CC BY
4ESHITISHDA NUQSONI BOLGAN MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN OLIB BORILADIGAN KORREKSION ISHLAR
Sh.Sh.Fayzullayeva
Ozbekiston, Toshkent shahar Chilonzor tumani 322-KTIMTT defektologi https://doi.org/10.5281/zenodo.11293567
Annotatsiya. Maqolada eshitishda nuqsoni bo'lgan bolalarning nutqi va mantiqiy tafakkurini rivojlantirish, muloqotning o'ziga xos shakllari-mimika, daktilologiya, labdan o'qish, eshitish qobiliyati cheklangan bolalarni o'qitishda turli hil aloqa vositalarini qo'llash: og'zaki nutq, barmoq izlari, imo-ishora nutqi, lab o'qish, nutq eshitish qobiliyatini tadqiq etish haqida yoritib berilgan.
Kalit so^zlar: eshitishda nuqsoni bo'lgan, kompleks reabilitatsiya, nutqiy muloqot, ehtiyojni shakllantirish, nutqiy faoloiyatini rivojlantirish, imitatsiya, predmetli faoliyat, vizual idrok, eshitish idroki, ovozli talaffuz, o 'yin faoliyati.
Аннотатсия. В стате освещаются вопросы развития речи и логического мышления детей с нарушениями слуха, конкретные формы общения-мимика, дактилология, чтение по губам, применение различных средств общения в обучении детей с нарушениями слуха: устная реч, дактилоскопия, жестовая реч, чтение по губам, исследование речевого слуха.
Ключевые слова: при нарушениях слуха комплексная реабилитатсия, речевое общение, формирование потребности, развитие речевой деятелности, подражания, предметной деятелности, зрителного восприятия, слухового восприятия, звукопроизношения, игровой деятелности.
Abstract. The article highlights the issues of speech development and logical thinking of children with hearing impairments, specific forms of communication-facial expressions, dactylology, lip reading, the use of various means of communication in teaching children with hearing impairments: oral speech, fingerprinting, sign language, lip reading, speech hearing research.
Keywords: in case of hearing disorders, comprehensive rehabilitation, speech communication, formation of needs, development of speech activity, imitation, subject activity, visual perception, auditory perception, sound reproduction, gaming activity.
Yeshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar kompleks reabilitatsiyasi ijtimoiy adaptatsiyasining asosiy vazifalaridan biri nutqi va mantiqiy tafakkurni rivojlantirish hisoblanadi. Eshitmaydigan bolalarda nutq mustaqil ravishda rivojlanishi mumkin emas, ular nutqni mustaqil egallash holatida emas, ular nutqning yo'qligini muloqotning o'ziga xos shakllari-mimika, daktilologiya, labdan o'qish kabilar bilan almashtirishga urinadilar. Yeshitishi buzilgan bolada kattalar va tengdoshlari bilan nutqiy muloqotga ehtiyojni shakllantirish uning to'liq rivojlantirishning asosiy shakli hisoblanadi. Eshitish buzilishi yaqqol ifodalangan bolada nutqni shakllantirishni erta boshlash uning tafakkurining anomal rivojlanishini, bilishni, bilim faoliyatini buzilishini ogohlantirish imkonini beradi. Yeshitmaydigan bolalarda nutqning rivojlanishini stimullashtirish bosqicha-bosqich va kommunikativ aloqalarni o'rganish motivi qo'lga kiritiladigan ketma-ket o'zgarishlar bilan uch asosiy yo'nalish bo'yicha o'tkaziladi: til qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirish; nutqiy faoloiyatini rivojlantirish; tilning asosiy qonuniyatlarini o'zlashtirishga tayyorgarlik;
Bu darajadagi bolalar bilan davolov-pedagogik, shu jumladan logopedik ishlar erta boshlangan, kompleks va eshitish nuqsonining og'irligi va xarakteri, bolalar nutqining va intellektining xolatidan kelib chiqib , differensial bo'lishi kerak. Nutqiy eshitish va nutqiy muloqot shakllanishi va rivojlanishining natijasi mutaxassis tomonidan emas, jamiyat tomonidan baholanishi kerak.
