CC BY
13определявшиеся своеобразными условиями возникновения поселений, природными особенностями этих районов и т.д. В дальнейшем, поскольку застройка казачьих селений регламентировалась войсковым начальством, эти различия (в названиях, размерах селений, преобладании хуторского поселения в западных районах) постепенно стираются. Характерные особенности поселений определялись военизированными и хозяйственными условиями жизни населения (система оборонительных укреплений, квартальная планировка, крупные размеры селений, распространение хуторского расселения, обособленность казачьих усадеб и др.). В крестьянских поселениях, на которые не распространялась войсковая регламентация, сложилась более свободная планировка [5, с.94]. Небольшие размеры крестьянских земельных общин, а также существование в крае значительного числа мелких частных землевладельцев определили небольшие размеры крестьянских селений, хуторов и поселков.
Литература
1.Анфимов Н. Из прошлого Кубани. Краснодар, 1958.
2.Бондарь Н.И. Традиционная культура Кубани. Краснодар, 1994.
3.Виноградов В.Б. Из истории и культуры Кубани. Армавир, 1997.
4.Виноградов В.Б. Средняя Кубань: земляки соседи. Армавир, 1995.
5.Куракеева М.Ф. Верхнекубанские казаки: быт, культура, традиции. Черкесск, 1999.
6.Ратушняк В.Н. По страницам истории Кубани. Краснодар, 1993.
7.Ратушняк В.Н. Очерки истории Кубани с древнейших времен по 1920 год
8.Трехбратов Б.А. История Кубани. Краснодар, 2000.
9.Щербина Ф.А. История Кубанского казачьего войска. М., 2013.
ЛАГЕРЯ ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ: НА ПРИМЕРЕ ТУРКЕСТАНСКОГО ЛЕГИОНА
Акынова Айгерим Пернебековна
Ph.D. Казахский национальный педагогический университет имени Абая 050010, Республика Казахстан г. Алматы, пр. Достык, 13
ЕК1НШ1 ДYНИЕЖYЗШIК СОГЫС КЕЗЕЩНДЕП ЛАГЕРЛЕР: ТУРК1СТАН ЛЕГИОНЫ МЫСАЛЫНДА
Акынова Айгерим Пернебековна
Ph.D Абай атындагы Цазац улттыц педагогикалыцуниверситетi Казацстан Республикасы, Алматы, 050010Достыц 13.
Аннотация. Данная статья посвящена изучению некоторых вопросов Туркестанского легиона. Автор рассматривает предпосылки, этапы формирования легиона и ее деятельность на основе источников и материалов на разных языках. Туркестанский легион это вопрос требующий обьективной оценки так как до настоящего времени в период советской власти эта тема рассматривалась с идеологической точки зрения. Легионеры стаои врагами народа СССР и имя Мустафа Чокай ассоциировалась как «предатель». Но сами труды Мустафа Чокая и Марии Чокай говорят о другом. Исходя из этого данная тема несомненно представляет научную значимость.
Авдатпа. Б^л макала ТYркiстан легионыньщ кейб1р мэселелерш зерттеуге арналган. Автор легионньщ алгышарттарын, калыптасу кезендерш жэне оныц кызметш эртYрлi плдердеп дереккездер мен материалдар непзшде карастырады. ТYркiстан легионы - б^л объективп багалауды кажет ететш мэселе, ейткеш Кенес ешмеп кезiнде б^л такырып идеологиялык т^ргыдан карастырылды. Легионерлер КСРО халкынын жаулары жэне Мустафа Шокай есiмi «саткын» репнде сипатталды. Бiрак, Мустафа Шокай мен Мария Шокайдын енбектерi б^л ойдын д^рыс еместiгiн керсетедi. Осыган CYЙене отырып, б^л такырып сезсiз гылыми т^ргыдан мацызды екенндiгi даусыз.
Ключевые слова: Туркестан, история, армия, война, Европа, Россия, легион, батальон, Красная Армия.
Кшт сездер: ТYркiстан, тарих, эскер, согыс, Еуропа, Ресей, легион, батальон, Кызыл армия.
