145Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
AHOLI TURMUSH TARZIGA YARIM TAYYOR (FAST FOOD) MAHSULOTLARINING TA'SIRI
Kenjayev Diyorbek Sardorbek o'g'li; Ubaydullayev Ibrohimbek Umidullo og'li -
Toshkent davlat agrar universiteti Samarqand filiali Agrobiznes va logistika fakulteti Iqtisodiyot (qishloq xo'jaligida) ta'lim yo'nalishi 2-bosqich talabalari
Global iqlim o'zgarishi, suv va boshqa tabiiy resurslarning tanqisligi, COVID-19 pandemiyasinig ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari kabi omillar ta'sirida oziq-ovqat xavfsizligi masalasi dunyodagi eng dolzarb muammolardan biriga aylanib bormoqda. Jahon bozoridagi oziq-ovqat narxining keskin o'sishi, aholi daromadlari kamayib borishi insonlarni ovqatlanish tizimini keskin ravishda o'zgarishiga olib keldi. Natijada yarim tayyor mahsulotlotlarga "fast food" insonlarni talabi oshib borgani va shu turdagi mahsulotlar iste'moli dunyo aholisi orasida yanada avj olgani kuzatilib kelingan. Ushbu maqolada yarim tayyor mahsulotlarning insonlar turmush tarziga ijobiy va salbiy tomonlari dunyo olimlari tomonidan o'rganilgan ishlar asosida tahil qilindi va xulosalar berildi.
Kalit so'zlar: Yarim tayyor mahsulot, Fast food, oziq-ovqat xavfsizligi, jamiyat farovonligi.
Under the influence of factors such as global climate change, scarcity of water and other natural resources, socio-economic consequences of the COVID-19 pandemic, the issue of food security is becoming one of the most urgent problems in the world. The sharp increase in the price of food on the world market, the decrease in the income of the population has led to a sharp change in the food system of people. As a result, it has been observed that the demand for semi-finished products "fast food" has increased and the consumption of such products has increased among the world's population. In this article, the positive and negative aspects of semifinished products for people's lifestyle were analyzed and conclusions were given based on the works studied by world scientists.
Keywords: Semi-finished product, Fast food, food safety, community welfare.
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
Kirish. Amerika iqtisodiy yuksalishi davrida mamlakat iqtisodiyotining gullab-yashnashi hamda iste'molchilik madaniyatining o'sishi bilan ko'proq pul sarflashni va ko'plab sotib olishni boshladilar. Bularning barchasiga ega bo'lish maqsadida, erkaklar va ayollar ya'ni uyning ikkala a'zosi ham uydan tashqarida ishlashni boshladilar. Avvallarida dabdaba hisoblangan tashqarida ovqatlanish odatiy hodisaga, keyin esa zaruriyatga aylandi. Ishchilar va ishchi oilalar tushlik va kechki ovqat uchun tez xizmat ko'satish bilan birga arzon oziq-ovqatga muhtoj edi. An'anaviy oilaviy kechki ovqat borgan sari tez tayyorlanadigan taomlarni iste'mol qilish bilan almashtirildi. Natijada oziq-ovqat tayyorlashga sarflanadigan vaqt kamayib mamlakat aholisi daromadi maksimallashishi kuzatildi. Keyinchalik yarim tayyor (fast food) dunyoning har bir mamlakatlarida shakllana boshladi va insonlar tomonidan ijobiy qabul qilindi.
Bugungi kunda Fransiya, Germaniya, AQSH, Janubiy Koreya, Yaponiya, Kanada, Shvetsariya, Australiya, Buyuk Britaniya eng ko'p fast food iste'mol qiladigan davlatlar hisoblanadi[1]. Fast food ommaviy ishlab chiqarilgan oziq-ovqat turi bo'lib, xizmat ko'rsatish tezligi va tez tayyor bo'lishi jihatidan ustuvor ahamiyat kasb etadi. Bu tijorat atamasi restoran yoki do'konda muzlatilgan, oldindan qizdirilgan yoki oldindan pishirilgan mahsulotlar bilan sotiladigan va olib kelish/olib ketish uchun qadoqlangan holda sotiladigan oziq-ovqatni ifodalaydi. Fast food dastlab 1912-yilning 7-iyulida Amerika Qo'shma Shtatlarida ochilgan va u tangalar bilan ishlaydigan avtomatlar xizmat ko'rsatadigan restoran edi[1].
