Научная статья на тему 'ФАРҒОНА ВОДИЙСИДА ТАРҚАЛГАН ШЎРХОКЛАРНИНГ КИМЁВИЙ ТАРКИБИ ВА ХОССА-ХУСУСИЯТЛАРИ'

ФАРҒОНА ВОДИЙСИДА ТАРҚАЛГАН ШЎРХОКЛАРНИНГ КИМЁВИЙ ТАРКИБИ ВА ХОССА-ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
3
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Д.М.Холдаров, А.О.Собиров, С.А.Иброхимова, Д.Ф.Каримова

Шўрхоклар чўл минтақасининг қуруқ ва иссиқ иқлимли, айниқса, сизот сувларининг чиқиб кетишига имконият йўқ ёки кучсиз оқимга эга бўлган шароитда яхши ривожланади. Бундай шароитда шўрхокларнинг хилма-хил гуруҳлари пайдо бўлиши мумкин. Шўрхоклар Марказий Африка, Осиё, Австралия, Шимолий Америкада, Каспий пасттекислигида, Шимолий Қримда, Қозоғистон ва Ўрта Осиёда ҳудудларида тарқалган. Ўзбекистоннинг чўл ва тоғолди яйлов ҳудудларида шўрхоклар 1127 минг гектар майдонни ташкил қилади. Чўл минтақасидаги шўрхоклар Ўзбекистон тупроқларининг шўрхоклари типига киради. У ўз навбатида аллювиал ҳамда саз тартиботдаги типик шўрхоклар, чўл минтақасининг аллювиал ва саз тартиботли ўтлоқи, чўл минтақасининг аллювиал ва саз тартиботли ботқоқ шўрхоклари типчаларига бўлинади. Тадқиқотимиз ҳудуди шўрхоклари эса ўтлоқи саз тартиботли типчага киради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Д.М.Холдаров, А.О.Собиров, С.А.Иброхимова, Д.Ф.Каримова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ФАРҒОНА ВОДИЙСИДА ТАРҚАЛГАН ШЎРХОКЛАРНИНГ КИМЁВИЙ ТАРКИБИ ВА ХОССА-ХУСУСИЯТЛАРИ»

ФАРГОНА ВОДИЙСИДА ТАРЦАЛГАН ШУРХОКЛАРНИНГ КИМЁВИЙ ТАРКИБИ ВА ХОССА-ХУСУСИЯТЛАРИ 1Д.М.Холдаров, 2А.О.Собиров, 3С.А.Иброхимова, 4Д.Ф.Каримова

1Тупро^шунослик ва агрокимёвий тадк;ик;отлар институти докторанти, б.ф.н., доцент, 2Фаргона политехника институти катта укитувчиси, 3ФарДУ 1-боскич докторанти, 4КДНИ

1-боскич докторанти. https://doi.org/10.5281/zenodo.10935612

Аннотация. Шурхоклар чул минтацасининг цуруц ва иссиц ицлимли, айнщса, сизот сувларининг чициб кетишига имконият йуц ёки кучсиз оцимга эга булган шароитда яхши ривожланади. Бундай шароитда шурхокларнинг хилма-хил гурухлари пайдо булиши мумкин. Шурхоклар Марказий Африка, Осиё, Австралия, Шимолий Америкада, Каспий пасттекислигида, Шимолий Кримда, Крзогистон ва Урта Осиёда худудларида тарцалган. Узбекистоннинг чул ва тоголди яйлов худудларида шурхоклар 1127 минг гектар майдонни ташкил цилади. Чул минтацасидаги шурхоклар Узбекистон тупроцларининг шурхоклари типига киради. У уз навбатида аллювиал хамда саз тартиботдаги типик шурхоклар, чул минтацасининг аллювиал ва саз тартиботли утлоци, чул минтацасининг аллювиал ва саз тартиботли ботцоц шурхоклари типчаларига булинади. Тадцицотимиз худуди шурхоклари эса утлоци саз тартиботли типчага киради.

Калит сузлар. Шурхок, аккумуляция, гидроморф, галофит, миграция, минерализация, Клар.