Мазм^ны:
Кiрiспе. ¥сынылган макала Екiншi дYниежYзiлiк согыс кезещндеп ерекше гылыми кызыгушылыкты тугызган ТYркiстан легионына арналган. Екiншi дYниежYзiлiк согыс кезещндеп эскери тугкындарга арналган Еуропадагы лагерлер мэселесi - б^л осы кезеннщ карапайым гана тарихи к^былысы гана емес. Ол ен алдымен, ез елiмiздiн жэне тугастай алганда кенестiк дэуiрдегi тYркi элемi, Орталык Азиянын мындаган адамдарынын тагдырын камтыган аукымды окига. Осы ойдын айкын дэлелi - к¥рамында бiрнеше улттарды камтыган ТYркiстан легионы болып табылады.
ТYркiстан легионы такырыбы - елiмiз тэуелсiздiк алган уакытка дейiн ю жYзiнде аз зерттелген мэселе. Бул мэселе кенестiк тарихнамада кебiнесе накты материалдар келтiрiлмей, бiржакты кенестiк
идеологиялык багалау тургысынан карастырылды. Кеп жагдайда кенеспк зерттеулерде TYPKicTaH легионына катысы бар эскери туткындарга ел саткыны деп шнэ тагылып, ал Мустафа Шокайды онын курушысы деген жалган айыптаулар басым болды.
Атап етерлт, КСРО-га кайта оралган эскери туткындарга катысты жасалынган тексерулер, озбырлык та кенеспк тарихнамада ашылмады. Бул эрине кенеспк идеологиянын саясатынын ушкындары екендт даусыз.
Сол кeзeндeгi Мустафа Шокай мен ТYркicтан легионына катысты айыптаулардьщ нeгiзгi жиыны С. Шакибаевтын «Падение Большого Туркестана» деген штата тогысты. Енбeктiн аннотациясында жазылгандай: «енбек тек кужаттык нeгiзгe cуйeнгeн». Бiрак кужаттык нeгiз кeлтiрiлмeгeн, эрi повесть сипатындагы бул енбек тарихи анализi жок, керкем эдебиет cтилiндe жазылган [1].
ТYркicтан легионын обьeктивтi кезкарас тургысынан карастырган езбек галымдары да тYркicтандык эскери туткындардын тагдырына катысты эдебиетп хронологиялык кагида бойынша кeлeci ею топка белiп карастырады: кенес жылдары жарияланган енбектер мен взбекстан Республикасынын тэуeлciздiгi жылдары шыккан енбектер [2].
Тэуелаздш алган туста Орталык Азия мeмлeкeттeрiндe ТYркicтан легионы, Алаш Орда козгалысы, Мустафа Шокай тулгасы сиякты мэселелер Орталык Азия мeмлeкeттeрiндe обьективп тургыда кайта карастырыла бастады. Тштп, тарихи шындыкты ашып керсетуге тYрiк галымдары да ез Yлecтeрiн косуга тырысты. Мэселен, 2015 жылы Абдуакап Каранын «Истина Туркестанского легиона - между свастикой и красной звездой» атты енбеп жарияланды. Бул штаптын аннотациясында жазылгандай: «II-mi дYниeжYзiлiк согыска кeнecтiк армия курамында катыскан жэне немю фашиcтeрiнe тущынга тYCкeн тYркiтiлдec жауынгерлер адамзат тарихындагы ен коркынышты трагедияны бастан кeшiрдi. Осындай киыншылыкты кергeндeрдiн катарында жазушы кырымдык Дженгиз Дагджи болды. Онын эдеби шыгармалары мен емiрлiк жолы кептеген зерттеулердщ нeгiзiнe айналды. Бул к1тапта Мустафа Шокайдын шыгармашылыгын зeрттeушi Абдуакап Кара согыс кeзiндe орын алган TYркicтан легионындагы жYЗ мындаган жауынгeрлeрдiн трагедиялык тагдырларына токтаган жэне осыларды езшщ келeмдi eнбeктeрiндe Дженгиз Дагджи сипаттаган»[3].
Рeceйдiн езiндe де TYркicтан легионына катысты жанаша кезкарас тургысынан бiрeн-cаран енбектер жариялана бастады. Екiншi дYниeжYзiлiк согыс кeзeнiндeгi эскери туткындар мен олардын тагдыры туралы мэселеде дау тугызган гылыми зерттеулер жарияланды. Солардын катарында эскери туткындар мен генерал А.А. Власовтын кызмeтiнe катысты макалалар жарияланды. Оларда кенес эскери туткындарына катысты жанаша дискуссиялык пiкiрлeр бiлдiрiлдi [4].
