CC BY
48G'URUMSAROY KULOLCHILIK MAKTABI
Vaxobjon Buvayev Namagan davlat universiteti
Annotatsiya: Mazkur maqolada o'zbek amaliy san'atida o'zi xos o'ringa ega bo'lgan Farg'ona vodiysidagi G'urumsaroy kulolchilik maktabining tashkil topishi, uning yirik nomoyandalari va mazkur ilmiy maktabning o'ziga xos uslublari tahlil qilingan.
Kalit so'zlar: amaliy san'at, kulolchilik, ilmiy maktab, uslub, sajara, naqsh, kompozitsiya, xomshyo, kulolchilik buyumlari
GURUMSARAY POTTERY SCHOOL
Vakhobjon Buvayev Namagan State University
Abstract: This article analyzes the establishment of the Gurumsaray pottery school in the Fergana Valley, which has a special place in Uzbek applied art, its major elements and the unique styles of this scientific school.
Keywords: practical art, pottery, scientific school, style, design, pattern, composition, pottery
G'urumsaroy qishlog'i yurtimizda kulolchilik an'analarini davom ettirib kelayotgan va ko'plab usta kulollar etishib chiqqan qadimiy joy hisoblanadi. Shuningdek, vodiyda ikkinchi bo'lgan G'urumsaroy kulolchilik maktabiga manbaalarda yozilishicha, usta Ko'ki degan odam 1700 yillarda kelib, shu yerda yashab kulolchilikka asos solgan. Bunga qishloq tuprog'ining tozaligi, olovga o'ta chidamliligi, havosini tozaligini asosiy sabab bo'lgan.
Usta Ko'ki kulolchiligini uzoq yillar davom etishiga sababchi bo'lgan ustalar Usmon, Diyor, To'xta buva, Xokim tavoqchi, Turob tavoqchi, Sodiq kulol, usta Soti, usta Xayitboy, usta Maxmud, Maqsud tavoqchilar G'urumsaroy kulolchilik maktabining ham davomchilari sanaladilar. Ular qo'lida sayqal topgan barkash, nimbarkash, nimtavoq, damtovoq, qaymoqdon, kosa, piyola, qo'shquloq, katta ko'zalagancha kabi kulolchilik buyumlari bejirimligi, ranglarining tiniqligi va qulayligi bilan dovrug' qozongan.
Xokim-tovoqchi va Xokim buva deb el ardoqlagan Xokim Satimov 1902 yilning 10 mayida G'urumsaroy qishlog'ida tavallud topgan. Amakisi Turop tovoqchidan kulolchilik sirlarini egallagan sobiq Ittifoq davrida yashab ijod qilgan Xokim-
I icclT^^^^H 706 http://oac.dsmi-qf.uz
tovoqchi Moskva, Sankt-Peterburg, Pol'sha, Olmoniya, Frantsiya, Avstraliya, Chesovlovakiya, Yugoslaviya kabi qator shaharlar va davlatlarda ko'rgazmalarda qatnashgan birinchi G'urumsaroylik ustalardan hisoblanadi [3.-B.377.] .
1974 yildan Sobiq Ittifoq Rassomlar uyushmasi a'zosi bo'ldi. 1980 yildan Xalq ustasi unvoniga sazovor bo'lgan. Sobiq Ittifoqning ko'plab diplom va faxriy yorliqlari, medallar sohibi. Ustaning o'ziga xos tomonlari yasagan buyumlarining shakli jihatidan kattaligi, naqshlari yo'g'on olinishi va ranglarning to'q holatda qo'llashida namoyon bo'ladi. U ko'proq barkash, xum, ko'za, xurma, damtovoq kabi katta hajmli buyumlar yasagan. Pishirish uslubida esa uzoq muddat davomida o 't qalashi bilan ajralib turgan.
Gurumsaroy kulolchilik sajarasi
Xokim-tovoqchining eng asosiy xizmati qadimgi, an'anaviy G'urumsaroy kulolchilik sir-asrorlarini farzandi Xayitboy Satimovga o'rgatish bilan bir qatorda o'z san'atini dunyoga mashhur qilganligidadir.