Аннотация. Солончаки хорошо развиваются в сухом и жарком климате пустынного региона, особенно в условиях отсутствия возможности стока или слабого стока. В таких условиях могут появиться разные группы солончаков. Солончаки распространены на территориях Центральной Африки, Азии, Австралии, Северной Америки, Прикаспийской равнины, Северного Крыма, Казахстана и Средней Азии. В пустынных и горно-пастбищных районах Узбекистана солончаки составляют площадь 1127 тыс. га. Солончаки пустынной области относятся к типу солончаков почв Узбекистана. В свою очередь он подразделяется на типы аллювиального и осокового типичного аллювия, аллювиальные и аллювиальные луга пустынной области и аллювиальные и осоковые болота пустынной области. Солончаки нашего района исследований относятся к отряду луговых сазов.

Ключевые слова: солончак, аккумуляция, гидроморф, галофит, миграция, минерализация, Кларк.

Abstract. Solonchaks develop well in the dry and hot climate of the desert region, especially in conditions where there is no possibility of runoff or weak flow. In such conditions, different groups of sorghums can appear. Hornbills are distributed in the territories of Central Africa, Asia, Australia, North America, the Caspian Plain, Northern Crimea, Kazakhstan and Central Asia. In the desert and mountain pasture areas of Uzbekistan, salt marshes make up an area of 1127 thousand hectares. The solonchaks of the desert region belong to the type of solonchaks of the soils of Uzbekistan. In turn, it is divided into types of alluvial and sedge typical alluvium, alluvial and alluvial grassland of the desert region, and alluvial and sedge swamps of the desert region. The solonchaks of our research area belong to the type of meadow saz order.

Keywords: solonchaks, accumulation, hydromorph, halophyte, migration, mineralization,

Clark.

КИРИШ.

Тупрокларда тузларнинг аккумуляцияланиши шурхокланиш жараёнини мох,иятини ташкил килади. Бу жараёнда тупрокни устки катламларида сувда эрувчи тузларнинг умумий микдори 3 % дан ошса ушбу тупроклар шурхоклар каторига киритилади. Шурхокларнинг асосий ташхис белгилари бу энг устки катламининг тузларга бой булиши. Шу боис булар баъзан юза шурхоклар деб х,ам аталади. Бундай шурхокларда сувда эрувчи тузларнинг асосий микдори 0-30 см ли катламда тупланган булади. Чукур шурхоклашган шурхокларда тузларнинг максимал микдори ер юзасидан бошлаб сизот суви сатх,игача булган катламда жойлашади. Биз урганган худуддаги шурхоклар аксарият юза шурхоклар булиб, сувда эрувчи тузларнинг асосий кисми устки катламда жойлашган. Шурхоклар арид иклим минтакасида, ер юзасига якин жойлашган минераллашган сизот сувлари таъсирида, минераллашган сувлар билан сугоришлар таъсирида ва бошка х,олатларда бугланиш кучли булган шароитларда х,осил булади. Шурхоклар узларининг сизот сувлари тартиботига кура автоморф ва гидроморф булиши мумкин.

АДАБИЁТЛАР ШАРХД.

Т.И.Попов шурхокларни шуртоблар шаклланишининг дастлабки боскичи сифатида курсатади. Н.А.Димо ва К.Д.Глинкалар шурхокларнинг генезиси ер ости сувларининг таъсири билан богликлигини таъкидлаган. Н.А.Димо шу билан бирга, шурхоклардаги тузларнинг миграция тезлиги буйича биринчи уринни карбонатлар, кейин сулфатлар ва энг охирида хлоридлар эгаллашини айтиб утган. Бу каторни муаллиф вакти-вакти билан ювилиб турадиган шурхоклар учун курсатган ва Урта Осиёга оид асарларида уни тескари тартибда чизган [1]. Фаргона водийсининг марказий кисмидаги шурхоклар аллювиал тип шурланиш характерига эга. Шу боис бу тупрокларда элементларнинг кларк микдори ва уларнинг хдракати аллювиал тартиботга буйсинади. Шу кунгача откинди, чукинди жинслар тугрисида хдмда тупрок кларки тугрисида батафсил маълумотлар [2], [3], [4] томонидан тупланган. Бу муаллифларнинг таъкидлашича Ер пустидаги элементлар микдори узаро миллиард маротабагача х,ам фарк килиши мумкин (nx10-nx10-6). Тупрокдаги катор элементларни киска тарихини урганиш х,ам тупрок геокимёси вазифасига киради. Бу борада килинган ишлар унча куп эмас. Лекин асосий методологик ишлар [5], [6] ва бошкалар томонидан яратилган. Бу ишларда кимёвий элементларнинг миграция омилларига алох,ида эътибор каратилган.

ТАДЦЩОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ.

Тадкикот давомида собик УзНИХИнинг "Дала тажрибаларини утказиш методикаси" асосида дала тадкикотлари, тах,лиллар Э.В.Аринушкинанинг "Руководства по химическому анализу почв" асосида утказилди. А.И.Перелман (1975) ва М.А.Глазовская (1976)ларнинг тизимли геокимёвий ёндашувларидан фойдаланилган. Олинган натижаларнинг математик-статик тах,лили Б.А.Доспехов томонидан "Методы полевого опыта" кулланмаси буйича дисперсия усулида Microsoft Excel дастурида х,исобланди.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ.

Шурхокларда узига хос усимликлар гурух,и шаклланиб, купчилик усимликлар шурхокларда яшай олмайди, шу боис шурхокларда галофитлар туркумига кирувчи усимликлар яшайди. Бу усимликларга камиш, сарсазан, шура, саксаул, юлгун, кермак, ажирик, шувок ва бошкаларни киритишимиз мумкин [7].

Шурхоклар узларининг юза кисмларини морфологиясига кура момиксимон (пухлые), момик-каткалокли (порнова-пухлый), такирлашган, яркирайдиган (выцветившие), каткалокли, кора, хул тоифаларга булинади.

^аткалокли шурхокларда NaCl, момиксимон шурхокларда Глаубер тузи-мирабилит (Na2SO4^10H2Ü) тупланиши хисобига Na2S04, хул гурухида CaCh ва MgCl2, кора гурухида Na2C03 тузлари асосий уринларни эгаллайди.

Фаргона водийсининг марказида йиллик уртача ёгин микдори 80-100 мм. ни ташкил килади, бугланиш эса 1200-1500 мм. атрофида хавонинг нисбий намлиги 20-25 %, сизот сувларининг минерализация даражасининг энг юкори курсаткичи 350-400 г/л. Тупрокдаги сувда эрувчи тузларнинг максимал микдори 20-25 % гача боради, асосий аккумуляцияланувчи тузлар каторига эса Na2S04, CaS04, MgS04 киради.

Купчилик майдонларни шурланишида чукинди тог жинслари, минераллар ва уларнинг таркиби мухим роль уйнайди, шу жумладан бу холатни Фаргона водийси тупрокларида хам куриш мумкин.

Мезокайназой даврида бу майдонлар денгизлар остида булган, кейинги чекиниш регрессия жараёнида куп микдорда тузларни колдирган, натижада бур, палеоген ва неоген даврларида, чукинди жинсларда туз ёткизиклари хосил булган. Бунда гипс жуда куп тупланган. Гипс ва бошка тузлар миграцион окимларга кушилиб тупрок ва она жинсларни шурланишига сабаб булган [8, 9].

Бирикмалари шурланган тупрокларнинг пайдо булишига сабаб буладиган асосий элементлар Ca, Mg, Na, K, Cl, S, C, N, B, Si хисобланади. Марказий Осиёнинг курук ёз иклимида сизот ва сугориш сувларидан хлоридли, сульфатли, айникса, Na2S04 ва NaCl тузлари ерни шурлантиради. Нисбатан совук ёмгирли кунларда, куз ва бахор ойларида хлоридлар кисман ювилади, эрувчанлиги бу хароратда пасайган миробилит Na2S04x10H20 чукиб колади. Шу тарика тупрокларда сульфатли тузлар хлоридли тузларга нисбатан купаяди. Шурхоклар шурланиш, шурсизланиш жараёнида, мувозанат холатларда булиши мумкин.

Биз тупрокларни шурланишини келтириб чиыарадиган элементлар ва уларнинг бирикмаларининг геокимёсини асосий хусусиятларини хамда тузларнинг айрим хусусиятларини куриб чикамиз.