Fылыми макаланын такырыбына тiкeлeй катысы бар eнбeктeрдi жариялауда И. А. Гилязов та -Татарстаннын галымы ез Yлeciн косты. Онын eнбeктeрiндe Екiншi дYниeжYзiлiк согыс кезещндеп тYркicтандык халыктардын киын тагдыры талданган. взiнiн докторлык диссертациясында И. Гилязов согыс жылдарындагы эскери туткындардын барлыгын «саткындар» деп атаудын зансыз eкeндiгiнe токталып, бул мэceлeнi жалпы адамзаттык кундылыктар тургысынан карастыру кажеттшпн атап етeдi [5].
Екiншi дYниeжYзiлiк согыс кeзeнiндeгi эскери туткындар мэселеа Кдзакстанда да тэуeлciздiк алган туста жанаша обьeктивтi кезкарас тургысынан зерттеле бастады. Макала такырыбына тiкeлeй катысы бар галымдардын катарында Г.К. Кекебаеванын [6], Б. Садыкованын [7] енбектерш атап ету кажет. Мэселен, профессор Г.К. Кекебаева эскери туткындар мэселесшщ рeceйлiк тарихнамада саясиландырылганын атап ете отырып, eкiншi дYниeжYзiлiк согыс сиякты аукымды кубылыстарды зерттеулер аякталды деп ешкашан айтуга болмайды. Осы окигалардын зерттелмеген кырын ашатын сонгы кужат купия мурагаттардан табылса да, тарихи багамдау, тYciндiру мен талдауды кажет ететш мэселелер элi де калып отыр [8, б.90].
Осы тургыдан алганда Туркестан легионы мэceлeciнiн казакстандык галымдармен элi де зeрттeлуi кажетшп айкын болып отыр. Бул автордын карастырып отырган такырыптын гылыми езектшп кYмэн тугызбайтынын айкындай тYceдi.
Fылыми макалада салыстырмалы - тарихи анализ тагы баска да эдicтeр пайдаланылды. Манызды дeрeккездeрi рeтiндe Мустафа Шокай, Мария Мустафа Шокайдын eнбeктeрi пайдаланылды.
Туркктан легионы: курылу алFышарттары мен кызмет
TYркicтан легионы бул - гитлeрлiк Германиянын жоспарымен курылган эскери уйым. 1941 жылдын 15 карашасында вермахттын 444-шi корганыстык дивизиясынын карамагында терт ротадан куралган «Tуркicтан полю» атты бiрiншi эскери белiм курылды. Курылган эскери жасактын курамына эскери туткындарды тарту Yшiн cезciз мыкты идеологиялык жумыс пен бeдeлдi кешбасшылар кажет болды. Осы максатты жузeгe асыруга Мустафа Шокай шакырылды. Оган кемeкшi болып езбек Вали Каюм тартылды. Олар концлагерьге барып, эскери туткындар алдында сез cейлeдi. Насихаттык жумыстын нэтижeciндe 1942 жылдын акпанында Легионово (Польша) деген жерде Tуркicтан легионынын лагeрi курылды. Барлыгы 24 батальон жинакталды. Сонымен катар, 1944 жылдын кантарында «Жана Tуркicтан» мен Партиянын карулы шабуылшы белiмдeрi (СС - Sturmabteilung) дивизиясы курылды.
Шыгыс легиондарынын курамындагы Татар легионынын тарихын зeрттeушi И. Гилязовтын жазуынша, Шыгыс легиондарынын жекелеген батальондары эскери кимылдарга катысты. Кeмiндe алты
тYркiстандык, Yш солтYCтiк кавказдык, бес эз1рбайжан, терт грузин мен еш армян батальоны 1942-1943-ш1 жылдары Кавказдагы герман армиясынын шабуылына катысты [9, б.78].
