Научная статья на тему 'ЕР ҚАЪРИДАН ФОЙДАЛАНУВЧИЛАРГА СОЛИҚ СОЛИШ: МУАММОЛАР ВА УЛАРНИНГ ЕЧИМЛАРИ'

ЕР ҚАЪРИДАН ФОЙДАЛАНУВЧИЛАРГА СОЛИҚ СОЛИШ: МУАММОЛАР ВА УЛАРНИНГ ЕЧИМЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
204
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Солиқ Кодекси / солиқ / фойдали қазилмалар / ер қаъридан фойдаланганлик учун солиқ / солиқ ставкаси / солиқ тўловчи. / Налоговый Кодекс / налог / полезные ископаемые / налог за пользование недрами / ставка налога / налогоплательщик.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Джулибеков Нурмат Қаршибекович

Ушбу мақолада Ўзбекистон Республикасида фаолият юритаётган тадбиркорлик субъектларидан ундириладиган ер қаъридан фойдаланганлик учун солиқ бўйича муаммолар ва уларнинг ечимлари баён этилган. Айниқса фойдали қазилмаларни қазиб олиш ва қайта ишлаш корхоналари томони­ дан тўланадиган солиқлар таҳлил қилинган бўлиб, ундаги муаммолар ўрганилиб унинг ечимлари келтириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НАЛОГООБЛОЖЕНИЕ НЕДРОПОЛЬЗОВАТЕЛЯ: ПРОБЛЕМЫ И ИХ РЕШЕНИЯ

В данной статье описаны проблемы и пути их решения по взиманию налога за пользование недрами с хозяйствующих субъектов, осуществляющих свою деятельность в Республике Узбекистан. В частности, были проанализированы налоги, уплачиваемые предприятиями по добыче и перера­ ботке полезных ископаемых, изучены проблемы и представлены пути их решения.

Текст научной работы на тему «ЕР ҚАЪРИДАН ФОЙДАЛАНУВЧИЛАРГА СОЛИҚ СОЛИШ: МУАММОЛАР ВА УЛАРНИНГ ЕЧИМЛАРИ»

Джулибеков Нурмат Каршибекович.

"Навоий кон-металлургия комбинати" акциядорлик жамияти Маъмурий масалалар буйича директори, иктисодиёт фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

ЕР КАЪРИДАН ФОЙДАЛАНУВЧИЛАРГА СОЛИК СОЛИШ: МУАММОЛАР ВА УЛАРНИНГ ЕЧИМЛАРИ

УДК 336.22

DOI: 10.34920/EIF/VOL_2022_ISSUE_10_6

ДЖУЛИБЕКОВ Н.К. ЕР КАЪРИДАН ФОЙДАЛАНУВЧИЛАРГА СОЛИК, СОЛИШ: МУАММОЛАР ВА УЛАРНИНГ ЕЧИМЛАРИ

Ушбу маколада Узбекистан Республикасида фаолият юритаётган тадбиркорлик субъектларидан ундириладиган ер каъридан фойдаланганлик учун солик буйича муаммолар ва уларнинг ечимлари баён этилган. Айникса фойдали казилмаларни казиб олиш ва кайта ишлаш корхоналари томони-дан туланадиган соликлар тах,лил килинган булиб, ундаги муаммолар урганилиб унинг ечимлари келтириб утилган.

Калит сузлар: Солик Кодекси, солик, фойдали казилмалар, ер каъридан фойдаланганлик учун солик, солик ставкаси, солик туловчи.

ДЖУЛИБЕКОВ Н.К. НАЛОГООБЛОЖЕНИЕ НЕДРОПОЛЬЗОВАТЕЛЯ: ПРОБЛЕМЫ И ИХ РЕШЕНИЯ

В данной статье описаны проблемы и пути их решения по взиманию налога за пользование недрами с хозяйствующих субъектов, осуществляющих свою деятельность в Республике Узбекистан. В частности, были проанализированы налоги, уплачиваемые предприятиями по добыче и переработке полезных ископаемых, изучены проблемы и представлены пути их решения.