Кальций (Ca). Ишкорий ер элементи булган кальций Ер кобигида кенг таркалган. Унинг Ер кобигидаги микдори 3,35 %, тупроклардаги микдори 1,37 %, усимликлар кулида 3,0 %, дарё сувларидаги микдори 15 мг/л. СО2 ни уз ичига олган тог жинслари сув ёрдамида парчаланганда осонгина ювилади, кальций асосий бирикмалар сифатида СаСОз ва CаSО4 ни хосил килади. Иккала бирикма хам эрувчанлиги билан ажралиб туради ва кенг таркалган кальцит, охактош, мергел ва гипс конларини хосил килади. Сульфатли, сорбцияловчи, карбонатли, бугланувчи барьерлар кальцийнинг геокимёвий барьерлари хисобланади. Бу элемент хар кандай геокимёвий шароитда харакатчан. Инсон танасида 1 кг дан ортик кальций мавжуд булиб, унинг 98 % кисми суяклар таркибида булади ва суякларни хамда тишни мустахкамлигини таъминлайди. Кальцийга бой табиий манбалар бир кунлик эхтиёжни кондириш учун 3 стакан сут ёки 100 г пишлок, творог, тухум сариги, балик икраси, соя, карам, кашнич, укроп ва бошка кукатлар хисобланади. Озик-овкат билан кунлик истеъмол килиш тахминан 1,1 г ни ташкил килади. Кальцийнинг ярим емирилиш даври 2100-7000 кунни ташкил этади. Кальций етишмаслигидан турли хил касалликлар

остеопороз, ортикча оксалат тошларининг шаклланиши кабилар келиб чикади. Тадкикотларимиз натижасида кальцийнинг микдори Фаргона водийси сугориладиган утлоки саз тупрокларининг хайдов ва хайдов ости катламларида 59400-103000 мг/кг ни ташкил килиши аникланди.

Магний (Mg). Магний ишкорий металлдир. Магнийнинг ер кобигидаги Кларк 2,3 %, тупрокларда 0,63 %, усимликларнинг кулида - 7,0 %, дарё сувларида 4,1 мг/л микдорларни ташкил этади. Унинг бирикмалари стронций ва барийдан кура купрок эрийди. Мg2+, Бе2+, Мп2+, №2+ нинг ион радиуслари бир-бирига якин булиб, бу уларнинг юкори изоморф аралашиш кобилиятини белгилайди. Магнийнинг геокимёвий миграцияси мураккаб. SО4, С1, Вг, J ли оддий магний тузлари осон эрийди, карбонатлар ва силикатлар эса кийин эрийди. Сорбцияловчи, бугланувчи барьерлар магнийнинг геокимёвий барьерлари х,исобланади. Магний тупрок зарралари билан кучли богланиш х,осил килади. Инсон танасида 21-28 г магний мавжуд. Озик-овкат билан кунлик истеъмол килиш меъёри 600 мг. Ярим емирилиш даври 130 кун. Купгина ферментатив жараёнларнинг энг мух,им фаоллаштирувчиси (тахминан 300 фермент). Усимликлардаги хлорофилл таркибида 10 % магний мавжуд.

Натрий ^а). Ер кобигидаги натрийнинг микдори 2,4-2,6 %, тирик организмларда 210-2 %, тупрокларда 0,63 %, усимликлар кулида 2,0 %, дарё сувлари таркибида 6,3 мг/л микдорларни ташкил этади. Натрийнинг тупрокларда тупланиши У-У1 асрларидаёк кайд этилган. Уша даврларда хам суFориладиган майдонларда ер ости сувлари кутариш жараёни бошланганлигини эхтимоли юкори булган. Куриниб турибдики, уша пайтда хам ер ости сувларининг минераллашуви кучайиб, хавонинг юкори куруклигидан келиб чикиб шамоллар тупрок профилининг юкори катламларига натрийни миграциясини таъминлаган. Уша узок вактларда тупрокларда ^ нинг микдори 1,8 бараварга, хозир эса тупрокларда эса 2,3 бараварга ошди, бу тупрокларни натрий билан бойитиш жараёнларининг сезиларли даражада фаоллашганини ва шурхокланиш жараёнларининг ривожланишига тахдид эканлигини курсатади. № нинг хдракатчанлик юкори, деярли 15 % нам иклим шароитида жинсларнинг юкори катламларидан бутунлай ювилади. ^ургокчил иклим шароитида чукади ва №С1, Na2SO4, Ка2СОз, NN03 каби бирикмалар х,осил килади. Тупрокнинг тузли катламларида гипс ва ангидритдан кейин, К ва Mg тузларидан эса олдин жойлашади. Бугланувчи ва сорбцияловчи баьерлар натирийнинг геокимёвий барьерлари х,исобланади. Х,ар кандай геокимёвий мух,итда яхши мобиль. Инсон танасида 100-150 г натрий мавжуд булиб, озик-овкат мах,сулотлари билан натрийнинг кунлик истеъмоли 4,4 г, ярим емирилиш даври 10-15,8 кун. 14 г микдордан ошганда захдрли таъсир курсатади. Концентратор усимликларига галофитлар, крестгулдошлар, сув утларини мисол килишимиз мумкин. ФарFOна водийсининг суFориладиган утлоки саз тупроклари хайдов ва хайдов ости катламларида 7400-7560 мг/кг микдорларни ташкил этади.