Albatta, ba'zi asosiy tez ovqatlanish va pul statistikalari ko'rib chiqilganda bizga tez ovqatlanish bilan bog'liq jismoniy va iqtisodiy foyda va xavflar haqida tushunchalar shakllanadi. Ushbu maqolada yarim tayyor (fast food) mahsulotlarning insonlar turmish tarziga ko'rsatadigan ijobiy va salbiy ta'sirlari rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar misolida o'rganildi.
Foydalanilgan materiallar va usullar. Mutaxassislar tomonidan 2 litr suv, 5 m/gramm tuz, 3 gramm yog' va 30 gramm shakar kunlik me'yor sifatida belgilab berilgan. JSST ma'lumotiga ko'ra, bitta odam bir kunda 5 grammdan kam ham, ortiq ham bo'lmagan tuz iste'mol qilishi lozim. Ammo bitta lavash yoki gamburger tarkibida 2-3 gramm,o'rtacha porsiya kartoshka Frida esa 0.5 gramm tuz qo'llaniladi. Bir kunlik me'yor 14,9 grammdan ham oshib ketadi [2]. Fast food diyetologlar tomonidan hech qachon tavsiya etilmaydi deydi Endokrinologiya ilmiy tekshirish instituti vrach diyetologi Dilmar Savchuk. Ma'lumki uning tarkibidagi oqsillar tabiiy oqsil hisoblanmaydi. Qolaversa, u
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
bo'g'im kasalliklari, qandli diabet kasalligi, ortiqcha vaznga, qon bosim oshishiga, eslash qobiliyati pasayishi kabi ko'plab og'ir xastaliklarga olib keladi[2]. Talabalarning 56 foizi har hafta fast food ni iste'mol qiladi[3]. Fast food iste'mol qilgan va yomon baho ko'rsatgan talabalar foizi organik oziq-ovqatlarni iste'mol qilganlarga qaraganda 11 foizga ko'p bo'lgan [4].
Olingan natijalar va ularning tahlili. AQShda fast food restoranlarining taxminan 30% gamburgerlarga ixtisoslashgan. Qo'shma Shtatlarda gamburger eng ko'p ishlab chiqarilgan tez tayyorlanadigan taomdir. Burgerlarni har qanday tez ovqatlanish restoranida topish mumkin va ba'zi tez ovqatlanish restoranlari faqat gamburger tayyorlashga bag'ishlangan. Hozirgi kundayarim tayyor (fast food) mahsulotlarini erkaklarning 38 foizi va ayollarning 35,4 foizi iste'mol qiladi. Erkaklar ayollarga qaraganda tez ovqatlanishni ko'proq iste'mol qiladilar. Fast food iste'moli dunyo mamlakatlari buyicha Global tez oziq-ovqat bozorining hajmi 2020-yilda 529,5 milliard dollarga baholangan va 2021 va 2028 yillar orasida yillik murakkab o'sish sur'ati (CAGR) 4,6 foizga yetishi kutilmoqda. Iste'molchi harajatlarining o'sishi va oziq-ovqat yetkazib berish ilovalarining ortib borayotgan ta'siri bozor o'sishining asosiy omillari hisoblanadi. COVID-19 pandemiyasi oziq-ovqat sanoatiga salbiy ta'sir ko'rsatdi[5]. Ta'minot zanjiridagi uzilishlar va mehnat cheklovlari pandemiyaning dastlabki oylarida tez ovqatlanish talabiga ta'sir qildi. Ma'lum bo'lishicha, har qanday kunda ayollarga qaraganda erkaklar ko'proq tez ovqatlanishni iste'mol qiladilar va CDC(Kasalliklarni nazorat qilish markazi)ning xuddi shu hisoboti shuni ko'rsatadiki, erkaklarning 38 foizi har kuni iste'mol qiladi, ayollarning 35,4 foizi.