Ключевые слова: Налоговый Кодекс, налог, полезные ископаемые, налог за пользование недрами, ставка налога, налогоплательщик.

DZHULIBEKOV N.K. TAXATION OF A SUBSOIL USER: PROBLEMS AND SOLUTIONS

In the article is discussed the problems on the collection of tax for the use of subsoil from business entities operating in the Republic of Uzbekistan. In particular, the taxes paid by enterprises for the extraction and processing of minerals were analyzed, problems were studied and ways to solve them were presented. Key words: Tax Code, tax, minerals, subsoil use tax, tax rate, taxpayer.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 10(158)

1. Кириш.

Узбекистон Республикаси худудида конларни аниклаш ва кидириш, фойдали казилмаларни кавлаб олиш, минерал хом ашёдан ва (ёки) тех-ноген минерал хосилалардан фойдали компо-нентларни ажратиб олишни амалга ошираётган, шунингдек фойдали казилмалардан фойдали компонентларни ажратиб олган холда уларни кайта ишлашни амалга ошираётган юридик ва жисмоний шахслар солик солиш максадида ер каъридан фойдаланувчилар хисобланади. Шунга асосан, Узбекистон Республикаси солик кодек-сида ер каъридан фойдаланганлик учун солик,ни хисоблаб чикариш ва тулаш тартиби белги-ланган. Солик кодексига мувофик Узбекистон Республикаси худудида ер каъридан фойдали казилмаларни казиб олишни ва (ёки) техноген минерал хосилалардан фойдали казилмаларни ажратиб олишни амалга оширувчи юридик ва жисмоний шахслар ер каъридан фойдаланганлик учун соликни солик туловчилари (бундан буён матнда солик туловчилар деб юритилади) деб эътироф этилади.

Конунчиликда назарда тутилган шартларга риоя этган холда кимматбахо металларни олтин изловчилар усулида казиб олишга доир фао-лиятни амалга оширувчи жисмоний шахслар кимматбахо металларни олтин изловчилар усулида казиб олишга доир фаолиятни амалга оши-ришга тааллукли кисм буйича солик туловчилар булмайди (хисобланмайди). Солик тизими фао-лиятининг мураккаблиги кон-металлургия сано-ати корхоналари фаолиятига энг катта таъсир курсатадиган алохида соликларни, хусусан, ер каъридан фойдаланганлик учун солик, юридик шахсларнинг фойда солиFи, кушилган киймат солиFи, ижтимоий солик ва жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиFини тахлил килишда аник намоён булади. Шундай экан, бугунги кунда мамлакатимизда ер каъридан фойдаланганлик учун солини хисоблашдаги муаммоларни урганиш ва уни такомиллаштириш мухим ахамият касб этади.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Шу кунга кадар Узбекистон Республикасида фаолият юритаётган тадбиркорлик субъектла-ридан ундириладиган ер каъридан фойдаланганлик учун солик буйича катор тадкикотлар амалга оширилиб келган. Жумладан, Н.Б.Ашурова томонидан юридик шахсларни соликка тортиш-даги муаммоларини урганиш ва уни такомиллаш-

тириш борасида илмий тадкикот ишлари олиб борилган (2018).

Ш.А.Тошматов томонидан уз маколалари ва илмий тадкикот ишларида корхоналар томонидан туланадиган соликлар ва уларни такомиллаштириш масалалари урганиб чикилган (2022).

А.Ж.Мусагалиев томонидан казилма бой-ликларни соликка тортиш ва фойда солиFини хисоблаш буйича илмий тадкикотлар натижалари ва хулосалари келтириб утилган (2022).

Ушбу йуналишда халкаро микёсда амалга оши-рилган тадкикотлар каторида В.С.Панчова ишларида нефть ва газ казиб олувчи корхоналарининг ер каъридан фойдаланганлик учун солик унди-ришдаги муаммолар ва уларни ечимлари келтириб утилган (2015). Е.А.Кулина уз маколасида Хитой иктисодиётида ресурс соликларини унди-риш ва уни такомиллаштиришдаги муаммо ва ечиларини келтириб утган (2015).