Калий (К). У Ер кобигидаги кенг таркалган ишкорий элемент. Ер коб^идаги калийнинг микдори 2,35 %, тупрокларда 1,36 %, тирик организмларда 0,3 %, усимликлар кулида 3,0 %, дарё сувларида 2,3 мг/л ни ташкил этади. Калийнинг ва натрийнинг откинди жинслар таркибидаги микдорлари жуда якин булса хам (2,97 % - 2,57 %) денгиз сувларида калийнинг микдори натрий микдорларига нисбатан кам тупланади. Калийнинг динамикаси вакт утиши билан унинг таркибининг аста-секин ортиб бориши билан тавсифланади, бу эса калий сакловчи минераллар, масалан,

монтмориллонит, дала шпати, гидромикалар (иллитлар) каолинитларининг парчаланиши билан боFлик. Энг кенг таркалган калий бирикмалари силикатлар (40 %), сулфатлар (35 %), галоидлар (12 %), улардан тахминан 75 % гиперген худудининг бирикмалари. Унинг Cl, SO4, CO3, NO3, PO4 лар билан асосий бирикмалари осон эрийди. Калий тузлари паст хароратларда натрий тузларига караганда камрок эрийди, лекин 30-100° С да купрок эрийди. Улар енгил кутбланиши билан ажралиб туради, бу уларнинг тупрок томонидан сорбциясига олиб келади. Бугланувчи, сорбцияловчи барьерлар калийнинг геокимёвий барьерлари хисобланади. Na элементи хар кандай геокимёвий мухитда кучсиз харакатчан. Инсон танасида 140-175 г калий мавжуд булади. Калийнинг табиий манбалари куритилган мевалар, Брюссел карами, исмалок, картошка, ловия, ёнгок, сабзи, банан, кора смородина, кашнич кукати, помидор, апельсиндир. Озик-овкат билан суткалик кабул килиш 3-6 г. Ярим емирилиш даври 30 кун. Калийнинг захарли меъёри 6 г. Калийни концентрация килувчи усимликларга папоротниклар (кулда 35,4 %), нилуфаргул, соябонгуллилар, дуккаклилар, кресгулдошлар оиласига мансуб усимликлар, донли усимликларни мисол килишимиз мумкин. Биологик сингдириш коэффитценти 10 га тенг.

Х,озирги шароитда ялпи калий микдори 79,3 % га камайди. Калий захираларининг кучли даражада камайиши юкори даражада халокатли эканлигини исботлашнинг хожати йук. Шунинг учун кишлок хужалигини замонавий шароитида калийли тупрокларнинг аммоний микдори масаласи айникса кескиндир [10].

Пахтачиликда калийли уFитлардан фойдаланишдан воз кечиш ёки уларни ута кам микдорда куллаш, замонавий дехкончилик амалиёти XXI асрнинг биринчи ва иккинчи ун йиллигида суFориладиган тупрокларнинг 90 % га якин кисмида калийнинг алмашинадиган шаклларини кам ёки жуда камайиб кетишлигига сабаб булди. ФарFOна водийси суFориладиган тупрокларида хам шундай холат мавжуд эканлиги исботланди. Тупрокдаги натрий (унинг захиралари ортди) ва калий (сезиларли пасайиш) динамикасининг табиати тупрокларнинг экологик холатининг ёмонлашувига олиб келди. Бу эса хозирги кунда мутахассислар томонидан кишлок хужалиги экинларини этиштириш технологияларини кайта куриб чикиш зарурлигини курсатади. ФарFOна водийсининг суFориладиган утлоки саз тупроклари хайдов ва хайдов ости катламларида 14500-15800 мг/кг микдорларни ташкил этади.

