Ризаева М. A.
Энергетика ва электр технологияси кафедраси ассистенти
Жиззах политехника институти
ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯ АНЩЛАШ ВА ИСРОФИНИ КАМАЙТИРИШ
УСУЛЛАРИ
Аннотация:Электр энергиясини узатиш ва тацсимлашда электр тармоцлари алоуида уринни эгаллайди. Ишлаб чицарилаётган электр энергиясини деярли уаммаси электр тармоцлари буйлаб келади. Электр тармогини асосий вазифаси истеъмолчиларни электр билан таъминлаш, яъни электр энергияси ишлаб чицадиган жойдан уни ишлатиладиган жойга узатишдан иборат.
Электр энергиясини узатиш ва тацсимлашнинг такомиллашган куриниши электр энергияси тизимидир.
Электр энергия тизими бу узатиши линиялари воситасида узаро бозланган ва электр энергияси истеъмолчиларини биргаликда ток билан таъминлайдиган электр электр станциялари бирлашмасидир, тадцици натижалари келтирилган [1].
Калит сузлар: электр энергия, токлар, цуват исрофи ошмаслик, бошцариш, кучланиш tushunchalar biriktirilgan.
Rizayeva M.A.
Assistant
of the Department of Power Engineering and Electrical Engineering Jizzakh Polytechnic Institute
METHODS OF DETERMINING AND REDUCING WASTE OF ELECTRICAL ENERGY
Abstract:Electricity networks play a special role in the transmission and distribution of electricity. Almost all electricity is generated from the electricity grid. The main function of the power system is to supply electricity to consumers, that is, to transfer electricity from the place where it is generated to the place of its use. An improved understanding of the transmission and distribution of energy is the power system. The power system is a collection of power plants that are interconnected by these transmission lines and together provide electricity to consumers, the research results are presented [1].
Key words: electricity, current, power dissipation, control, voltage.
Электр энергия исрофини хдсоблаш учун 0,4 кВ кучланишгача булган тармокни тасди^ланган принципиал электр схемасидан фойдаланилади [2]. Нормал шу режимдаги х,ар бир таъминлаш маркази курсатилган таксимлаш
пунктлари, реакторлар тури, марка, кесим юзаси ва узунлик курсатилган кабел ва хаво линиялари тармок ва абонент трансформатор нимстанциялари. Трансформатор нимстанциясида ячейка номери, куч трансформаторларининг маълумотлари коммутатция аппаратларини курсатилган булиши лозим. Таъминлаш марказида ва таксимлаш пунктларида секцияни номерини таксимлаш ва таъминлаш линиясини номини, ушбу секцияларда таркалувчилари курсатилиш керак [3].
Бундан ташкари тармок схемасида электр тармокни нормал иш режимидаги унга мос равишда ток ажратгичлари билан таъминлаган. Электр энергияни исрофини хисоблашда автоматлашган назорат ва хисоблаш системасидан олинган аник кийматлардан фойдаланилди, агарда системани йуклигида эса хдсоблаш давридаги назорат улчашларининг натижалари хисобланади .
10(6) 0,4 кВ кучланишли куч трансформаторлардаги электр энергия исрофларини аниклаш.
Куч трансформаторларидаги электр энергия исрофларини хисоблаш учун бошлаетич маълумотлар [4]:
Трансформатор тури, куввати, номинал ток, салт ишлаш ва киска туташув исрофлари (паспорт маълумотлар асосида) хисоблаш давридаги трансформаторларни учирилиш маълумотномаси;
Назорат улчаш давридаги кунлик юклама графигидан олинган трансформаторни уртача максимал ишчи токи
г _ ¡а + h + Ic
* _ 3 ; A
Куч трансформаторларидаги актив энергия сони Wts хисоблаш
давридаги абонент трансформаторларга келувчи актив энергия сони Wtp (кВт.С)
Куч трансформаторлардаги йиллик электр энергия исрофини аникланади.
W _ AP t + AP гК2 кВтс (2)
тр! С.Ш ^^ К.Ж1 3 ; кв!.с (2)
бу ерда t- хисоблаш давридаги трансформатор иш соат сони;
г - максимал исрофлар вакти [5].
Pcu.it, PK.m.i - салт ишлаш ва киска туташувни кувват исрофи. кВт
^j-йиллик максимал даврдаги трансформаторни юкланиш коэффициенти.
g _ 1 ур.мак (3)
1 ni
бу ерда Int i - та трансформаторни номинал ток,
Црт.макс- назорат улчаш давридаги кунлик графикдан олинган уртача максимал ток
Келтирилган г ^ийматини куйидагилар ёрдамида топамиз.