Тадкикотнинг мазкур йуналишларида Узбекистон Республикасида кенг микёсда ислохотлар амалга оширилаётганини хам эътироф этишимиз мумкин. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 6 октябрдаги "Геология-кидирув ишларини янада раFбатлантириш ва ер каъридан фойдаланувчиларга солик солиш тар-тибини такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-6319-сонли Фармони ва Солик кодексига киритилган узгартиришлар ер каъридан фойдаланувчи компанияларга солик солиш коидаларини жиддий узгартирди. Фармон билан чет эл инвестицияларини кенг жалб килган холда фойдали казилма конларини саноат усулида узлаштириш, замонавий усуллар ва техно-логиялар ёрдамида геология-кидирув ишларини раFбатлантириш хамда ер каъридан фойдаланувчиларга солик солиш тартибини янада такомиллаштириш назарда тутилган.

Шундай булсада, Узбекистон Республикасида фаолият юритаётган тадбиркорлик субъ-ектларидан ундириладиган ер каъридан фойдаланганлик учун солик буйича муаммолар ва уларнинг ечимлари борасида хал килинмаган илмий ва методик муаммолар мавжудлиги, мазкур тадкикотларимизни амалга оширишга туртки булмокда.

Тадк,ик,от методологияси.

Тадкикотнинг назарий ва методологик асос-лари сифатида махаллий ва хорижий иктисодчи олимларнинг классик ва замонавий асарларида акс эттирилган ва асосланган ер каъридан фой-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 10(158)

даланганлик учун солик механизмлари такомил-лаштириш концепцияси ва гипотезалари хизмат килди.

Так,лил ва натижалар му^окамаси.

Халкаро соликка тортиш тизимининг тахлили натижаларига фойдали казилмаларни казиб олиш ва кайта ишлаш корхоналарини соликка тортиш тизими узининг фаркли хусусиятлари ва доимий узгариш тенденциясига эга хисобланади. Хусусан, халкаро микёсда фойдали казилмаларни казиб олиш ва кайта ишлаш корхоналарини соликка тортиш амалиёти ривожланаётган мамлакатларда ривожланган давлатлар билан таккослаганда солик солишнинг самарали пастрок ставкалари белгиланаганлигидан далолат беради.

И^ор хорижий натижаларидан келиб чикиб ер каъридан фойдаланганлик учун солик ставкалари-нинг камайтирилиши ишлаб чикариш корхоналарини ривожланишига мухим ахамият касб этади.

Узбекистан Республикаси Президентининг 2021 йил 6 октябрдаги "Геология-кидирув ишларини янада раFбатлантириш ва ер каъридан фойдала-нувчиларга солик солиш тартибини такомиллаш-тириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-6319-сонли Фармонлари ва Солик кодексига киритил-ган узгартиришлар энг куп инвестициялар талаб киладиган фойдали казилмалар турлари буйича ставкаларни жиддий камайтирди.

Масалан, газ буйича солик ставкалари 3 бара-вар (30 фоиздан 10 фоизгача), нефть буйича - 2 баравар (20 фоиздан 10 фоизгача), олтин ва мис буйича - 30 фоизга, уран буйича - 20 фоизга камайтирилди. Бу ер каъридан фойдаланувчи-ларнинг оширилган чикимларни талаб киладиган фойдали казилмаларни казиб олиш имкониятига эга булиши учун амалга оширилди. Юкори солик ставкаларида ер каъридан фойдаланувчи уз хара-жатларини оклаш учун табиий ресурсларни факат таркибида юкори даражада фойдали казилмалар булганда ишлатишга харакат киларди. Ставкалар-нинг камайтирилиши самараси камрок булган конларнинг рентабеллигини оширади. Бундан ташкари бунда ставкалар бошка мамлакатларда белгиланган ставкалар билан ракобатлашишга хам имкон яратади.

