CC BY
36
Isakov M.K., PhD Omonov I.X
"Geodeziya. Kartografiya" ixtisosligi tayanch doktarant
Xusanova M.I.
"Geodeziya va kartografiya" kafedrasi katta o'qituvchisi
Murodova G.R.
"Geodeziya va kartografiya" kafedrasi talabasi
Valieyva D.Sh.
"Materialshunoslik va mashinasozlik" kafedrasi assistenti
Toshkent davlat transport universiteti O'zbekiston, Toshkent
GEOMETRIK NIVELIRLASHNING YUQORI ANIQLIKKA EGA BO'LGAN MUHANDISLIK GEODEZIK USULINI QO'LLASH
Annotatsiya. Geodezik usul alohida olingan elementlar bilan birgalikda ko'chishlari, siljishlari, egilishlari to'g'risidagi ma'lumotlarni qamrab olish, shu bilan birgalikda geodezik usul natijalarni matematik statistika usullaridan foydalanib berilgan ehtimollik asosida qayta ishlab chiqish imkoni yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: Inshootlarni qulay va ochiq nuqtalarini vertikal ko'chishini aniqlash uchun geometrik nivelirlash, gidrodinamik nivelirlash, loyihalash va nivelirlash.
Isakov M.K., Ph.D. Amonov I.Kh. basic doctoral student "Geodesy. Cartography" specialty Khusanova M.I. senior teacher "Geodesy and Cartography" department
Murodova G.R. student
"Geodesy and Cartography" department
Valieyva D.Sh. assistant
"Materials Science and Mechanical Engineering" department
Tashkent State Transport University Uzbekistan, Tashkent
APPLICATION OF HIGH ACCURACY ENGINEERING GEODESIC METHOD OF GEOMETRIC LEVELING
Abstract. The geodetic method covers the information about the displacements, displacements, and tilts of the elements taken separately, as well as the possibility of re-developing the results of the geodetic method on the basis of the probability given using the methods of mathematical statistics.
Keywords: geometric leveling, hydrodynamic leveling, design and leveling to determine the vertical movement of convenient and open points of structures.
Bino va inshootlarnig tashi ta'sirlar va loyihalash jarayonida e'tiborga olinmagan omillar natijasida ko'chishini geodezik nuqtai nazardan asoslash masalalari bilan ko'plab tadqiqotchilar shug'ullanishgan.
Ishlab chiqarish binolari yuk ko'taruvchi konstruksiyalarining deformasiyalarini vaqt o'tishi bilan o'zgarishini nazorat qilishning geodezik va nogeodezik o'lchash usullari mavjud bo'lib, ushbu usullar birgalikda qo'llanilgan hollardagina bino va inshootlarning tashqi ta'sirlar natijasidagi ko'chishini (ham vertikal ham gorizontal) ishonchli darajada baholash mumkin.
Nogeodezik usullarga bino va inshootlarning rejadagi o'lchamlari va balandliklari bo'yicha o'zaro yondosh elementlariga o'rnatilgan markalarining holatini o'zgarishini nazorat qilish omillari majmui kiradi. Ushbu usulda sanoq olinadigan o'lchov asboblari to'g'ridan-to'g'ri bino va inshootlarning tuzilmalariga yoki ularga yaqin bo'lgan joylarda qoldirilib mahkamlanadi. Bularga shovunlar, ponasimon o'lchagichlar (klinometrlar), deformasiya o'lchagichlar, ko'chish o'lchagichlari, yoriq o'lchagichlar, egilishni o'lchagichlar, og'ishni o'lchagichlar, gidrostatik sistemalar, changaklar, mayoqlar va uzluksiz ravishda yarim avtomatik va avtomatik usulda ishlaydigan datchiklar kiradi.
Deformasiyalar rivojlashini nazorat qilishning asosiy usuli geodezik usul hisoblanadi. Ushbu usul ob yektda o'rnatilgan barcha markalarning holatini nazorat qilishning to'liq imkonini beradi. Geodezik usul alohida olingan element yoki uning yondosh elementlar bilan birgalikda ko'chishlari, siljishlari, egilishlari to'g'risidagi ma'lumotlarni qamrab olish imkonini beradi Shuning bilan birgalikda geodezik usul natijalarni matematik statistika usullaridan foydalanib berilgan ehtimollik asosida qayta ishlab chiqish imkonini yaratadi.