Hech kimga sir emaski, amerikaliklar ko'p tez ovqatlanishadi. 2018-yilda CDC ma'lum qilishicha, har 3 amerikalikdan biri har qanday kunda tez tayyorlanadigan taomlarni iste'mol qilgan. O'rtacha amerikalik har yili faqat tez ovqatlanish uchun 1200 dollar sarflaydi, o'rtacha amerikalik xonadon esa daromadining 10 foizini sarflaydi. Bu yiliga 110 milliard dollarni tashkil etadi, bu esa dunyoda uch yilga qadar ocharchilikka barham berishi mumkin.
Yeprova mamlalakatlarida. Evropa bo'ylab iste'molchilar uyda ovqat tayyorlash yoki to'liq xizmat ko'rsatadigan restoranda ovqatlanish uchun juda cheklangan vaqtni his qilishlarini ta'kidlaydilar - bu tez xizmat ko'rsatish va tezkor tasodifiy segmentlarga foyda keltiradigan global tendentsiya. Bizning hisob-kitoblarga ko'ra, G'arbiy Evropaning sakkizta tanlangan davlatida (Belgiya, Frantsiya, Germaniya, Italiya, Niderlandiya,
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
Portugaliya, Ispaniya va Buyuk Britaniya) tez ovqatlanish keyingi uch yil ichida 10,3 milliard dollarga o'sadi. Faqat Fransiya, Ispaniya va Portugaliya AQSh darajasiga yaqinlashmoqda. Qizig'i shundaki, ushbu yuqori o'sishga qaramay, Ispaniya va Portugaliya yuqoridagi sakkizta davlat ichida eng yuqori o'sishga ega (mos ravishda 3,4% va 2,8%). Faqatgina Germaniya va Belgiyada davlatlari o'rganilgan davrda salbiy o'sishga erishdi. Ispaniya va Italiya eng kichik tez ovqatlanish bozorlariga ega bo'lib, restoran savdosining atigi 5 foizini tashkil qiladi. Ushbu o'xshashlikka qaramay, ikki xalq juda boshqacha strategiyalarni talab qiladi.
Ispaniya Italiyaga qaraganda kichikroq iqtisodga ega, ammo uning yarim tayyor (fast food) mahsulotlarga bo'lgan talabi 7% katta, bu Ispaniyadagi taomlari orasida fast fudga bo'lgan talab yanada yuqori ekanligidan dalolat beradi. Bundan tashqari, keyingi uch yil ichida Ispaniyada real YaIM va aholi jon boshiga YaIM o'sishi yuqori bo'lishi kutilmoqda (Ispaniyada mos ravishda 2,3% va 6,5%, Italiyada esa 1,2% va 5,1%). Ya'ni ispan restoranlari bozori keyingi uch yil ichida o'sishi mumkin[6].
Osiyo mamlakatlarida fast food iste'moli. Janubi-Sharqiy Osiyoning iqtisodiy rivojlanishi bilan aholining hayot sur'ati tezlashdi va oziq-ovqat tushunchasi asta-sekin o'zgardi. Odamlarning asosiy kundalik ehtiyojlarini qondirish uchun ommaviy ovqatlanish sifatida zamonaviy tez tayyorlanadigan taomlar tez, qulay va mazali xususiyatlari bilan Janubi-Sharqiy Osiyoda gullab-yashnamoqda.