ТYркiстан легионынын тарихын карастырганда Ресейдегi патшалык самодержавие билш кулаганнан кейiнгi ТYркiстандаFы калыптаскан саяси жагдайды талдамай кетпеу мYмкiн емес. Себебi осы кезендегi елдегi жагдай тYркi тiлдес эскери тугкындардын легионньщ курамына кiруiне ыкпал еткен непзп себептер мен шарттарды тYсiнуге мумшндж береди
Ек1нш1 дYниежYзiлiк согыс карсанында, 1936-шы жылга таман кенестж билж Yшiн багындыруы ен киын жэне ауыр мiндет болган ТYркiстаннын географиялык сипаты толык езгердi. Барлык Орталык Азия аумагы усак экiмшiлiк бiрлiктерге белiнiп, олардын шекаралары кандай да бiр логикалык тYсiндiрмесiз аныкталды. «ТYркiстан» сезi география мен тарих окулыктарынан алынып тасталып, тек Казакстандагы кала атауында калды. Ресейдiн болашактагы геосаяси жоспарларына жол ашатын Орталык Азия мен Казахстан тYсiнiктерi енгiзiлдi.
Герман армиясындагы мусылман отрядтарынын пайда болуын тYсiндiретiн Yш негiзгi жагдай бар, олардын эркайсысынын езiндiк ерекше факторлары бар. Бiрiншiден, Бул Рейхтiн Орталык Еуропа мен Еуразиядагы экспансионистiк багдарламасы. Екiншiден, 1941 жылгы маусымдагы Кенес Одагына жасалынган немiс шапкыншылыгынын салдары жэне одан кейiнгi аукымды Еуропалык Кенес аумагынын белiктерiнiн оккупациялануы. Yшiншiден, бул узак уакытка созылган жергшкп жэне субенiрлiк кактыгыстар. Олар екiншi дYниежYзiлiк согыспен байланысты емес, бiрак одан сайын нашарлаган нацистiк Германиянын одактастары мен карсыластары арасындагы кактыгыстар еда.
1941 жылдын 22 маусымындагы согыс басталганга дейiнгi онжылдыктарда КСРО-да кез-келген билiкке кайшы пiкiр эрекеп Yшiн ез азаматтарын анду, кырып-жою уакыты болатын. Бул ез кезепнде нацистердiн тYркi халыктарынын урпагы болган жана кенестiк адамдарга кызыл террордын ез эсерiн тигiзiп, коммунистердiн тоталитарлык режимiне карсы кезкарастын калыптасуын пайдалануына мумшндж бердi. Халыктын арасындагы бил^е наразы кенiл-кYЙ кенес азаматтарынан, сонын iшiнде эскери туткындардан эртYрлi эскери курылымдарды куру идеясынын калыптасуына эсер етп.
Ресей Федерациясынын саяси куFын-CYргiн курбандарын актау бойынша Комиссиянын мYшелерi олардагы кенес эскери туткындарынын Yлесi шамамен 60%-ды курады, ал калFандары жергiлiктi тургындар мен эмигранттар болды деп атап етедi [10].
Альфред Розенберг дайындаган Гитлердын шыгыс саясатына (Ostpolitik) сэйкес негiзгi назар кенес азаматтарынын элеуметтiк-саяси наразылыгына, орталык билш пен улттык республикалар арасындагы терен карама-кайшылыктарга белiндi. Большевиктердiн терроры мен зорлыгы нэтижесiнде пайда болган бул кайшылыктар нацистердын жоспарлауы бойынша халыктын орталык билiктiн бакылауынан шыгып, кенес жуйесшщ iштен ыдырауына экелуi тшс едi.
Рейх басшылыгы 1941 жылдын сонында шыгыс саясатынын арнасында Германия аумагындагы нацистiк мудделердщ коргаушысы репнде кенес азаматтарынын негiзгi белiгiн пайдалану туралы шешiм шыгарады. Олардан этникалык белгiсi бойынша эскери курылымдар куру жоспарланды.
В. Шелленберг, Империялык каушаздштщ бас баскармасынын VI-шы белiмiнiн басшысы «ез емiрлерiн де курбан ететш идеалдарды ойлап табуды» усынды. Национал-социализм идеалдары оларга тансык болды. Мундай идеалга олардын улттык автономия куруга деген Yмiтi айнала алады деп жоспарланды [11].