г
i f Л2
0,124 + -—
v 104 у
8760, с
(4)
бу ерда Т- максимал юкланишни фойдаланиш соат сони.
Максимал юкланишдаги фойдаланган соатлар сонини куйидаги формула ёрдамида топилади.
W
тр
Т= , с (5)
л/з • U У I.
* тр.п. ^^ у
тр.н. ^^ ур.макс 1=1
бу ерда Цгр.н трансформаторни паст томонидаги номинал линия кучланиши. Т ва Т кийматларига асосан г = /(Т) боFликлик графигини куриш мумкин.
Х,амма трансформаторлардан йиллик электр энергия исрофини куйидаги формула ёрдамида топилади [6].
и
AW = YAW . о
тр / , ' тр.1 кВт
тр ¿^ тр.1 кВт (6)
1=1
бу ерда п- электр тармокдаги трансформатор сони
Куч трансформаторларидаги электр энергия исрофини нисбий киймати
-к, •100%
% = --(7)
тр
бу ерда - куч трансформаторига келиб тушувчи электр энергия сони
Ж = Ж - Ж - Ж кВтс
" тр " п "с " тр.а кВт.с
Электр тармокларида электр энергия исрофларини х,исоблаш
1-расмда келтирилган 35 кВ кучланишли электр узатмада йиллик энергия исрофини берилган юклама графиги (4.10-расм) ва максимал исрофлар вакти т буйича хдсоблаш талаб этилади.
Электр узатиш линиясининг узунлиги 15 км, солиштирма параметрлари г0=0,28 Ом/км, х0=0,43 Ом/км. Х,ар бир трансформаторнинг номинал куввати 6300 кВ-А (ЛРс=9,2 кВт, ЛР=46,5 кВт). созу=0,9.
ин=35 кВ
<П>
P, МВm
10
8 6 4
2000 4000 6000 8000 соат
1-расм 2-расм
Юклама максимал булган холатдаги кувватлар исрофини хдсоблаймиз:
ЛРТ = 0,5 • ЛРК ■
Р..
S н созу
+ 2 • ЛР = 0,5 • 46,5 ■
ЛР„ =
s 2
10
10
6,3-0,9
+ 2 • 9,2 = 72,17 +18,4 = 90,57 кВт;
0,9) 0,28-15 3
Л ' и2
352
2
103 = 211 кВт;
ЛРЕ =ЛРТ +ЛРЛ = 90,57 + 211 = 301,57 кВт;
Л ЛТк= 301,57-100 = 3%.
* Рн 10000
Бу ерда Лр, Л р - электр тармокдаги хакикий ва фоиз бирлигидаги умумий актив кувват исрофи.
1) Йиллик энергия исрофини юклама графиги буйича аниклаймиз: ЛШ=(72,17+211) *2000+0,52(72,17+211) *6760+18,4 8760= =1200 -103 кВт -соат.
Йил давомида истеъмолчига узатилувчи энергия: Ш=10 -2000+5 •6760=53, 8 -103 МВт -соат.
Йиллик энергия исрофининг узатилувчи энергияга нисбатини аниклаймиз:
3
1200 -103 -100
ЛШ =-= 2,23 %.
* 53800 -103
2
0
2
2
Шундай килиб, ушбу х,олатда энергия исрофи узатилувчи энергияга нисбатан 2,23% ни ташкил этади [7].
Ипользованные источники:
1. Караев Р.И.,Волобрынский А.В. Электрические сети и энергосистемы. М. Транспорт ,1989, 316с.
2. Электрическая часть станций и подстанций - Ним ред. Васильева А.А. - М.: Энергия, 1980.
Ризаева М. А.
Энергетика ва электр технологияси кафедраси ассистенти
Жиззах политехника институти
МУЦОБИЛ ЭНЕРГИЯ ЯШИЛ ЭНЕРГЕТИКАГА УТИШНИНГ АСОСИЙ ТАЛАБИДИР
Аннотация: Мацолада цуёш ва шамол цурилмаларидан асосий энергия манбалари сифатида фойдаланиш билан бозлиц масалалар куриб чицилади, бу еса турли хил ицлим шароитида йил давомида електр юкларини кафолатланган цоплашни таъминлайдиган тулиц автоном электр станцияларини яратишга имкон беради.
Калит сузлар: цайта тикланадиган энергия манбалари, автоном тармоцлар, цуёш цурилмалари, шамол цурилмалари, энергия хусусиятлари.
Rizayeva M.A.