Xokimov-tovoqchi Xokim buvaning to'ng'ich farzandi bo'lib, u 1928 yil 23 martda G'urumsaroyda tavallud topgan. U an'anaviy xalq maktabi sanalmish uztoz-shogird maktabini otasi Xokim Satimovdan oldi. Otasining yordamchisi bo 'lgan Xayitboy juda erta usta bo'lib etishdi. Uning otasi buyumni yasash va pishirish uslubi
http://oac.dsmi-qf.uz
l0l
bir xil bo'lgan, biroq buyumlar bezashda tubdan farq qilgan. Ranglami och rangda bergan, xoshiya chiziqlari nozikligi bilan ajralib turgan. SHakli jihatidan ham u yasagan buyumlar otasi Xokim-tovoqchi buyumlaridan kichikligi bilan farq qiladi.
1986 yildan sobiq Ittifoq Rassomlar uyushmasi a'zosi bo'ldi. Xalq ustasi unvoni berildi. U ham Sobiq Ittifoqning ko'plab diplom va faxriy yorliqlari bilan taqdirlangan. Moskva, Sankt-Peterburg shaharlari ko'rgazmalarida faol qatnashgan. Polsha Olmoniya, Frantsiya, Avstraliya, CHexoslovakiya, Yugoslaviya kabi qator davlatlarda ham ko'rgazmalarda faol ishtirok etgan.
1974 yili Qo'qonda o'tkazilgan xalq san'atiga doir Sobiq Ittifoq konferentsiyasi O'zbekiston xalq san'atining, shu jumladan, Farg'ona vodiysi kulolchiligini yanada yuksalishida katta ahamiyatga ega bo'ldi. 70-yillar o'rtasidanoq respublika Sobiq Ittifoq va xalqaro ko'rgazmalarda ota-bobolari kasbini davom ettiruvchi kulol Hakim Sotimovning ijodiga mansub G'urumsaroyning nihoyatda go'zal oq-zangori tusli buyumlari namoyish etila boshlandi. Ustaning ijodi Frantsiya va Italiyada o 'tkazilgan xalqaro keramika konkurslari tomoshabinlarini hayratga soldi.
O'tmishda dong taratgan kulolchilik markazi 60-yillarga kelib putur eta boshladi, kulollar o'z ishlarini yig'ishtirdilar, ularning aksariyati bu hunarning zarurligi va ijtimoiy jihatdan foydali ekanligiga bo'lgan ishonch yo'qoldi. Ushbu san'atni davom ettiruvchilarni topish nihoyatda mushkul bo'lib qoldi.
XX asr oxirlarida G'urumsaroyda uch kulol - Mahmud Rahimov, Maqsudali Turopov va Hakim Sotimovning o'g'li Hayitboy Hakimovlar ijod qilishgan. Ular G'urumsaroyning kulolchilik an'alariga amal qilganlar. Bu yerda Farg'ona maktabining an'analari ko'p darajada saqlanib qolgan. G'urumsaroylik kulollar ijodida o'ziga xoslik buyumlar shaklini rivojlantirishga hamda badiiy kompozitsiyalarni yangilashga intilish bilan uyg'unlashgan.
G'urumsaroyda yashagan uchala usta ham kulollarning bitta sulolasidan kelib chiqqan. Maxmud Hakimovnig aytishicha o'tgan asrning boshlarida yashagan Usta Ko'ki bu sulolaning asoschilaridan biri bo'lgan. Kulollar bir-biriga yaqin qarindosh, ya'ni Maqsudali Turopov va. Maxmud Hakimov esa amakivachcha bo'lganlar.
Raximov Mahmudjon 1928 yil 8 martda G'urumsaroyda tavallud topgan. U ham kulollar sulolasining davomchisi bo'lgani sababli yoshligidanoq otasi usta Raxim-tavoqchidan kulolchilik sirlarini o'rgana boshladi, biroq otasining hayotdan bevaqt o'tishi Maxmud Raximovni usta Kenja qo'lida tahsil olishiga sabab bo'ldi.
Usta Maxmudjon Raximov esa "G'urumsaroy moviy keramikasi" maktabining asoschisi. Uning bu boradagi ishlari yuqori baholanib, O'zbekiston keramikasining eng yaxshi namunasi sifatida Italiyaning Fazine shahridagi muzeyga qo'yilgan.
1975 yilda Sobiq Ittifoq Rassomlar uyushmasi a'zosi bo'ldi. Rossiyaning ermitaj muzeyida hozirga qadar uni qo'lida sayqal topgan buyumlar saqlanib kelinadi. U ham
708
http://oac.dsmi-qf.uz
ko'plab davlatlarda ko'rgazmalarda ishtirok etgan G'urumsaroylik ustalar sulolasining yirik vakili sanaladi.