Кенес Одагы екiншi дуниежузшк согыска билiк басындагы большевикпк партиямен ендi. Сталин мен онын саясатымен кYшейген партиялык жэне мемлекетпк билiк КСРО-дагы «улттык мэселенi» айкындады. Екiншi дYниежYзiлiк согыс карсанындагы Ресейдеп тYркi халыктарынын жагдайын тYсiну Yшiн большевиктердiн билiкке келуiн сипаттаган дурыс.
1917 жылы Ресейдегi билiкте колына алган большевиктердiн калыптасуы Х1Х гасырда болды. 1898 жылы Плеханов бiрiншi саяси партия - Социал-демократиялык жумысшы партиясын курды. Бул партия 1903 жылы белiнiп, большевиктер мен меньшевиктер пайда болды. Большевиктiк партиянын кешбасшылыгын Владимир Ильич Ульянов, ягни Ленин алды.
1917-1923 жж. канды азаматтык согысынан кейiн большевиктер билiктi ез колында шогырландырып, баска саяси партиялар мен оппозициялык топтарды жойды. Жана саяси козгалыстарды уйымдастыргысы келген адамдар ревизионистер немесе халык жаулары репнде айыпталды.
1917 жылы билiк басына келгенге дейiн большевиктердiн кешбасшысы В. Ленин танымал болып кеткен «^rn^i аныктау кукыгы» уранына тYсiндiрме берд^ Ол бойынша «езiн-езi аныктау» бул улттардын баска улттык курылымдардан саяси белшш, тэуелсiз мемлекет ретiнде калыптасуын» бiлдiредi деп жариялады [12]. Ленин Кенес одагынан «белiну» саясатына карсы болды. Ол «большевиктер Хиуа хандыгындагы шаруа хиуалык ханнын карамагында емiр CYргенiн каламайды. Олар революцияны жалгастыру аркылы езгiдегi халыктарга эсер етуi тиiс» [13].
Лениннiн аныктауы бойынша Ресейден «белiнiп шыга алмаган» улттарга мэдени кукыктар да, федерализм немесе автономия да берiлмеуi керек. Ресейдеп улт Yшiн жалгыз тандау бул толык ■пуелсЬдак пен жана мемлекетп куру. Сондыктан федерализм мен «экстерриториалдык мэдени автономия» кабылданбайды.
Кызыл армиядагы жауынгерлердiн непзп белт алгашкы терт айда туткынга айналды (бул 3,6 миллион адам, толык согыс жылдары - 5 миллион 734 мын адам). взбекстандык галымнын жазуынша
1941-1942 жылдары Кызыл армиядагы 1 млн 700 мын туркicтандык туткынга туcкeн [3, б. 54]. Олар элаз каруландырылган, кебiнiн мылтыктары да, сапер курeктeрi де болган жок, ал туткынга туciп, бiрдeн cэтciздiккe ушырады.
Бeлгiлi болгандай, 1930-шы жылга дешн Орта Азия халыктары эр турлi себептермен эскери кызметке алынбаган ед^ 1941 жылы Кызыл армияга барлыгы 4 млн. 847775 туркicтандык (езбектер, казактар, туркiмeндeр, кыргыздар мен тэжжтер) шугыл турдe шакырылып, мындаганы кайтыс болды, кебi туткынга туcтi. 1941 жылдын жазы-кузiндe Кызыл армия жещлюке ушырау нэтижeciндe жауынгeрлeрдi толыктыруга деген сураныс кушeйгeн туста туркicтандык аймактын адамдары кажетл эскери дайындыксыз, тшп эскери техника жэне жана карумен таныс болмай майданга аттандырылды. Согыстын бастапкы уакытындагы кару-жарак дeфицитi де ез эсерш тигiздi. Сондыктан да туркicтандыктар коргануы тиic немесе шабуылга тiптi карусыз шыгуга мэжбур болды. Орта Азия республикаларынан шакырылган кызыл армиялыктардын басым белiгi кеп уакыт етпей фашиcтiк туткынга туcкeнi танкаларлык жагдай емес. Жауынгерлердщ арасында ез ершмен фашистерге бeрiлгeндeр де болды [2, б. 53].