Хлор (Cl). Ер кобигида Cl нинг Кларки 1,3-10-2 %, тупрокларда 1-10 2, усимлик кулида Ы0-2 %, дарё сувларида 7,8 мг/л микдорларда. Хлор силикатлар, фосфатлар, титанатлар ва бошка бирикмаларда мавжуд булиб, у ерда кислород ва гидроксил урнини босади. Руда конларида у Ag, Hg+, Hg2+, Cu2+, Pb, Bi ларни фиксация килади. Табиатдаги куплаб кислородли хлор бирикмалари тузлари Cl7+, [CIO4]- ва Чили селитраси чул шароитида учрайди. Улар осон эрийди. Перхлоратлар К, Pb, Cs ни эриши кийинрок. Хлор миграциясининг асосий геокимёвий цикли тупрокларда, денгизларда, кулларда, туз комплексларида, усимликларда ва унинг Na, Mg, Ca, K билан бирикмаларида гипергеник жараёнлар билан боглик. Бугланувчи барьерлар Cl нинг геокимёвий барьерлари хисобланади. Хлор хар кандай геокимёвий мухитда харакатчандир. Инсон танасида 95 г хлор мавжуд. Озик-овкат билан кунлик истеъмол килиш 3-6,6 г. Ярим емирилиш даври 1012 кунгача.

Олтингугурт (S). У захарли металл булмаган моддадир. Олтингугуртнинг ер кобигидаги Кларки 2,6 10-2 %, тупрокларда 8,5 10-2, усимликлар кулида 5 %, дарё сувларида 3,72 мг/л микдорларда учрайди. Геокимёвий ахамияти буйича олтингугурт О2

дан кейин иккинчи уринда туради. Эндоген шароитда у кислород билан ракобатлашади. Конлари генезис жихатидан фарк килади. Олтингугуртнинг асосий манбалари металл сульфид рудалари ва махаллий олтингугуртдир. Сульфидлар ва сульфатлар мухим урин тутади. Бугланувчи ва сорбцияловчи барьерлар олтингугуртнинг геокимёвий барьерлари хисобланади. Кислотали ва оксидловчи мухитда миграцияланади [11]. Инсон танасида 98140 г олтингугурт мавжуд булиб, озик-овкат билан кунлик истеъмол килиш меъёри 0,850,93 г. Ярим емирилиш даври 140 кунгача. Функционал жихатдан олтингугурт азотга ухшайди.

Бор (B). Металл эмас, бир нечта аллотропик модификацияларда урайди. Сув, кислоталар ва ишкорлар билан узаро таъсир килмайди. B нинг Ер кобигидаги Кларки 1,010-3 %, тупрокларда 110-3, усимликлар кулида 410-2 %, дарё сувларида 10 мкг/л микдорларда учрайди. Геокимёда учинчи валентлик заиф кислотали хоссага эга комплекс анион [BO3]3- хосил булиши, унинг тузларини осон гидролизланиши ва эркин B(OH)3 нинг чукиши билан маълум. Бу унинг тузларини, айникса кальций ва магнийни эритишнинг нисбий кийинлигини ва бошка кислоталар (углерод, олтингугурт) билан осон силжишини назарда тутади. Мета- ва ортоборатлар, бор фторид учувчан. [BO3]3- иони текис учбурчак шаклига эга булиб, уларнинг занжир ва тармокдаги бирикмаси силикат богланишларини эслатувчи тузилмаларни беради. Боросиликатларда Fe2+, Mn, Ca, Mg, Pb ва бошкалар катион сифатида учрайди. Борнинг суперген зонасида миграцияси куйидаги хусусиятларга эга: турун комплекс B(OH)3 хосил булади, унинг тузлари кальций ва магний билан бу комплекс ёмон эрийди, лекин ишкорий бирикмалар осон эрийди. Борнинг сезиларли даражада тупланиши термал ванналар ва кулларда, вулкондан кейинги бор хосилалари сифатида, калий ва натрий тузлари, шунингдек, денгизларнинг колдик шур сувларида кайд этилган. Ушбу элементнинг энг мухим ташувчиси катламли минераллар (слюда, гил). Кристалланиш жараёнида минералнинг панжарасидаги дисперс B микдори ортади. Бу жараён эндокриптия деб аталади. Собцияланувчи барьер B нинг геокимёвий барьери хисобланади. У кислотали мухитда харакатчан. Инсон танасида 20 мг B мавжуд булиб, унинг 40 % мушакларда, 37 % скелетда. Табиий озик-овкат манбаларига дуккакли экинлар, узум, нок, сабзи, сабзавотлар, ёнгок, пиво, олма киради. Озик-овкат махсулотлари билан кунлик истеъмол килиш 1-3 мг, сув билан 0,23 мг. Ярим емирилиш даври 11 кун, захдрли меъёри 4 г. Бор фотосинтезни ва нуклеин кислоталар синтезини яхшилайди, углевод алмашинувини тартибга солади, ферментлар фаоллигини оширади. Усимликларда бор ауксин, ситотоксин ва гиббереллинларнинг фаолиятини тартибга солади. У кайин ва астрагалус усимликларида концентрацияланади.

