CC BY
1YANGI OZBEKISTONDA OZBEK ADABIY TILINING RIVaJLANISH TENDENSIYALARI: MUAMMOLAR, YECHIMLAR, TAVSIYALAR" MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI
2024-YIL 21-OKTABR
FRAZEOLOGIYA. FRAZEOLOGIK BIRLIKLAR VA TURGUN
IBORALAR
1Mirsaidova Nilufar, 2ailamurodova Feruza
1Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedogogika universiteti o'qituvchisi 2Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedogogika universiteti Boshlang'ich ta'lim fakulteti 3-
bosqich talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.13969689
Annotatsiya. O'zbek tilning boy lug'at tarkibini tashkil etuvchi birliklardan biri bu iboralardir. Frazeologizmlar til birligi sifatida nutqda namoyon bo'ladi. Ular nutqning ta'sirchan vajozibador bo'lishini ta'minlaydi. Frazeologik birliklar har bir xalqningmadaniy til boyligini aks ettiradi va ularning dunyoqarashining o'ziga xos xususiyatlarini, o'sha millatning til boyligini ochib berishga xizmat qiladi. Har bir tildagi iboralarni o'rganish muhim hamda qiziqarli hisoblanadi ushbu maqolada ham frazelogik iboralar haqida ma'lumotlar berilgan.
Kalit so'zlar: frazeologik, iboralar, kategorial, omonimiya, antonimiya, frazeologizm.
Аннотация. Одной из единиц, составляющих богатый лексический состав узбекского языка, являются фразеологизмы. Фразеологизмы проявляются в речи как языковые единицы. Они обеспечивают выразительность и привлекательность речи. Фразеологические единицы отражают культурное языковое богатство каждого народа и служат для раскрытия уникальных особенностей их мировоззрения и языкового богатства этой нации. Изучение выражений в каждом языке считается важным и интересным, и в этой статье также представлена информация о фразеологических выражениях.
Ключевые слова: фразеологический, выражения, категориальный, oмонимия, синонимия, aнтонимия, полисемия.
Abstract. One of the units that make up the rich vocabulary of the Uzbek language is idioms. Phraseological units manifest as language elements in speech. They ensure that speech is expressive and captivating. Phraseological units reflect the cultural linguistic richness of each nation and serve to reveal the unique characteristics of their worldview and the linguistic wealth of that nation. Studying idioms in every language is considered both important and interesting, and this article provides information about phraseological expressions.
Keywords: phraseological, expressions, categorical, homonymy, antonymy.
Kirish
Frazeologik iboralar va birliklar tilda keng qo'llaniladigan, lekin o'z ma'nosi so'zma-so'z tushunilmaydigan barqaror iboralardir. Ular odatda ma'lum bir vaziyat yoki holatni ifodalash uchun ishlatiladi va ikki yoki undan ortiq so'zdan tashkil topadi. Frazeologik iboralar gapirishga mazmun va boylik qo'shadi. Ular odatda badiiy adabiyotlarda, xalq maqollarida va oddiy so'zlashuv nutqimizda keng qo'llaniladi.
Frazeologik iboralarning o'ziga xosligi shundaki, ularni tarkibidagi so'zlarni alohida-alohida tarjima qilib bo'lmaydi. Har bir frazeologizmning umumiy ma'nosi uning tarkibiy qismlarining individual ma'nosidan kelib chiqmaydi, balki ular birgalikda ishlatilganda ma'lum bir ifodani hosil qiladi.
Frazeologiya bo'limi tilshunoslikning alohida bir qismi bo'lib shakllanganiga hali ko'p vaqt bo'lmagan bo'lsada, uning kelib chiqish tarixi til taraqqiyotining ilk bosqichlariga borib taqaladi. Ilmiy tadqiqotlardan ma'lum bo'lishicha, frazeologik birliklar til bilan birga paydo
YANGI O'ZBEKISTONDA O'ZBEK ADABIY TILINING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI: MUAMMOLAR, YECHIMLAR, TAVSIYALAR" MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI
2024-YIL 21-OKTABR
bo'lib, til bilan birgalikda rivojlanib kelgan. Ammo jamiyatning turli davrlarida ularning o'rni va ahamiyati turlicha baholanadi.
