CC BY
2GEOMETRIYANI FIZIKA BILAN SINXRON VA ASINXRON BOG'LAB O'QUVCHILARNI FAN OLIMPIADALARIGA TAYYORLASHDA MASALALARNING ROLI
1Sobirova Mavjuda Ruziyevna, 2Xurramova Malika
1dotsent, DTPI, 2DTPI talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11121859
Geometriyani fizika bilan bog'liqligini his qilib masalalarini yechish quyidagi bilim va ko'nikmalarni shakllantiradi: fanlararo bog'liqlikni teran tushunib yetadi; ilmiy tafakkuri, dunyoqarashi kengayadi; kreativligi oshadi. Bundan tashqari yuqori darajadagi fikrlash, geometriyani chuqur bilish bilan birgalikda o'quvchilarda ijodiy qobiliyatlarini tasavvur bilan bog'liq tadqiqotchilik ko'nikmalarini (fizik yozuv ortidan uning geometrik obrazini ko'rishga o'rgatadi) va geometrik intuitsiyani rivojlantirish, masaladagi qonuniyat (xususiyat)larni topish va muammoni hal etish jarayonida ulardan unumli foydalanish imkonini beradi.
Quyida geometriyani fizika fani bilan sinxron-asinxron bog'lab o'qitishni ko'rib chiqaylik. Garchi 5-sinf o'quvchilari hali fizikani o'rganmayotgan bo'lsalar ham, allaqachon harakatga doir fizik masalalarni yechishmoqda. 7-sinfdan boshlab geometriya va fizika o'rtasidagi bog'liqlik kuzatiladi. Matematikani bilmasdan turib fizikani deyarli o'zlashtirish mumkin emas.Shuning uchun o'qituvchi geometriyani o'qitishda o'quvchilarni fizika darslarida geometrik bilimlarni qo'llashga tayyorlaydigan masalalar tizimidan foydalanishi maqsadga muvofiq bo'ladi. Ushbu tizimda muhim o'rinni o'quvchilar turli funksiyalar va jadvallar to'g'risidagi bilimlarini qo'llashlarini talab qiladigan vazifalar egallaydi. Buning uchun o'quvchilar tegishli masala turini uning analitik ifodasi orqali tanib olishlari, formulasini va undagi ko'rib chiqilayotgan fizik holatini taqqoslashlari kerak bo'ladi.
Masalan:
Geometriya. Tekislikda vektorlar.
Planimetriyaning muhim teoremalari. Vektor tushunchasi. Vektorlarni qo'shish va ayirish. Vektorni songa ko'paytirish.Vektorlarning masalalarni yechishga tatbig'i. Vektorning koordinatalari. Koordinatalari berilgan vektorlar ustida amallar.Vektorlarning skalyar ko'paytmasi. Vektorning fizik va geometrik talqinlari.
Innovatsiyalar:
1. Fizika bilan fanlararo hamkorligi: vektor harakatning miqdoriy xarakteristikasi sifatida kiritilgan.
2. Aniq tushunchalar tizimi bo'yicha yo'nalishi - yo'naltirilganligi; vektor moduli va uning skalyari.
Fizika. Kinematika.
Jismlarning harakati. Skalyar va vektor kattaliklar hamda ular ustida amallar.To'g'ri chiziqli tekis harakat tezligi. Notekis harakatda tezlik.Tekis o'zgaruvchan harakatda tezlanish. Tekis o'zgaruvchan harakat tezligi. Tekis o'zgaruvchan harakatda bosib o'tilgan yo'l. Tekis tezlanuvchan harakatlanayotgan jism tezlanishini aniqlash. Jimlarning erkin tushishi.Yuqoriga tik otilgan jismning harakati.Jimning tekis aylanma harakati. Aylanma harakatni tavsiflaydigan kattaliklar orasidagi munosabatlar.Markazga intilma tezlanish.
Innovatsiyalar:
1. Kinematikada boshidanoq bir vaqtning o'zida nafaqat moddiy nuqta, balki uzaytirilgan jismlar va mexanizmlar ham ko'rib chiqiladi.
2. Fizika o'qituvchisi geometriya darslarida takomillashtirilgan va rivojlantirilgan vektor tushunchasini taqdim etadi.
3. Oniy tezlik tushunchasi bilan birgalikda hosila va uning grafigiga urinma tushunchasi kiritiladi.
4. Burchak tezligi mexanizmning aylanma jismning harakatini o'rganish bilan bog'liq holda kiritiladi; bunda vektorlarning ko'paytmasi tushunchasidan foydalaniladi.
5. Fizika darslari uchun kinematikaning teskari masalasini yechish bilan bog'liq holda integral tushunchasi kiritiladi.
Geometriyani fizika bilan sinxron va asinxron bog'lab o'qitishda fan olimpiadalariga tayyorlash ishlarida o'quvchi kreativligini shakllantirish quyidagi vazifalarni o'z ichiga oladi:
1) geometriyani fizika bilan sinxron va asinxron bog'lab o'qitishda tizimli mantiqiy fikrlash komponentlarini shakllantirish (mazmunli, operatsion va yo'naltiruvchi);
2) geometriyani fizika bilan sinxron va asinxron bog'lab o'qitishda kognitiv (psixologiyada) faollashtirish - tartibga soluvchi va kommunikativ fikrlash funksiyalari (xotira, nutq, fikrlash, bilish);
3) geometriyani fizika bilan sinxron va asinxron bog'lab o'qitish bilimlarini kengaytirish va umumlashtirish;
4) geometriyani fizika bilan sinxron va asinxron bog'lab o'qitish mazmunining amaliy ma'nosini namoyish qilish;
5) geometriyani fizika bilan sinxron va asinxron bog'lab o'qitishda o'quvchilarning mas'uliyatli munosabatlarini shakllantirish (o'quvchilar-ning o'qishi, mehnat qilishi, tayinlangan vazifalarni bajarishlari, muammoli vaziyatlardan chiqa olishi va x.k.;
6) muammoli vaziyat shaklida taqdim etilgan kasbiy va axloqiy ta'limni olib borish ma'lumotlari asosida, bunda atrof-muhit bilan aloqa o'quvchining shaxsan muhim maqsadiga, ongni rivojlantirish modeliga aylanadi;
7) yuqori sinf o'quvchilarida xulosalar qabul qilishni, boshlagan ishini samarali natijaga olib kelishi uchun oxiriga yetkazish mas'uliyatini o'z zimmasiga olishni shakllantirish.