Deformasiyalarni nazorat qilishning quyidagi muhandislik geodezik usullari mavjud:
> inshootlarning qulay va ochiq nuqtalarini vertikal ko'chishini aniqlash uchun geometrik nivelirlash;
> inshootlarning ochiq, lekin noqulay nuqtalarini vertikal ko'chishini aniqlash uchun trigonometrik nivelirlash;
> bitta ufqda joylashgan, yopiq noqulay nuqtalarni gidrostatik va
> gidrodinamik nivelirlash;
> bitta ufqda joylashgan (taxminiyligi ±2 mm) agregatlar va texnologik uskunalarning qulay nuqtalarini vertikal ko'chishlarini aniqlash uchun mikro
шуеНг1авЬ;
> stvor (ikki narsa va kuzatish nuqtasi orqali o'tgan Ыг to'g'ri chiziq) yo'nalishiga perpendikulyar Ьо'^ап yo'nalishda, stvorga yaqin joyida joy1ashgan, аБОБ уа inshootning ochiq hamda qu1ay nuqta1arini gorizonta1 ko'chishini aniqlash uchun stvor o'lchashlar;
> ochiq va noqulay bo'lgan nuqtalarning gorizontal ko'chishlarini aniq1ash uchun burchak1i yoki chiziq1i burchak1i mikrotriangu1yasiya (diagonalsiz geodezik to'rtburchaklar, burchak va chiziqli Ьш^ак kertma belgi) usu1i;
> asos va inshootlaming ochiq va qulay bo'lgan nшqtalarini gorizontal ko'chishlarini aniqlash шchшn poligonometrik шsшl.
Ishlab chiqarish binolari ушк ko'tarшvchi tшzi1ma1arini va texno1ogik шskшnalarining ko'chishini aniqlsh ш^шп geometrik nivelirlashning yшqori aniqlikda ega bo'lgan mшhandislik geodezik шsшlini qo'llash maqsadga mшvofiq.
Mшhandislik geodezik o'lchashlar шslшbining asosini birlik og'irliklami o'lchashga qarati1gan harakat1ar majmuasi tashki1 etadi. Us1ub tushunchasiga esa o'lchov ishlari olib boriladigan o'lchov asboblariga, o'lchash sharoitlariga, konstrшksiyalarga, kшzatiladigan va bog'lovchilik vazifasini bajaradigan nшqtalarga, o'lchash natijalarini qayta ish1ab chiqishga qarati1gan qo'yiladigan talablar majmшasi kiradi.
O'lchov ishlarini boshlashdan oldin nivelirlash darajasini (sinfini) va bajariladigan ishning шslшbini tanlash lozim. Ko'chishlaming aniqlanish chegarasini be1gi1ash, bajariladigan geodezik o'lchov ishlarining mшrakkablik asosini taqozo etadi. O'lchov ishlarining aniqlik darajasini yoki шп^ miqdorini qara1ayotgan (nazorat qi1inayotgan) ob,yekt yoki tuzi1maga nisbatan be1gi1amasdan bajarish, geodezik nuqtai nazardan katta (bartaraf etib bo'lmaydigan) nшqsonlarga olib Shшning bilan birgalikda o'lchov ishlari
olib borilayotgan bino yoki ^^оШ^ foydalanilayotganlik omilini e'tiborga o1ish
Ushbu masa1ani yechish uchun nive1ir1ash sxema1arini teng1ashtiruуchi
e1ement1ar sifatini tavsif1ovchi ^ miqdorni aniq be1gi1ash ^т.
Og'irlik birligi, qaralayotgan darajadagi o'lchov ishlarining asosiy tavsifini belgilovchi отП bo'lib, шshbш miqdor qo'yidagi Йтшк orqali aniq1anadi:
^¡2жCE (1)
bu yerda: ^ - berilgan reper <«» ga nisbatan qaralayotgan ^'ГШ^ yeng шzoq nшqtasida joylashgan ko'chish aniqligi;
- og'irlik PCY ega teskari bo'lgan o'lchash natijalari miqdori.
}ПС
Ishnootlarning ko'chishini aniqlash uchun geodezik nivelirlash sinfini tanlashda [1] adabiyotda keltirilgan uslubni qo'llash, ko'zda tutilgan yuqori darajadagi o'lchov natijalarini beradi.
Loyihalash va nivelirlash sxemasini baholash natijalariga kura ЖсЕ aniqlanadi va ushbu aniqlangan miqdor (1) formulaga berilgan m° aniqlikda
qo'yilib, og'irlik birligi mc aniqlanadi. Aniqlangan mc miqdor [2-67c] me'yoriy hujjatdagi jadvaliy miqdorlar bilan taqqoslanadi va hisoblangan miqdordan kichik va eng yaqin bo'lgan miqdorga nisbatan muhandislik geodezik o'lchashlar sinfi belgilanadi.