Легион мэселеа каралган эдебиеттерде кенес эскери туткындарынын жалпы саны эр турлi багаланады. АКЩ зeрттeушici Александр Долин 1941 жылдын сонына таман фашиcтeрдiн колына туткынга туcкeн кенес азаматтарынын саны 3 млн 355 мынды курады деп жазады. Нeмic галымы Христиан Штрайт кенес туткындары 3,9 млн адам болды деп атап етед^ 1941 жылдын 1 мамырына таман олардын саны 5млн. 163мын 381 адамга жeттi. Онын мэлiмeттeрi бойынша, 2 млн 420 мын кенес азаматтары концлагерлерде кайтыс болтан немесе жогалган. Эдебиетте эскери туткындардын саны бойынша ен кеп мэлiмeт ретшде 5млн. 734528 адам курагандыгын атап етедг Бул туралы 1945 жылдын акпанында Ялта конференциясынын ашылуы алдында жарияланды [5, б. 39].
Ортаазиялыктар герман армиясы жэне Ваффен СС курамында да шайкасты. Алайда булар шыгу тeгi мен уйымдастырылуы бойынша ею турлi орган болып табылады. Олардын курылуын карастыру аркылы гана аткарган нeгiзгi кызмeтiн угынуга болады.
Германиядагы улттык-cоциалиcтiк (нациcтiк) козгалыстын бeлceндi кадрлары Sturmabteilung немесе кыскаша СА болды. 1952 жылы акпанда Нацистж партия кайта курылган туста шабуылдык жасактар онын курамына кiрдi. 1929 жылы Гитлердщ езi осы уйымнын кешбасшысына айналды. 1931 жылы Эрнст Ремды шабуыл жасактарынын басшысы етш тагайындады. Осы жылы онын мушeлeрiнiн саны 260 мынга жeттi. Бул эсресе жумыссыз жастардан куралган топ Гитлердщ езше адал болмады. Сонымен катар, олар Гитлер калаган кызметп камтамасыз ету ушiн Жeткiлiктi денгейде тэртiптi болмады [14, б. 1].
Шабуыл жасактарынын iшiндeгi физикалык ^ш тургысынан мыктырак 200 мYшeci Гитлердщ жеке оккагары рeтiндe тандалды. Бул оккагарлардын тобы бастапкыда Stabswache (штаб ^зет), кeйiннeн Stosstrupp Adolf Hitler (Адольф Гитлердщ соккы жасагы), ен сонында Schutzstaffeln, кыскаша СС деп аталды.
1933 жылдын 17 наурызында онжылдык уакытта ушiншi рет Гитлер онын буйрыгына багынатын жеке кузeт тобын куру туралы жарлык шыгарды. Йозеф Зепп Дитрих СС курамынан 120 адамнан туратын топты курды. Бул топ тарихта SS Stabswache Berlin (СС Берлиннщ штабтык гвардиясы) деп аталып, болашак Ваффен СС-тын непзше айналды [15]. Ел басшысы ретшде саяси билш кушeйe бастаган Гитлер Вермахтты (Германиянын карулы куштeрi) колдау кажeттiлiгiн туciндi. Ол кeйбiр эскери басшылардын ыкпалымен шабуыл жасактарын таратып жiбeрдi. Бул уйымнын мYшeлeрi 1934 жылдын 30 маусымы-2 шiлдeci аралыгында жойылды. Ал Кррганыс эшелоны (СС) болса, 20 -шы шiлдeдe Гитлердщ буйрыгымен ¥лттык-cоциалиcтiк нeмic жумысшы партиясы iшiндeгi тэуeлciз уйым мэртeбeciнe кетервд^ Рейсфюрер Кррганыс эшелонынын жогаргы фюрерше тiкeлeй багынуы тшс болды [16].
1936 жылы Ваффен СС ешге белiндi: the SS Verfügungstruppe (СС-тыц диспозициялыц эскерлерг) жэне оган Leibstandarte косылды. Екшш! топ SS Totenkopfverbände («влiм эcкeрлeрi») [17, б. 9]. Генрих Гильмердщ аныктауынша, Вермахт Германиянын сыртынан, ал СС iшiнeн коргайды. Алайда тэуeлciз Ваффен СС-тын толык мiндeттeрi халыкка жарияланбады. Осы жагдайда армия мен онын жеке курамы ултЕтык-социлиспк идеологиядан алыстау болгандыктан, нацисттер Ваффен СС армияга нациcтiк идеологияны eнгiзудe шeшушi релге ие болатынына болжай 6!лд! [17, б. 17].