Janubi-Sharqiy Osiyoda tez ovqatlanish sanoatining rivojlanishi mamlakatdan mamlakatga juda farq qiladi. Misol uchun, Singapurda tez ovqatlanish sanoati nisbatan etuk bo'lib, 1970-yillardan boshlab Singapurda asta-sekin paydo bo'ldi. McDonald's Singapurdagi yirik tez ovqatlanish brendlaridan biri bo'lib, 100 dan ortiq do'konga ega, KFC esa yetmishga yaqin do'konga ega. Vetnamda tez ovqatlanish sanoati keyinchalik rivojlandi va faqat 2010-yilda KFC va Pizza Hut kabi g'arbiy fast fud tarmoqlari Vetnam bozoriga kirishga harakat qildi[7]. Hozirgi vaqtda Lotte Li, Happy Bee, Yum Brands va Quan Ngon 138 kabi brendlar Vetnamdagi tez ovqatlanish sanoatida ustunlik qiladi va tez ovqatlanish sanoati yuqori raqobatbardoshdir.
Ushbu hisobotda Janubi-Sharqiy Osiyo 10 ta davlatni o'z ichiga oladi: Singapur, Tailand, Filippin, Malayziya, Indoneziya, Vetnam, Myanma, Bruney, Laos va Kambodja. 2021 -yil oxiriga kelib jami aholisi 600 milliondan ortiq bo'lgan Janubi-
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
Sharqiy Osiyoda umumiy iqtisodiy o'sish sur'ati jahon o'rtacha ko'rsatkichidan yuqori va kelajakdagi global iqtisodiy o'sishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
Janubiy Koreyaning oziq-ovqat xizmatlari bozori 2022-2027-yillar prognoz davrida 4,63% CAGRni qayd etishi kutilmoqda.
Fast food tamaddi qilishga restoran segmenti Janubiy Koreya oziq-ovqat xizmatlari bozorida eng tez rivojlanayotgan segmentlardan biri sifatida qayd etilgan. Tez ovqatlanish restorani segmentida talabning ortishi qulaylik bilan bog'liq. Koreyslar ko'proq soatlab ishlayotgani sababli, ular tez ovqatlanish qulayligini tobora ko'proq qadrlashmoqda va shu bilan birga sog'lom ovqatlanish odatlarini o'z ichiga oladi. Janubiy Koreyadagi tez ovqatlanish shoxobchalari va turli xil menyularni arzon narxlarda taklif etuvchi boshqa tez ovqatlanish restoranlari boshqa iste'molchi oziq-ovqat xizmat ko'rsatish shoxobchalariga qaraganda tezroq sotuvlar o'sishini qayd etdi. Janubiy Koreyaning oziq-ovqat xizmatlari bozori tez ovqatlanish operatorlari raqobatbardosh narxlarda to'plamli menyularni faol ravishda ishga tushirishlari va yil davomida doimiy ravishda turli reklama chegirmalarini taklif qilishlari tufayli o'sib bormoqda. Mamlakatda xalqaro zanjirlarning kengayishi G'arb tendentsiyalariga moyil bo'lgan ko'proq yosh iste'molchilarning savdo nuqtalariga tashrif buyurishiga ta'sir qilmoqda. Mamlakatda ko'plab tez ovqatlanish restoranlari mavjud, xususan, AQShdan McDonald's, Burger King, KFC va Pizza Hut va boshqalar[8].