Купгина мамлакатларда ер каъридан фойдаланганлик учун солик (роялти) катъий белгиланган фоиз булиб, уни хисоблаш учун компания-нинг молиявий курсаткичлари (тушум) ёки казиб олинадиган хом ашёнинг киймати асос булади. Ер каъридан фойдаланганлик учун солик микдори

казиб олинадиган хом ашё турлари хамда казиб олиш амалга оширилаётган худуднинг конунчилигига боFлик равишда узгариб туради. Бунга мисол килиб, Австралия, Жанубий Африка ва КозоFистонда кимматбахо металларга роялти ставкаси 5 фоиз, Россия ва Замбияда - 6 фоиз, Бразилияда эса унинг энг паст киймати, яъни 1,5 фоиз белгиланганлигини келтириш мумкин. Шу билан бирга, дунё микёсида уртача роялти дара-жаси 5 фоиздан ошмайди (1-расм). Узбекистонда ер каъридан фойдаланганлик учун солик ставкалари кимматбахо металлар учун 7 фоиз белгиланган ("Навоий КМК" АЖ ва "Олмалик КМК" АЖ учун ер каъридан фойдаланганлик учун ставкалари алохида килиб белгиланган).

Солик Кодексида "Металларнинг айрим турла-рини казиб олиш (ажратиб олиш) чоFида солик базасини аниклашнинг узига хос хусусиятлари" белгиланган булиб, бунда олтин ва мисни реализация килиш чоFида - казиб олинган (ажратиб олинган) металлнинг киймати, ушбу киймат руда, концентрат ва (ёки) кайта ишлашнинг якуний махсулоти (тайёр махсулот) таркибида мавжуд булган металл хажмига нисбатан кулланиладиган солик (хисобот) даври учун уртача арифметик биржа бахоси ва уртача олинган реализация килиш бахоси уртасида олинган юкорирок нарх буйича хисоб-китоб килиниб, унга ишлов бериш (уни бойитиш), уни кайта ишлаш (аффинаж) ва транспортда ташиш харажатлари чегириб ташлан-майди. Бунда солик туловчи олтин ва мис буйича солик базасини ушбу харажатларни чегириб таш-лаган холда белгилашга хакли, деб курсатилган.

Амалда ушбу соликни бундай тартибда хисоблаш механизми солик туловчиларга нокулайликлар яратиш билан бир вактда йил давомида хар хил тартибда (уртача арифметик биржа бахоси ва уртача олинган реализация килиш бахоси уртасида олинган юкорирок, нарх буйича) соликни хисоблашни такозо этади.

Шунингдек, ер каъридан фойдаланганлик учун солик хисоботида олтин микдори улчов бирлиги килограммда, кумуш тоннада, палладий кило-граммда, техноген минерал хосилалардан ажратиб олинган фойдали казилмалар микдори улчов бирлиги тоннада юритилиши белгиланган.

Ривожланган давлатлар амалиётида минерал хом ашё таркибидаги фойдали казилмалар захираларнинг физик хажми солик солиш объ-екти хисобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 10(158)

1-расм. Турли мамлакатларда кон цазиш компаниялари учун роялти (ер цаъридан фойдаланганлик учун солиц) ставкалари.

Хулоса ва таклифлар.

Юкорида баён этилганларга мувофик Солик кодексининг 451-1 моддасига куйидаги мазмунда узгартириш киритиш таклиф этилади:

"Казиб олинган (ажратиб олинган) фойдали казилмалар захираларининг физик хажми солик солиш объектидир. Бунда, фойдали казилмаларни казиб олиш учун соликни хисоблашда солик солинадиган база кайта тикланган фойдали казилмалар захираларининг соликка тортила-диган хажмининг киймати хисобланади".

Ер каъридан фойдаланганлик учун соликни казиб олинган (ажратиб олинган) фойдали казилмалар захираларининг физик хажми буйича хисоб-китоб килиш механизми солик туловчиларга кулайлик яратиш билан бир вактда, хисоботларни юритишда ноаникликлар ва хато-камчиликларга йул куйилишини ва натижада солик туловчиларга нисбатан молиявий (шунинг-дек, маъмурий) жарималар кулланилишини олди олинади.

Бундан ташкари, солик хисоботларида фойдали казилмалар (олтин, кумуш, палладий) микдорининг бир хил улчов бирлиги (грамм) да юритилиши барча хисоботлар (бухгалтерия, молиявий, статистик хисоботлар)ни туFри шак-ллантиришда, уларни самарали тахлил килишда кулайлик яратади.