1933 жылдын кыр^йеинде Гитлер езшщ оккагарларын Leibstandarte SS "Adolf Hitler" («Адольф Гитлер» СС гвардиялык полк1) деп атады. Ваффен СС-тын тарихындагы бетбурыстык кезен 1933 жылдын 9 карашасында жанадан курылган гвардиялык оккагарлардын ант кабылдауы болды. Осы эрeкeтi аркылы олар ездершщ фюрермен cезciз байланыста eкeндiгiн керceттi. Сонымен катар, ант кабылдау рэамшщ маныздылыгы - осы ^ннен бастап Ваффен СС-тын рейсфюрер Гимлер мен ¥лттык-cоциалиcтiк немю жумысшы партиясынын бакылауынан шыккандыгында едг Енд! гитлeрлiк гвардия Вермахт пен полициядан тэуeлciз карулы куштeр репнде керiндi. Бул жанадан курылган крт мемлекет пен партиядан жогары турып, тiкeлeй Гитлермен байланыста болды.
Немю армиясы эуел бастан эр турлi улттардан куралган карулы белiмдeрдi куруга карсы eдi. Мундай катан устаным 1941 жылдын сонына таман толык бас татылды. 1941 жылдын желтоксанында Розенберг «турiк легиондарын» куру кажеттшп керceтiлгeн меморандумды Гитлерге усынды. 1941
жылдын 14 желтоксанында Гитлер бул жоспарды бекiтiп, вермахттын жогаргы баскармасы ресми тYPде бiр тYркiстандык, бiр армениялык, бiр грузиялык жэне мусылман кавказдык легионнын 1941 жылдын 30 желтоксанына дейiн куруга буйрык бердi [18, б. 9]. 1942 жылдын 13 кантарында Жабдыкталган армиянын бастыгы мен Кемекшi армиянын колбасшысы Майер-Мадердын басшылыгындагы Турк1стандык жэне Кавказ-мусылмандык армиянын курылуы туралы буйрык шыгарды. Ол жогарыда аталган жетi дивизиядан жауынгерлердi тандап, оларды ТYркiстан легионына косуы кажет болды.
Шыгыс легионынын курамындагы Татар легионы тарихын зерттеген И. Гилязовтын жазуынша, Шыгыс легионынын жекелеген батальондары эскери iс-кимылFа катысты. Кемiнде алты тYркiстандык, Yш солгYCтiк кавказдык, бес эзiрбайжандык, терт грузин жэне ею армян батальоны 1942-1943 жылдардагы герман армиясынын шабуылына катысты [9, б. 78].
1942 жылдын 18 акпанынан Ромбертовтагы (1942 жылдын жазынан Радомдагы) ТYркiстан легионын даярлайтын эшмшшк органы Шыгыс легиондарын куру штабы (Aufstellungsstab der Ostlegionen) болды. Бiршама уакыттан кейiн онын атауы штаб деп кыскартылып, ал 23 кантардан Шыгыс легиондарынын басшылыгы (Kommando der Ostlegionen) болып езгертiлдi (420, б. 31-32). Эскери туткындар мен Кавказ, Орта Азия халыктарын легимонга кендiру жумыстарын «К уйымдастыру штабы» атты арнайы белiм жYргiздi. Сонымен катар лагерлердеп эскери туткындар арасында насихат жумыстарын журпзетш арнайы белiм курылды. Бул белiмнiн уйымдастырушылык мiндеттерi де болды. Ол этникалык орыстарды кавказдыктардан белiп отырды [18, б. 49].
1942 жылдын 19 акпанынан ТYркiстан легионынын басколбасшысы Майер-Мадер Скерневицтагы 1-mi батальоннын курамынан «450-шi ТYркiстан жаяу эскер батальонын» дайындау Yшiн тагайындалды. Ол жана курылатын легионды шайкаска дайындауы кажет болды. Сонымен бiрге оган осы жогарыда аталган каладагы 2-шi батальоннын жумысын кYшейту мiндетi тапсырылды. Наурыздын басында штаб атты 450^i жаяу эскер батальоннында келес белiмдер болды: 1-шi кыргыз ротасы, 2-шi езбек ротасы, 3-шi казак ротасы, 4-шi тYркмен ротасы, тэжж взводы, шыгыс татар взводы, пулемет взводы кыргыз, езбек пен казак жауынгерлершен куралды, сосын аралас танкiге карсы взвод, саперлiк пен ауыр гранотоменттi взводтар [19, б. 30]. (420, б. 31-32). 1942 жылдын наурызында оккупацияланган кенестiк аумактарда сэйкесiнше катар курылды.
