский ун-т, 2014. -160 с.
3. Щелкунов М.Д. Университеты перед лицом глобальных вызовов: российский путь // Поиск. Альтернативы. Выбор. - 2016. - № 3. - С. 48-59.
4. https://oyina.uz/uz/teahause/1482