Углерод (C). Кимёвий инерт металл булмаган. Углероднинг Ер кобигидаги Кларки 4,810-2 %, тупрокларда 0,4 %, усимликлар кулида 0,5 %, дарё сувларида 6,9 мг/л микдорларда учрайди. Сорбцияловчи барьерлар углероднинг геокимёвий барьери хисобланади. Х,ар кандай шароитда фаол миграцияланади. Инсон танасида 16 кг углерод мавжуд булиб, унинг 40 % мушакларда ва 37 % скелетда учрайди. Озик-овкат билан кунлик истеъмол килиш микдори 300 г. Ярим емирилиш даври 37 кун. C органик моддаларнинг структуравий асосидир.

А.И.Перельман маълумотларига кура айрим элементлар, масалан, Zn ва Cu маиший хизмат ва техника сохасида кенг фойдаланилади ва катта ахамият касб этади. Zr ва Ti ноёб элементлар хисобланади. Айни вактда Zr ер пустида мисга нисбатан 4 марта, Ti 95 баробар куп [12]. _

Маълумки, кимёвий элементлар узаро реакцияга узларининг мг-экв огирликларига мувофик келувчи микдорларда киришадилар. Бунда уларнинг атомлар, кларк сони алохида ахамият касб этади. Шу боис тупрокдаги элементларнинг кларк микдори, коцентрация кларки, таксимоти хамда айрим элементларни биологик сингдириш хоссаларини урганиш катта ахамият касб этади. Шу нуктаи назардан шурхокларнинг кимёвий таркибига назар ташлайлик.

Асосий катионоген элементлар Ca, Mg, K, Na микдор жихатидан радиал ва латерал таксимотларда хам бошка элементлардан куп, айрим узига хос умумий конуниятларга буйсунади. Микдор жихатдан кейинги уринларни хлор, фосфор, олтингугурт эгаллайди. Бу холатлар олдинги бобларда баён этилган, маълум даражада исбот килинган. Купчилик микроэлементлар огирликлари, микдорларига кура маълум изчилликда (La, Sm, As, Cd, Au ва бошкалар) жойлашади.

Шурхоклар учун хам бошка тупроклар каби миграциянинг барча турлари характерли. Булар ичида нисбатан соддарок ва бизнинг шароитимиз учун етарли урганилмаган тури механик миграция булиб, Фаргона водийсининг жанубий-гарб хамда марказий кисмидаги шурхокларга эол жараёнлари миграцияси купрок характерли, бу холат К.М.Мирзажонов томонидан яхши урганилган. Муаллифнинг маълумотларига кура, Марказий Фаргонада шамол ёрдамида содир буладиган миграция жараёнлари асосан гарбий шамоллар таъсирида содир булади [13].

Конус ёйилмалари оралигида, яъни Конибодом-Исфара-Сух-Шохимардон занжири доимий шамоллар таъсирида сугориладиган ва сугорилмайдиган худудлардаги шурхоклардан келтирилган кум, гипс, охак ва бошка сувда эрувчи, эримайдиган моддалардан ташкил топган бирикмалардан хамда ёткизиклардан иборат.