Eshitish qobiliyati cheklangan bolalarni o'qitishda turli hil aloqa vositalari qo'llaniladi: og'zaki nutq, barmoq izlari, imo-ishora nutqi, lab o'qish. Kognitiv faoliyatda og'zaki-mantiqiy shakllarga qaraganda, bilishning vizual shakllari ko'proq rol o'ynaydi. Og'zaki nutq tizimini rivojlantirishda yozma nutq karlar uchun ayniqsa muhimdir. Eshitish qobiliyati cheklangan bolalar bilan tuzatish-tarbiyaviy ishlarning asosiy vazifalaridan biri bu nutq va mantiqiy fikrlashni rivojlantirishdir. Eshitmaydigan maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish bo'yicha uchta asosiy ish yo'nalishi mavjud: til qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirish; nutq faoliyatini rivojlantirish, tilning asosiy qonunlarini o'zlashtirishga tayyorgarlik. Imitatsiya - til qobiliyatini rivojlantirish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, kar bolalarga tilni o'rgatishda, predmetli faoliyat, vizual idrok asosida daktil va nutqni o'rgatish keng qo'llaniladi. Tuzatish ishlari, shuningdek, fonemik eshitishni rivojlantirishga qaratilgan. Fonematik eshitishni rivojlantirish bo'yicha ishlar ovozli talaffuzni tuzatish, so'z boyligini boyitish va agrammatizm ogohlantirishlari bilan birgalikda olib boriladi. Eshitish qobiliyati cheklangan bolalar nutqning barcha tarkibiy qismlarining rivojlanmaganligi bilan ajralib turadi, shuning uchun nutq terapiyasi ishi markaziy o'rinda turadi. Eshitish qobiliyati buzilgan taqdirda, ikkala almashtirishni va ba'zi tovushlarni boshqalar bilan buzilishini ta'kidlash mumkin. Logopedik ish ta'limni variantlarga qarab farqlanadi. Fonetik va fonemik kasalliklar bilan bir qatorda eshitish qobiliyati past bo'lgan bolalarda nutqning ko'pincha shakllanmagan leksik va grammatik tomonlari belgilari namoyon bo'ladi. So'z boyligi cheklangan, so'zlardan foydalanishning noaniqligi, so'zlarning bo'g'in tarkibidagi buzilishlar, nutqning grammatik tuzilishining etishmasligi qayd etilgan. Eshitish qobiliyati cheklangan bolalarda ovozli talaffuz buzilishini tuzatishda ular artikulyatsiya harakatlari va harflarning vizual tasviri asosida tovushlar haqidagi vizual-kinestetik g'oyalarga tayanadi.Ta'limiy dastur quyidagi yo'nalishlarda ishlashni nazarda tutadi:
> harakatlarning rivojlanishi (asosiy harakatlar va nozik vosita mahorati)
> vizual idrokni rivojlantirish (rang, shakl, hajm, fazoviy tasavvurlarni idrok etish);
> eshitish idrokini rivojlantirish (musiqa asboblari, so'zlarning ovozini idrok etish);
> tafakkurni shakllantirish (vizual-effektiv, vizual-obrazli, mantiqiy);
> nutqni shakllantirish (og'zaki nutq va mimik-imo-ishora nutqini tushunish);
> o'yin faoliyatini shakllantirish;
> tasviriy san'atni tayyorlash.
Yeshitish nuqsonining buzilishi unga eng yaqin bog'liq bo'lgan funksiyalarning rivojlanmaganligiga - nutqning rivojlanmaganligiga, fikrlash, xotira, xayol va boshqa aqliy jarayonlarning sustlashishiga olib keladi. Eshitish qobiliyati cheklangan bolalarda psixikaning tarkibiy qismlari eshitish qobiliyatiga ega bo'lgan bolalarnikidan farqli ravishda rivojlanadi -fikrlash shakllarini rivojlanishida nomutanosiblik mavjud, yozma nutq og'zaki nutqdan ustun turadi.