Кодекснинг 454-моддасида "Соликни хисоблаб чикариш, солик хисоботларини такдим этиш ва соликни тулаш тартиби" белгиланган булиб, унга

мувофик солик туловчилар томонидан солик хисоботи хар бир хисобот ва солик даври туга-гандан кейин солик хисобида турган жойдаги, норуда курилиш материаллари буйича эса - казиб олиш амалга оширилган жойдаги солик органла-рига юридик шахслар томонидан - солик даври бошланганидан эътиборан ортиб борувчи якун билан хар ойда, хисобот давридан кейинги ойнинг 20-санасидан кечиктирмай, жисмоний шахслар томонидан - йилда бир марта, солик давридан кейинги йилнинг 1 февралидан кечиктирмай такдим этилади, деб курсатилган.

Шунингдек, соликни тулаш юридик шахслар томонидан - хар ойда кейинги ойнинг 20 сана-сидан кечиктирмай амалга оширилади, дейилган.

Солик Кодексининг 454-3 ва моддаларига куйидаги мазмунда узгартириш киритиш таклиф этилади.

Ер каъридан фойдаланганлик учун соликлар буйича хисоботларни такдим этиш муддатини 20 санадан 15 санага узгартириш таклиф этилади.

Соликни тулаш юридик шахслар томонидан хар ойда кейинги ойнинг 15 санасидан кечиктирмай тулаш.

Ер каъридан фойдаланганлик учун солик хисоботини такдим этиш муддатининг узгартирилиши соликнинг бюджетга белгиланган муддатда ва бир маромларда тушумини таъ-минлаш хамда давлат бюджети харажатларини уз вактида молиялаштириш имконини беради.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 10(158)

Адабиёт / Литература / Reference:

1. Узбекистан Республикаси Солик Кодекси. - Т.: Адолат, 2019.

2. Узбекистан Республикаси Президентининг 2021 йил 6 октябрдаги "Геология-кидирув ишларини янада раFбатлантириш ва ер каъридан фойдаланувчиларга солик солиш тарти-бини такомиллаштириш чора-тадбирлари тyFрисида"ги ПФ-6319-сонли Фармони.

3. Тошматов Ш.А. Корхоналарни ривожлантиришда соликлар роли: Монография. - Т.: Fan va texnologiya, 2008. - 204-б.

4. Джулибеков Н.К. Финансово-экономические аспекты функционирования Навоийского ГМК на разных этапах развития: монография. - Ташкент: "Sahhof", 2020. - 248 с., стр. 196

5. Ашурова Н.Б. Узбекистонда баркарор иктисодий усиш шароитида тадбиркорлик фаоли-ятини соликлар воситасида раFбатлантириш. Монография. - Н.:Алишер Навоий, 2017.- 143-б.

6. Ашурова Н.Б. Узбекистан Республикаси солик сиёсати ва солик сохасидаги ижтимоий хамкорликни амалга ошириш йуналишлари. "Иктисод ва молия" №11. 2012 https://www. indianjournals.com/yor.aspx?target=ijor:sjbir&volume=5&issue=3&article=004

7. Панчова В.С. Совершенствование налогообложения добычи нефти и газа в России. Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук (2015). https:// guu.ru/files/referate/2015/pancheva_v_dis.pdf

8. Кулина Е.А. Ресурсные налоги в экономике современного Китая. Финансовый журнал https://cyberleninka.rU/article/n/resursnye-nalogi-v-ekonomike-sovremennogo-kitaya

9. Ashurova N.B. Tax policy with favorable investment climate establishment in the republic of Uzbekistan №11 2015. SAARJ Journal on Banking & Insurance Research Year : 2016, Volume : 5, Issue : 3 Pages 30-36 Online ISSN : 2319-1422 https://cyberleninka.ru/article/n/zbekiston-respublikasi-soli-siyosati-va-soli-so-asidagi-izhtimoiy-amkorlikni-amalga-oshirish-y-nalishlari.

10. https://elibrary.ru/item.asp?id=48050108

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 10(158)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.