Maxmud Raximov yasagan buyumlar naqsh kompozitsiyasi aniqligi bilan ajralib turadi. Tovoqlardagi naqsh kompozitsiyani uchta asosiy guruhga ajratish mumkin.
1. Ikki yonida novda tasvirlangan qumg'on tasviri;
2. Xochsimon katta naqsh;
3. Uncha katta bo'lmagan chorbarg.
Usta buyumlari o'zining har xil shakli bilan ajralib turadi. Buyumlari an'anaviy tarzda ishlangan bo'lib, bir qarashda yangilik sezilmaydi, biroq o'ziga xoslik sezilib turadi.
Maxmud Rahimov asarlari uchun bezakning monumental oydinligi va soddaligi xosdir. Bu buyumlarda motivlar doirasi cheklangan, kompozitsiyalar juda oddiy -ko'p qavatli sxemalar yo'q: faqat markaziy qism va hoshiyalarda jo'n naqshlar berilgan. Yuzali idishlarning markaziy qismida asosan uchta motiv variatsiyalarini uchratamiz - qumg'on yoki choydish, chorbarg va uchlari kengayib boruvchi butsimon naqsh tasvirlari, hoshiya ornamentining ko'rinishlari ham ko'p emas. Shunga qaramay uning asarlari katta joziba kuchiga ega. Ular nafis zangori kolorit go'zalligi bilan ham, idish va kosalar shakliga nihoyatda uzviy ravishda birlashib ketgan odmi naqshning kamsuqumligi bilan ham o'ziga jalb etadi. Turg'un motivlardan ustalik bilan foydalana olishda kulollik mahorati namoyon bo'lgan.
Maqsudali Turopov 1928 yil G'urumsaroyda tavallud topdi. Xayitboy Xokimov bilan amakivachcha bo'lgan usta ham mashhur kullollar sulolasining eng so'nggi va eng yirik vakili sanaladi.
Maqsudali Turopovga xos bo'lgan jihatlar buyumlarni bezash va shakllarni tanlashdagi katta erkinlikda namoyon bo'ladi. U katta laganlar (diametri yarim metrli), o'rtacha hajmdagi kosa va yuzali idishlar, qo'sh-quloqlar kabi xilma-xil idishlar yasagan. Uning ijodida o'ziga xoslikka intilishni kuzatmaymiz, balki an'anaviy ishlash jarayonini o'z xolicha talqin etishini ko'rish mumkin.
Polsha Olmoniya, Frantsiya, Avstraliya, Chexoslovakiya, Yugoslaviya, Amerika, Turkiya kabi qator davlatlarda ko'rgazmalarda faol qatnashgan. SHu davlatlarning muzeylari va shaxsiy kollektsiyalarda ishlari saqlanib kelinmoqda.
1997 yili O'zbekiston Badiiy Akademiyasi ijodkorlar uyushmasi a'zosi bo'lgan xalq ustasi Maqsudali Turopovning eng katta xizmati unitilib ketish xavfi tug'ilgan G'urumsaroy kulolchilik san'ati sirlarini shogirdlariga o'rgatib ketganligidir. Boshqa ustalardan keyin ularning shogirdlari ko'rgazmalarda ishtirok etmay qo'ygan bo'lsa, Maqsudali Turopov shogirdlari esa ijod qilib kelmoqdalar. Ustaning o'gitlari bois kulolchilik san'ati o'zining davomchilari qo'lida sayqal topmoqda.
Xiva, Samarqand, Buxoro shahridagi qadimgi obidalar qish chillasida, yomg'ir, qor, shamol, xatto yoz oyining jazirama issig'ida ham o'z rangini yo'qotmaydi.
I icclT^^^^H 709 http://oac.dsmi-qf.uz
G'urumsaroyning, kulolchilik buyumlari ham ana shunday xususiyatga ega. Buni siri g'urumsaroylik kulollar buyumlarni tayyorlashda bo'yoqlarga o'zlari tayyorlagan maxsus ishqor qo'shishadi. Qishloq yon-atroflarida "Qirqbo'g'in", "Go'lak" kabi o'simliklarni pishganida terib olib, quritiladi. Quritilgan giyohni olovda yoqib, kuli xumdonda eritiladi. Hosil bo'lgan eritma, ezib, oq toshga qo'shib, suvga aralashtiriladi. Tayyor bo'lgan eritma idishga solib tindiriladi. U ishqorga aylanadi. Ana shu ishqor tufayli yuz yillar davomida bo'yoqning ranggi o'chmaydi.