Quyida geometriyani fizika bilan sinxron va asinxron bog'lab o'qitishda ishlatiladigan masalaga misol keltiramiz:
O'rmondan chiqish masalasi. a).Parashyutchi S maydonga ega bo'lgan o'rmonda.O'rmonning shakli unga ma'lum emas, lekin u o'rmonda bo'sh joy (yaylov) qismi yo'qligini biladi. U o'rmondan 2^nS dan ortiq bo'lmagan yo'lni bosib o'tib, o'rmondan chiqishi mumkinligini isbotlang. ( Bunda parashyutchi oldindan belgilangan shakldagi yo'l bo'ylab harakatlanishi mumkin deb faraz qilinadi).
Yechish: Parashyutchi r=^S/n radiusli aylana bo'ylab yursa, albatta o'rmonni tark etadi. Haqiqatdan ham, agar bu o'rmon butun doira ichiga joylashtirilgan bo'lsa, u holda o'rmon maydoni S= nr2 dan kattaroq bo'lgan bo'lar edi. Rasmiy ravishda masala hal qilindi , lekin biz qanday qilib tabiiy ravishda bunday yechimga kelish mumkinligini ko'rsatamiz va shu bilan birga biz 2^nS miqdor eng yaxshisi ekanligiga ishonch hosil qilamiz. E'tibor bering yo'l yopiq bo'lishga majbur yoki hech bo'lmaganda o'z- o'zini kesib o'tuvchi nuqtalarni o'z ichiga olishi kerak, aks holda L yo'l qancha uzun bo'lmasin l yo'l bo'ylab shunday tor chiziq shaklidagi o'rmon mavjudki, uning maydoni S dan oshmaydi (rasmga qarang). Ushbu mulohazalarga asoslanib shuni aytish mumkinki, parashyutchi qandaydir yopiq l yo'l bo'ylab yurishi kerak.
O'rmonning har qanday shaklida ham o'rmon chetiga chiqishni asoslash uchun maydonning l chiziq bilan chegaralanganligi va s yuzadan kam bo'lmasligi zarur va yetarli. Bunda l yo'l imkon qadar qisqa qilib tanlansa , eng noqulay vaziyatlarda ham parashyutchi o'rmon chetiga yetguncha l yo'lni bosib o'tishi kerak bo'ladi. Shunday qilib, "Yaxshi yo'l" ni tanlash vazifasi quyidagi savolga to'gri keladi: S maydonni chegaralaydigan barcha yopiq egri chiziqlar orasidan eng qisqa egri chiziqni toping. Javob ,siz bilganingiz kabi aylanani hosil qiladi.
b) Agar oldingi masala sharti bo'yicha o'rmon qavariq bo'lsa unda o'rmondan chiqish yo'li uzunligi ko'pi bilan v2nS dan oshmasligini isbotlang.
Yechish: Parashyutchi radiusi ^2s/n , Bo'lgan yarim doira bo'ylab harakatlanishi
kerak . O'rmondan chiqishni ta'minlaydigan bu doira uzunligi aynan V2nS ni tashkil yetadi. Bu yo'l yaxshi ekanligini isboti yaqqol ko'rinib turibdi.
s) O'rmon kengligi L uzunlikdagi chiziq shaklida bo'lsin. l/2 radiusli doira bo'ylab harakatlanayotgan parashyutchi nl ,dan ortiq bolmagan yo'lni bosib o'tib , albatta o'rmonni tark etadi. Yo'l uzunligi 2.5 l dan kam bo'lmagan o'rmondan chiqishni ta'minlaydigan yo'lni ishlab chiqing.
Yechish: E'tibor bering , teng tomonli uchburchak uchburchak balandligidan kichik bo'lgan har qanday chiziqdan "chiqadi". Shuning uchun balandligi l Bo'lgan teng tomonli
2l
uchburchakning ikki tomoni bo'ylab harakatlanayotgan parashyutchi ,albatta , 2^ «
2.31 dan ortiq bo'lmagan masofani bosib o'tib o'rmonni tark etadi.
Bu usulni eng yaxshisi emas deb faraz qilaylik 2-rasmga qarang). Yakuniy javob uzunligi « 2.278/ Bo'lgan doiralar segmentlari va yoylaridan tashkil topgan juda murakkab egri chiziq bilan beriladi.
REFERENCES
1. Sobirova M. New creative teaching approach of geometry in the secondary schools of Uzbekistan/ https://inscience.uz/index.php/socinov/index. -maqola, 2021y.
2. Собирова М.Р. Укувчи ижодий фаолиятини фаоллаштириш назарияси ва амалиёти (геометрия укитиш мисолида). Монография. -Т.: "Dizayn Press", 2013. -180 б.
3. Sobirova M. Geometriyani fizika bilan sinxron va asinxron bog'lab o'qitishda o'quvchi kreativ faoliyatini interfaol metodlaridan foydalanib takomillashtirish metodikasi-uslubiy qo'llanma, 2023-yil.