O'zbekistonda fast food iste'moli va ko'rsatkichlari. Hozirgi kunda mamlakatimizning ko'plab hududlarida ham fast food restoranlari o'z faolyatlarini olib bormoqda. EVOS, KFC, KING BURGER, DONER KAFE, BARBEQUE BURGER kabi ko'plab retoranlar mavjud. Bu turdagi ovqatlanish maskanlari soni ortib borishi natijasida mamlakat aholisini yarim tayyor mahsulotlarga bo'lgan talabi keskin oshdi va mamlakatdagi milliy taomlarning aholi tomonidan iste'mol qilinish hajmiga o'zining ma'lum bir darajada salbiy ta'sirini ko'rsatdi. Yarim tayyor (fast food) mahsulotlari keltirib chiqaradigan kasalliklarni umumiy tibbiyot tili bilan noinfeksion, ya'ni yuqumli bo'lmagan kasalliklar, deb ataymiz deydi O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligi Respublika aholining sog'lom turmush tarzini qo'llab-quvvatlash va jismoniy faolligini oshirish markazi direktori Barno Odilova. O'zbekiston SSV ning ma'lumotlariga qaraganda, aholining yarmi ortiqcha vaznga ega. Aniqroq qilib aytganda har beshta odamning birida semizlik aniqlangan. 46% aholi qonida xolesterin hamisha yuqori bo'lishi kuzatilgan, albatta, bu hali ularning kasallikka uchraganligini tasdiqlamaydi, ammo aynan biz yuqorida ta'kidlagan kasalliklarga chalinish
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
xavfi borligidan dalolat beradi. Aholining uchdan bir qismida arterial bosim yuqori darajada yuradi. 40 yoshdan 64 yoshgacha bo'lgan insonlarning beshdan bir qismida yurak qon tomir kasalligiga chalinish xavfi ko'p kuzatiladi. Bugungi kundagi turmush tarzi shu holicha davom etsa aholi orasida yaqin besh yil ichida ushbu kasalliklarga chalinish ko'rsatkichi ortishidan dalolat beradi[2].
Umuman olganda, O'zbekiston aholisi uchun taklif etilgan ovqat me'yorlarida kaloriyalarning 30% ini yog'lar hisobiga qondirish, fiziologik me'yorlarida ratsiondagi umumiy kaloriyalarning 14% oqsillar hisobiga qoplanadigan bo'lishi tavsiya etilgan[9].
Xulosalar. Maqolaning kirish qismida aytilganidek, maqolada yarim tayyor (fast food) mahsulotlarning insonlar turmish tarziga ko'rsatadigan ijobiy va salbiy ta'sirlari rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar misolida o'rganildi. Dunyo olimlari tomonidan o'rganilgan ishlar asosida fikr va mulohazalar yuritildi. Bularga ko'ra, bitta odam bir kunda 5 grammdan kam ham, ortiq ham bo'lmagan tuz iste'mol qilishi lozim. Ammo yarim tayyor (fast food ) mahsulotlarida bu ko'rsatkichlar yuqori darajada ekanligi o'rganildi va mutahasislar tomonidan yarim tayyor (fast food) mahsulotlarini iste'mol qilishni maksimal darajada kamaytirilishi kerak ekanligi tavsiya etildi. Shuningdek, fast foodlar talaba yoshlar va ishchilar guruhi o'rtasida boshqalarga nisbatan ko'proq iste'mol qilinishi aniqlandi va bu esa o'z navbatida keyingi yillarda mamlakatning milliy taomlari o'rniga insonlarning kundalik oziqlanish retseptida yarim tayyor (fast food) mahsulotlari soni oshib borishini bildiradi.
NOTO'G'RI
REFERENCES.
1. http://www.historyoffastfood.com/
2. Muxammadjon.A, & Mirkhamidova, S. (2022). OVQATLANISH VA UNING SALBIY OQIBATLARI.
3. Hilger, J., Loerbroks, A. and Diehl, K., 2017. Appetite, 109, pp.100-107. (2017). "Eating behaviour of university students in Germany: Dietary intake, barriers to healthy eating and changes in eating behaviour since the time of matriculation.". Appetite 109: 100107. doi:10.1016/j.appet.2016.11.016. PMID 27864073.
4. https: //thebarbecuelab.com/fast-
food/#:~:text=Also%2C%20on%20average%20adults%20in,food %20on%20a%20daily%20basis.
May 12-13
620
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
5. Pardaev K. et al. Covid-19 impact to family food consumption and income in Uzbekistan: results of an online survey //Irrigation and Melioration. - 2021. - T. 2021. - №. 1. - C. 63-68
6. https://suntrustblog.com/uz/20-advantages-and-disadvantages-of-fastfood/#highlightsof-fast-food
7. https://www.mashed.com/127495/european-fast-food-chains-we-wish-were-in-america.
8. https://www.marketresearch.com/Mordor-Intelligence-LLP-v4018/South-Korea-Foodservice-Growth-Trends-33218135/
9. O'zbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005)