G'urumsaroy kulolchilik maktabi davomchisi Turob tavoqchining o'g'li Maqsud tavoqchi bo'lib, u shu maktabni saqlanib qolishida muhim o'rin tutadi. Uning qilgan ishlari yuqori baholanib, YUNESKO tomonidan "Jahon ustasi" sertifikati berilgan. O'zbekistonda hamda sobiq ittifoq rassomlar uyushmasining a'zoligiga qabul qilingan.
G'urumsaroylik kulollar ishqorli sir bo'yoq olish uchun zarur "gulak" o'tini yig'ishdan tortib, qo'lda qoliplash va naqsh chizishgacha bo'lgan barcha ishlarni faqat an'anaviy usulda bajarganlar. Ana shunday universallik G'urumsaroy kulollarining ijodini belgilovchi qadimiy xususiyatdir.
G'urumsaroylik ikkinchi kulol Maqsudali Turopov ning ijodiga buyumlar naqshi hamda shakllarini tanlashga katta erkinlik bilan yondashish xosdir. U katta laganlar, o'rtacha hajmdagi kosa va yuzali idishlar, qo'shquloqlar (keng bo'g'izli va ikki quloqli kosalar), sut va suv solib qo'yiluvchi xilma-xil idishlar yasagan. Diametri yarim metrga etadigan va undan ham oshuvchi, o'tmish katta marosim-ziyofatlarda ishlatilgan yirik laganlar o'ziga xosligi bilan ajralib turadi. ehtiyojning o'zgarishi oqibatida bu laganlar endilikda amalda ishlatilmaydi. Bir oila uchun ular haddan tashqari kattalik qiladi. Lekin ulardan foydalanish mumkin bo'lgan soha bor-hozir respublikada, shu jumladan, Namangan viloyatida ham turli inshootlarni bezashda ularning ichki qismida devorga qo'yiluvchi dekorativ idishlar sifatida foydalanilmoqda. Lekin bular, asosan, o'rtacha shakldagi buyumlar bo'lib, naqshlari juda mayda, shuning uchun me'moriy makonga doimo mos tusha bermaydi. M.Turopov ustaxonasida uzoq vaqtdan beri yotgan yirik laganlar hajmi jihatidan ham, naqshlar kompozitsiyasi jihatidan ham hozirgi jamoat binolari va hatto uylar ichini uzviy ravishda bezashi mumkin.
Maqsudali Turopov ijodida originallikka intilish an'anaviy tematikani kengaytirish yoki uni yangilashdagina emas, balki ma'lum turg'un syujetlarni o'z holicha talqin etishida ham namoyon bo'ladi. Usta kulol tomonidan butun Farg'ona sopolchiligiga xos qumg'on motivining katta idishlardan birida qanday talqin qilinganligi ayniqsa tahsinga loyiqdir. Maqsudali Turopov Mahmud Rahimov ijodiga xos grafikaviy, siluet usulidan voz kechadi va tasvirlashda mayin, rangtasvir-akvarelli talqindan foydalanadi. uning naqshlarida zangori tus jigarrang kontur doirasidan chiqib ketadi va oppoq fonda g'oyib bo'ladi. Qumg'on tagida zangori alanga tillariga
I îhSi^^Bl http://oac.dsmi-qf.uz
o'xshab er va o'tlarning allegorik tasvirlari ifodalanganligi tufayli tomoshabinda qumg'onning osmonda go'yo pardoz qilayotganligi hissi paydo qilayotganligi hissi paydo bo'ladi. Qumg'on tanasining zangori rangga bo'yalishi bilan uning vazni engillashtirilgan ham erkin "parvoz qilayotganligi" hissi paydo bo'ladi. Qumg'on tanasining zangori rangga bo'yalishi bilan uning vazni engillashtirilganligi ham erkin parvoz qilish hissini kuchaytiradi. M.Rahimovda esa, masalan, jigarrang, barcha qumg'onlar sidirg'a jigarrang bilan tasvirgani uchun ular turg'un va harakatsiz tuyuladi.