Шурхоклар шамолларни таъсирига кучли даражада берилади. М.А.Панков маълумотларига кура дефляция Сух, Исфара конус ёйилмаларида, айникса, кучли ифодаланган [14].

Тупрок учун хам бошка тизимлар каби миграцияни 4 тала куриниши характерли булса, физик-кимёвий миграция жараёнлари мураккаб булиб, деярли барча тупроклар учун жуда мухим хисобланади.

Чул минтакасида тупрокларнинг устки катламларида иклимга мувофик холатда, нейтрал ва кучсиз ишкорий мухитда Na, K, Rb, Ti, N, B, Cl, J, Sr, Mg, Ca, S, Zn ва бошкалар тупрокни шаклланишида катнашади, мухим биогеокимёвий ролларни уйнайди. Бу жараёнда ушбу шароитда усадиган табиий усимликлар хам мухим ахамият касб этади [15]. Улар уз навбатида деярли барча элементлар учун биологик насос ролини уйнаб, уларни тупрокдаги харакатига уз таъсирини курсатади хамда тупрок холатига хос айрим хусусиятларни узгартиради [16]. Шу боис юкорида курсатилган баъзи хусусиятлар, аккумуляция-таксимот бизнинг тупроклар учун жуда катта аникликда куринмайди. ХУЛОСА.

Биз шурхокларда микроэлементларни тупрок таркибидаги кларк микдорларига караб жойлаштирдик ва куйидагича хулосаларга келдик. Бунда шурхокларда микроэлементлар шурхокларнинг бутун кесмаси учун куйидаги кетма-кетликда жойлашди: Fe>Ba, Sr, Rb> Cе, La, Th> Cs, U, Sm, Hf, Sb, Ta>As, Eu, Tb>Yb, Lu, Au.

REFERENCES

1. Ковда В.А. Солончаки и солонцы. Изд.Акад.наук СССР. М.1937. 8 с.

2. Гольдшмидт В.М. Главнейшие работы по геохимии и кристаллохимии. -Л., 1933.

3. Виноградов А.П. Геохимия редких и рассеянных химических элементов в почвах. - М., 1957. -238 с.

4. Кист А.А. Феноменология биогеохимии и биоорганической химии. - Т., 1987. -236 с.

5. Перельман А.И. Засоление и расселение ландшафтов: Сб.науч.тр. теория миграции химических элементов в природных ландшафтах. -М., 1975. 6-25 с.; Перельман А.И. Геохимия ландшафта: М., 1975, стр.341

6. Касимов Н.С. Геохимия степных и пустынных ландшафтов. - М., 1988. -25 с.

7. Акжигитова Н.И. Галофильная растительность Средней Азии и её индикационные свойства. -Ташкент: Фан, 1982. -192 с.

8. Перельман А.И. Засоление и расселение ландшафтов: Сб.науч.тр. теория миграции химических элементов в природных ландшафтах. М., 1975. 6-25 с.

9. Перельман А.И. Геохимия ландшафта: М., 1975, стр.341

10. Круглова Е.К., Алиева М.М., Кобаева Г.И., Папова Т.П. Микроэлементы в орошаемых почвах Узбекской ССР и применение микроудобрений. ФАН. Ташкент, 1984 г. -178 с.

11. Юлдашев Г., Диёрова М. Миграция серы в ландшафтах пустынной и сероземной зоны. //Аграрная наука, - М., 2015. №5, 14-16 б.

12. Перельман А.И. Геохимия. - М., 1989. -419 с.

13. Мирзажанов К.М. Ветровая эрозия орошаемых почв Узбекистана. - Т., 1973. -235 с.

14. Панков М.А. Почвы Ферганской области: Сб.науч.тр. -Т., 1957. -326 с.

15. Холдаров Д.М., Собиров А.О. 2021 г. Коэффициент биологической поглощаемости растений в засоленных почвах и солончаках. UNIVERSUM: химия и биология. №1(79). Часть 1. 23-25 стр.

16. Холдаров Д.М., Собиров А.О. 2021 г. О биомикроэлементном составе засоленных почв и растений. Научное обозрение. Биологические науки. №4. 78-82 стр.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.