Tilshunoslik bo'limi sifatidagi Frazeologiyaning asosiy diqqat e'tibori frazeologizmlar tabiatini va ularning kategorial belgilarini o'rganishga, shuningdek, frazeologizmlarning nutqda qo'llanish qonuniyatlarini aniqlashga qaratiladi. Frazeologiyaning eng muhim muammosi frazeologizmlarni nutqda hosil qilinadigan so'z birikmalaridan farklab, ajratib olish va shu asosda frazeologizmlarning belgilarini aniqlashdir.
Frazeologik birliklarga misollar:
Qo'lini sovuq suvga urmaslik - hech qanday ish qilmaslik.
Ko'ngli ochiq - saxiy, bag'rikeng odam.
Ko'z ochib yumguncha - juda qisqa vaqt ichida.
Frazeologik birliklar asosan so'zlashuvda fikrimizni to'liq ochib berishga, fikrimizni va nutqimizni chiroyli chiqishiga xizmat qiladi. Frazeologik iboralar to'liq bitta so'roqqa javob bo'ladi va gaplarda sintaksis jihatida ham gap bo'laklari sifatida kela oladi.Frazeologik iboralar gapda odatda kesim, ega, aniqlovchi, to'ldiruvchi yoki hol vazifasida ishlatiladi. Ular gapning mazmunini yanada boyitadi va ma'noni aniqroq ifodalaydi.
1. Kesim vazifasida:
U tish-tirnog'i bilan kurashdi. (Juda qattiq kurashdi, qo'lidan kelgan barcha harakatni
qildi.)
2. Ega vazifasida:
Suvdan quruq chiqish hammaning qo'lidan kelavermaydi. (Vaziyatdan aybsiz chiqib
ketish.)
3. Aniqlovchi vazifasida:
U ilon bilan do'st bo'lgan odam edi. (Har qanday xavfli vaziyatga o'ziga xos yondashadigan odam.)
4. To'ldiruvchi vazifasida:
Unga tish-tirnog'i bilan yordam berdi. (Juda ko'p yordam berdi, qo'lidan kelganicha.)
5. Hol vazifasida:
Ular ko'p suvlar oqib suhbatlashib olishdi. (Juda uzoq vaqt davomida.)
Frazeologik iboralar gapga obrazlilik, tasviriylik va ifodalilik qo'shadi, shu sababli ular matnni yanada tushunarli va qiziqarli qiladi.Frazeologik iboralar o'z ma'nodoshlari bo'lmish so'zlarga nisbatan, ma'noni kuchli darajalarda ifodalaydi hamda ularda obrazlilikni yorqin aks ettiradi. Frazeologik iboralar turmushdagi turli voqea-hodisalarga guvoh bo'lish, kishilarning xilma-xil harakat-holatlariga baho berish, tajribalarini umumlashtirish asosida xalq chiqargan aniq-tiniq xulosalarning o'ziga xos obrazli ifodalari desak ham bo'ladi.
Iboralarga misollar:
adabini berdi - qilmishiga yarasha jazoladi.
avzoyi buzilmoq - vajohati yomonlashmoq, achchiqlanmoq.
aravani quruq olib qochmoq - uddasidan chiqa olmaydigan, va'dasidan chiqolmaydigan, ish yoki narsa haqida ortiq darajada maqtanish kabi ma'nolarda keladi o'zbek tili iboralarga juda boy til hisoblanadi va iboralarning qo'llanishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Aytish joizki, frazeologiya sohasidagi muammolarni yoritishda V.V.Vinogradov, N.N.Amosova, A.V.Kunin o'zlarining bebaho hissalarini qo'shgan va shu sababli yangi izlanishlarga keng yo'l ochib berishgan. Shu sababli hozirda o'zbek tilida frazeologik iboralar sohasida keng izlanishlarga yo'l ochildi.
YANGI O'ZBEKISTONDA O'ZBEK ADABIY TILINING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI: MUAMMOLAR, YECHIMLAR, TAVSIYALAR" MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI
2024-YIL 21-OKTABR
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Boltaeva B. I. O'zbek tili frazeologik birliklarining transformatsiyasi. Fil.fan disser avtoreferati. Samarqand, 2019
2. FRAZEOLOGIK IB ORALARNING O'RGANILISHI HAQIDA AYRIM MULOHAZALAR
3. Behzod Xudoyqulov, bekhzod338@gmail.com, Ruziboyeva Dildora
4. Ilmiy saytlar:
5. Ibora.uz
6. https://izoh.uz/word/ibora