Л(СЕ miqdorni aniqlash uchun ekvivalent almashtirishlar usuli [1-178c] ga muvofiq qo'llaniladi, unga asosan loyihalangan sxemaning yeng uzoq nuqtasida
joylashgan nuqtasi uchun ЖсЕ ~0'59. Aniqlangan Л(СЕ va m° miqdorlarni (1) formulaga qo'yib, ekanligini hisoblaymiz.
Hisoblangan miqdorni jadvalda keltirilganmiqdorlar bilan taqqoslab,
ushbu miqdorga yeng yaqin bo'lgan miqdorm ~±0,42JMM ni qabul qilamiz va geometrik nivelirlash sinfining II sinfga mansubligini belgilaymiz. Geometrik nivelirlashning belgilangan II sinfi bino va inshootlar hamda ularning tuzilmalarini belgilangan oraliqdagi o'lchash ishlarining aniqligini ishonchli darajada ta'minlaydi.
Ikkinchi sinfdagi nivelirlashning loyihalangan sxemadagi yeng uzoqda
joylashgan belgining yoki markaning ko'chish aniqligi ПсЕ ~5'9 bo'lganda quyidagi miqdorga teng bo'ladi
0,42 = -*L, ._
^ bundan mc = 0'4^л/2Т5'9 = 1,44 < 2мм
Xulosalar: 1. Ishlab-chiqarish binolari hamda ularning yuk ko'taruvchi tuzilmalarini ko'chishini (vertikal hamda gorizontal) muhandislik geodezik o'lchov sinflarini belgilash ko'chishning ishonchli darajadagi miqdorlarini aniqlash imkonini beradi.
2. Ushbu usulda aniqlangan ko'chishlar miqdori bino va inshootlar hamda ularning tuzilmalarini foydalanishga layoqatliligini belgilashda asosiy omil bo'ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Mirzaliyev T., Safarov Ye.Yu., Yegamberdiyev A., Qoraboyev J.S. "Kartashunoslik".
- T.: Cho'lpon, 2012. - 240 b.
2. Safarov Ye.Yu., Musayev I.M.,. "Geoaxborot tizim va texnologiyalar" T.,Darslik,
2011. - 148 b.
3. Allanazarov O.R. "GAT texnologiyalari asosida aloqa obyektlari kadastrini
kartografik - geodezik ta'minotini takomillashtirish". Dissertasiya 2019y. 116 b.
4. Piskunov M.Ye Metodika geodezicheskix nablyudeniy za deformasiyami soorujeniy. 3-izdaniye s dopolneniyami i izmeneniyami M «Nedra», 2001.178-c
5. Instruksiya po nivelirovaniyu I, II, III i IV klassov. M. «Nedra» 2000.67-c
6. Ruzmetov, Y., & Valieva, D. (2021). Specialized railway carriage for grain. In E3S Web of Conferences (Vol. 264, p. 05059). EDP Sciences.
7. Urazbayev, T. T., Tursunov, N. Q., Yusupova, D. B., Sh, V. D., Erkinov, S. M., & Maturaev, M. O. (2022). RESEARCH AND IMPROVEMENT OF THE PRODUCTION TECHNOLOGY OF HIGH-MANGANESE STEEL 110G13L FOR RAILWAY FROGS. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(6), 10-19.
8. Sh, V. D., Erkinov, S. M., Kh, O. I., Zh, A. S., & Toirov, O. T. (2022). IMPROVING THE TECHNOLOGY OF MANUFACTURING PARTS TO REDUCE COSTS. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(5), 1834-1839.
9. Sharifxodjaeva, X. A., Erkinov, S. M., Sh, V. D., & Kuchkorov, L. A. (2022). ON THE BASIS OF COMPUTER SIMULATION OF THE DESIGN OF RIFTS FOR STEEL CASTINGS OF COMPLEX CONFIGURATION. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(5), 1991-1995.
10. Мелибоева, М. А., Валиева, Д. Ш., Эркинов, С. M., & Кучкоров, Л. А. (2022). СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ТЕХНОЛОГИИ ИЗГОТОВЛЕНИЯ ДЕТАЛИ ДЛЯ СНИЖЕНИЯ СЕБЕСТОИМОСТИ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(5-2), 796-802.
11. Riskulov, A. A., Tursunov, N. K., Avdeeva, A. N., Sh, V. D., & Kenjayev, S. N. (2022). Special alloys based on beryllium for machine-building parts. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(6), 1321-1327.
12. Kayumjonovich, T. N., Komissarov, V. V., & Pirmukhamedovich, A. S. (2022). EXPERIMENTAL INVESTIGATIONS SLIPPING IN A FRICTION PAIR OF STEEL MATERIALS. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(6), 1062-1073.