XX asr oxiriga kelib G'urumsaroy an'anaviy kulolchiligining taqdiri ayanchli axvolga tushib qoldi. Uchala ustaning ham yoshi bu paytga kelib 60 dan oshgan, ular yoshligidek bor kuch-quvvat bilan ishlay olmaydilar, ularning shogirdlari esa amalda mavjud emas. Agar G'urumsaroydagi kulolchilik san'ati davom etmas ekan, bu holda Forg'ona ishqorli moviy keramikasi umuman yo'qolish xavfi ostida qoladi. Chunki G'urumsaroy kulollarining ishqorli xom ashyosidan rishtonlik kullar ham tez-tez foydalanadilar, dasht o'tlaridan ishqorli massa olish esa katta mehnatni talab etadigan jarayondir. Lekin bu vaqtda G'urumsaroyliklarning o'zlari ham (bu ish bilan asosan Maxmud Rahimov o'z o'g'illari yordamida shug'ullangan) buni zo'rg'a eplaganlar. "Agar o'g'illarim ishqor to'plashda yordamlashmasa, - degan edi Mahmud Rahimov, - bundan keyin ishlashim dargumon. Idish-tovoq yasash ham yil sayin men uchun og'irlik qilib boryapti. Uchchala katta o'g'lim mening izimdan bormaganiga afsuslanaman - bor umidim kenjam, to'rtinchi o'g'lim Nu'monga qaratilgan. Hunarimni unga o'rgatmoqchiman" - degan ustaning umidi amalga oshmay qoladi. Ustaning farzandlari uning hunarini davom ettirmaydilar. Usta esa olamdan o 'tadi, shu tariqa Rahimovlar sulolasi davom etishdan to'xtaydi.
"Xalq ijodining ana shu noyob o'chog'i bundan keyin ham gullab yashnashi uchun mahalliy hokimiyat organlarining ham, O'zbekiston Rassomlar soyuzining ham, xalq badiiy qadriyatlari taqdiri uchun jon kuydiruvchi barcha san 'at muxlislarining ham manfaatdor yordami va beg'araz ko'magi zarur bo'lib qolyapti" [2.] - deb usta qanchalik kuyinmasin sobiq Ittifoq hokimiyati bunga e'tibor bermadi.
Ustalar sulolasining so'nggi yirik vakili Maqsudali Turopov vafoti esa ushbu jarayonni muqarrar ekanligini bildirardi. CHunki, usta G'urumsaroyda ota-bobolardan meros bo'lib o'g'illarga, nabiralarga o'tib kelayotgan an'anaviy xalq kulolchilik maktabining mashhur fidoyilardan edi. Ustaning shogirdlari ko'pchilikni tashkil qilgani bilan ular mustaqil ijod yo'liga qadam qo'ymagan edilar. Hattoki, ishqorli bo'yoq olish, mag'il tayyorlash kabi eng zaruriy narsalarni ham yaxshi bilishmas edi. Bu esa G'urumsaroy kulolchilik san'atining oltin zanjiridagi halqaning uzilishi va davomi yo'q bo'lishi xavfini tug'diradi.
Usta vafotidan keyin ularning deyarli barcha shogirdlari o'z hunarlarining qadr-qiymatini his qilmay boshqa sohalarga o'tib ketdilar. Sanoqli shogirdlarigina asriy
I [ccñ^^BI 711 http://oac.dsmi-qf.uz
an'anani davom ettirib ijod yo'lini tanladilar. Hozirgi kunda bu maktab usta kulol, republika va xalqaro tanlovlar g'olibi Vahobjon Buyayev va uning shogirdlari orqali davom etib kelmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O'zbekiston hunarmandchiligi va amaliy san'ati ensiklopediyasi.1-qism.-Toshkent: "O'zbekiston milliy ensiklopediyasi" davlat ilmiy nashriyoti. 2016.
2. Xalq hunarmandlari. Sovet O'zbekiston san'ati. 1987 yil №7-son
3. O'zbekiston hunarmandchiligi va amaliy san'ati ensiklopediyasi.2-qism.-Toshkent: "O'zbekiston milliy ensiklopediyasi" davlat ilmiy nashriyoti. 2017.
4. Декаративно-пркладное искусство. Глава 1. -Москва. 2015. -с. 6.
5. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 20 dekabrdagi "O'zbekiston amaliy san'at va hunarmandchilik tarixi davlat muzeyini tashkil etish to'g'risida"gi 1003-son qarori
712
http://oac.dsmi-qf.uz