Assistant
of the Department of Power Engineering and Electrical Engineering Jizzakh Polytechnic Institute
ALTERNATIVE ENERGY IS A KEY REQUIREMENT FOR THE TRANSITION TO GREEN ENERGY
ANNOTATION: The article discusses issues related to the use of solar and wind installations as primary sources of energy, which make it possible to create completely autonomous power plants that provide guaranteed year-round coverage of electrical loads in various climatic conditions.
Key words: renewable energy sources, autonomous networks, solar installations, wind installations, energy characteristics.
Хрзирги кунда дунё буйича киши бошига т^ри келадиган энергия истеъмоли уртача 2-4 кВт* соатга тенг. Аммо фаровон хаёт кечириш учун бу микдор етарли эмас ва у 8-10 кВт* соатга тенг булиши лозим[1-2]. Нефтъ, газ кумир, торф каби ёкилFи манбаларининг йилдан - йилга микдори камайиб, таннархи ошиб бораётган хозирги шароитда ахолининг энергияга булган эхтиёжини тула кондириш, энергия истеъмолини талаб даражасига етказиш дунё хамжамияти олдида турган асосий муаммо булиб турибди. Ушбу муаммони хал этишнинг ягона йули мукобил-кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланишдир. Бу муаммолар Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2023 йил 16-февралдаги "К,ТЭ манбаларини ва энергия тежовчи технологияларни жорий этишни жадаллаштириш чора тадбирлари туFрисида"ги карорида уз аксини топган. Ушбу ПКда белгиланган
вазифаларни ижросига баFишлаб йиFилишларда ва турли кургазмаларда кайта тикланувчи энергияларнинг самарадорлиги юкори булиши билан бир каторда экологик жихатдан соф энергия эканлиги курсатиб утилган ва бу сохани ривожлантириш чора-тадбирлари хакидаги вазифалар белгилаб олинган. Жумладан, Жиззах вилояти Галлаорол туманидаги "Кукбулок" КФЙ худудида куввати 220 Мвт булган куёш ФЭС курилиши бошланди. Бу 150 млн долларлик объект булиб, 600 гектар ер майдонига жойлашади. Лойиха инвестори БАА гининг "Маsdar" компанияси булиб ФЭС 2024 йилда ишга туширилади ва 100 та иш урни яратилади. Узбекистон буйича умумий куввати 4300 Мвт булган К,ТЭ манбалари йирик К,ФЭС лари ижтимоий соха объектлари, тадбиркорлик субъектларининг бино ва иншоатларига урнатилади. Мамлакатимизда кайта тикланувчи мукобил энергия манбаларининг потенциали 173,4 млн т.н.э. булиб[3-4], энергиянинг йиллик энергия истеъмоли кийматидан уч баробар купдир. Бу энергиянинг 98,8% ни Куёш энергияси ташкил этади. Чунки Мамлакатимиз серкуёш улка булиб, йилнинг 270-300 кунида Куёш нур сочиб туради ва хар бир метр квадрат ерга 1100 вт га тенг энергия узатилади. Куёш фотоэлектр станцияларидан Жиззах политехника институтида (100 квт) ва ижтимоий объектларда, мактабларда фойдаланилмокда. Шу кунларда куплаб ижтимоий объектларнинг электр энергияси таъминотида КФЭС лари урнатилмокда
Х,аво окимларидан фойдаланиб шамол тегирмони ясаш VIII асрнинг бошларида шимолий Европада амалга оширилган. 1885 йилдаёк Дания мамлакатида дастлабки шамол электр станциялари курилган. 1918 йилда Данияда 120 тадан ортик шамол электр станцияларидан фойдаланилган. Уларнинг хар бирининг куввати 10-20 киловатдан булган. 1880-1930 йилларда АКШда 6 миллиондан ортик шамол электр станциялари ишлатилган [2]. Юкорига кутарилган сайин шамолнинг тезлиги ортиб боради. Ер устида шамол тезлиги 3 м/с га тенг булса, 10 метр баландликда шамолнинг тезлиги икки баробар ортик булади. 40-80 метр баландликка урнатилган шамол генераторлари ёрдамида 25-50 киловатдан ортик электр энергиясини хосил килиш мумкин. 