Nutq eshitish qobiliyatini tadqiq etish eng oddiy va oson metod hisoblanadi. Bu metodning qulayligi shunda ko'rinadiki, bunda maxsus asboblar va jihozlar bo'lishi shart emas. Eshitish qobiliyatini tadqiq etishda shivirlagan va baland ovozdagi nutq qo'llaniladi. Shivirlab gapirishning u yoki bu darajada tezlashtirish uchun so'zlarni talaffuz qilib turish tavsiya etiladi. Shivirlab
gapirishning 6 - 7 metr masofadan qabul qilsa eshitish qibiliyati normal hisoblaniladi.
Bir metrdan kamroq masofadan shivirlab gapirishni qabul qilininishi eshitish qobiliyatining ma'lum darajada pasayganligini bildiradi. Shivirlab gapirishning eshitmasligi eshitishning pastligi ekanligini bildiradi. Dastlab shivirlab gapirishga qaraganda taxminan 10 metr ko'p bo'lgan masofadan eshitish mumkin bo'lgan o'rta yoki baland nutq qo'llaniladi.Agar og'zaki baland nutq yomon farq qilinsa yoki butunlay farq qilinmasa kuch-li ovozdagi nutq ( qichqiriq ) qo'llaniladi.
Har bir quloqning nutqni eshitish qobiliyatiga aloqida tadqiq qilinadi. Bir quloq tekshirilayotganda ikkinchi quloq barmoq bilan yoki paxta tiqib berkitiladi. Agar tekshirilayotgan quloq eshitmasa, ikkinchisi eshitsa, eshitayotgan quloqqa paxta tiqilishi maqsadga muvofiq emas, chunki eshitadigan quloq eshitmaydigan quloq tekshirilayotganda unga aytiladigan gapni eshitadi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar ta'lim olishida e'tiborga molik jihatlar: - Gapirayotganda bolaga qarash kerak; -Sekin va aniq gapirish, judayam baland gapirish kerak emas; -Qisqa, aniq va lo'nda gaplardan foydalanish kerak; -Tildan barqaror (izchil)foydalanish kerak;
-Bolalardan (agar u og'zaki nutqqa ega bo'lsa) nimani tushunganliklarini qaytarishini so'rang;
-Guruhda bergan ma'lumotlaringizning kalit so'zlarini yozing;
-Aloqaning afzalligi bo'lsa, audiolog bilan ishlashni o'rgating va bolalarni eshitish qoldig'ini iloji boricha maksimum masofada foydalanishiga o'rgating;
-Muhim bo'lmagan yaratilgan ko'p manbali ovozlarni pasaytiring, ular bolalarning eshitishida qiyinchilik tug'diradi, shuningdek bu eshitish ko'magidan foydalanish bolalar uchun muhim; Eshitish qobiliyatini tekshirish natijalari faqatgina eshitishning o'tkirligi va hajmiga bog'liq bo'lmay, balki eshitilayotgan nutqning fonema, so'z, ibora kabi elementlarini farqlay olish qobiliyati bilan ham boqliqdir. Shunday so'z va iboralarni topish kerakki, bu so'zlarni bolalar oson tushunsin.
Eshitish qobiliyatini audiometr yordamida tekshirish eng mukammal usul hisoblanadi. REFERENCES
1. Ayupova M.Yu. Logopediya. Darslik. T.: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007.
2. Mamarajabova Z. N. "Maxsus pedagogika" (Surdopedagogika) o'quv qo'llanma. Toshkent-2017 yil.
3. Qodirova F. "Imkoniyati cheklangan bolalarni o'qitish, tarbiyalash va ijtimoiy hayotga tayyorlash". Toshkent - 2019 y
4. Valiyeva F.R. Ensuring continuity in the traning of future professionals in the educatication system.// Europen Journal of Research and Reflection in Educational Sciences/ Volume 7 Number 6, 2019. ISSN 2056-5852