2020 йилларда Европа иттифокидаги давлатларда истеъмол килинадиган энергиянинг 80% ни шамол ва Куёш энергияси хисобига коплаш режалаштирилган [5-6]. Бунинг учун 20 йил ичида сайёрамизда 3,8 миллион дона шамол электр генератори, 90 мингта йирик ва 1,7 миллиард кичик Куёш электр станциялари курилиши лозим. Шамол энергиясидан фойдаланиш оркали олинадиган электр энергияси микдори буйича Германия (45 Гвт) етакчилик килмокда. Сув энергиясидан кичик ГЭСлар оркали электр энергиясини хосил килиш буйича етакчи уринда Хитой туради. Кейинги ун йилликда Хитойда 40000 та, Хиндистонда эса 400 та кичик ГЭСлар куриш режалаштирилган. Австрия, Финландия, Швеция мамлакатларида хам кичик ГЭСларга эътибор кучайтирилган. Эндиликда мукобил энергия манбаи булган окар сувлар энергиясидан микро ГЭСлар ёрдамида фойдаланишга булган эътибор хам кучайиб бормокда. Электр узатиш тармокларидан узокда жойлашган тоFли худудлардаги булок ва канал сувларининг механик
энергиясидан фойдаланиб электр энергияси ишлаб чикариш микро ГЭСлар оркали амалга оширилади. Бундай электр энергияси манбаи учун туFOн куриш шарт эмас, яъни окар сувнинг механик-потенциаль энергияси етарлидир (расм-1). Бундай микро ГЭСлар учун гидротурбиналарнинг бир неча хил варианти А.Устюжин томонидан таклиф этилган. Ана шундай микро ГЭСлар Жиззах туманидаги Увобсой кишлоFидан окиб утувчи сойга, Жиззах политехника институти худудидан окиб утувчи каналларга урнатилган . Кичик кувватли бундай микро ГЭСлар кишлок шароитда яшаётган бир ёки бир нечта хужаликларни электр энергиясига булган эхтиёжини кондира олади. Бу ишларнинг самарадорлиги электроэнергетик мутахассис кадрларнинг илмий салохиятига узвий боFликдир. Демак-ки, олий укув юртларида электроэнергетик мутахассислар тайёрловчи кафедраларнинг моддий техник базасини бойитиш, шамол ва Куёш энергиясини, биогаз энергиясини хосил килиш усулларини тадкик этиш учун синов майдончалари, махсус курилмалар билан жихозланган илмий лабораторияларни ташкил этиш максадга мувофик булади (расм 1,2). Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлигининг "Олий ва урта махсус таълим муассасаларининг моддий-техник таъминотини бойитиш чора-тадбирлари хакида"ги карори ижросини таъминлаш максадида Жиззах политехника институти "Физика" ва "Электроэнергетика" кафедраларига 42 номдаги киймати 350 минг евро булган лаборатория жихозлари Германия давлатидан олиб келиб уртатилди. Мукобил энергия манбалари - шамол электр генератори, Куёш фотоэлектр манбаларини тадкик этиш Жиззах политехника институти худудидаги янгидан ташкил этилган технопаркда амалга ошириб келинмокда. Хозирда ушбу технопарк ва укув лабораторияларни такомиллаштириш, моддий техник базасини янада бойитиш ва жихозлаш буйича амалий ишлар кизFин олиб борилмокда [6]. Кундалик хаёт билан узвий боглик булган, мукобил энергия манбалари хакида юкорида келтирилган маълумотлардан фойдаланиш оркали таълимнинг мазмуни ва самарадорлиги ошишига ишонамиз.
Расм-1.
Расм-2
Использованные источники:
[1].Клычев Ш.И., Мухаммадиев М.М., Авезов Р.Р. и др. Нетрадиционные и возобновляемые источники энергии. Тошкент: Издателство «Фан ва технология» - 2010 г.
[2]. Шефтер Я.И. "Использование энергии ветра" - 1975 г.
[3].Mustafakulov A.A., Arzikulov F. Current State Of Wind Power Industry. American Journal of Engineering And Technology.(ISSN - 2689-0984).Published: September 14, 2020 | Pages: 32-36. Doi: https://doi.org/10.37547/taiet/Volume02Issue 09-05.
[4].Мустафакулов, А.А., Арзикулов, Ф.Ф.,& Джуманов,А. (2020). Использование Альтернативных Источников Энергии В Горных Районах Джизакской Области Узбекистана. Интернаука: электрон. научн. журн, (41 (170).
[5].Мустафакулов, А. А., Муртазин, Э. Р., & угли Сафаров, А. А. (2016). Исследование возобновляемых источников энергии. Ученый XXI века, (3-1).
[6].Арзикулов Ф.Ф., Мустафакулов А.А. ва б."Шамол электр генератори кувватини улчовчи дастурий таъминот" талабнома раками DGU 2021. 0103. 18.01.2021.