ТYркiстан легионы Легионово каласында каракалпактар, казактар, кыргыздар, тэж1ктер, тYркмендер, езбектер жэне баска да дунгандар, ирандыктар, кашгарлар сиякты азшылыкты кураган улттар мен турды.
ТYркия зерттеушiсi А. Кара легионнын курылуын осылайша сипаттайды: «Шуакты сэуiрдiн кYнi жук машинасы Варшавадан онтYCтiк-батыска карай отыз шакырымдык жерде орналаскан Легионово каласына келд^ Мунда жук келiгi эскери лагерьдщ алдына токтады. Орталыкта агаш барактармен коршалган кызыл кiрпiштен жасалынган жэне мырышталган шатырлы гимарат турды. Бурын поляк армиясынын эскери гарнизоны осында орналаскан, ал казiр ол эскери туткындар лагерше уксамай турды. Мунда Кенес армиясынын курамында туткында болган тYркiтiлдес жауынгерлер эскери дайындыктан етп. Эскери дайындыктан еткен туткындардын катарынан немiс армиясынын курамында Туркiстан легионы курылды. Легион Дагджи Легионовога келгенге дейiн шамамен бiр ай бурын курылган сиякты. «Коркынышты жылдар» романында туткындардын бiрi: «бiр ай етп. Берлиннен адамдар келдi. Олардын арасында немiс тiлiн ерк1н бiлетiндер де бар. Бiздi аланга жинап алып, болды жалынды баяндамалар жасай бастады. Олар бiздi ТYркiстан тэуелсiздiгi Yшiн кYрес жолына туруга шакырды». [3, б. 40].
Олаф Каро деген галымнын жазуынша, Yш тYркiстандык батальон Сталинградтык багыттагы шабуылга катыскан, атап етерлш легионерлдердiн кебi кайтыс болган, ал алты батальон согыстын ен сонында Берлиннын коргауда катысты [20].
Бiрак, Шыгыс батальондарынын барлыгы бiрдей немiс колбасшылыгынын Yмiтiн актамады. Сондыктан, 1943 жылы олар тылдык салаларда жш колданыла бастады: партизандарга карсы кYрес, темiр жолдар мен елдi мекендердi коргау, кеден кызметiн аткару жэне т.б. мундай колдану анагурлым кен болды.
1943 жылдын тамыз айынын ортасында Львов аймагындагы Шыгыс легионерлерiнiн жалпы саны 31 мын болды. Тэртштщ кулдырауы, жауынгерлердщ ашык согыскысы келмеуi, легионерлердiн партизандар жагына ету фактшершщ жиiлеуi, «жау насихатынын» кYшеюi эскери басшылыктын сенiмсiз белiмтердi алып тастауга мэжбYр еттi, олардын орнына жаналарын жiбердi. Алайда, жанадан келгендер де сондай эрекеттерiн керсеттi ... « [9, б. 78]. 1943 жылдын 29 кыр^йеинде Гитлер бул курылымдарды Шыгыстан Батыска ауыстыру туралы каулы шыгарды, сол себептi Шыгыс легиондарынын колбасшылыгы Франциянын онтYCтiгiндегi Мийо каласына ауыстырылды [9, б.78-79].
1943 жылдын аягында ТYркiстан легионы Шыгыс легиондарынын баска курамалардын курамында Францияга жiберiлдi.
Бiрак осы уакытта КСРО-да армия тылында курама-ж1беру пункттерiн куруды кездейтiн 1941 жылгы 27 желтоксандагы Мемлекеттiк Корганыс Комитетiнiн каулысы белсендi турде iске асырыла бастады. Бул пунктшерге туткында болган жэне жаудын айналасында болган бурынгы кызыл эскерлердщ барлыгын олардын арасында тыншылар мен диверсанттарды аныктау максатында жiберу керек ед^ Олар жау армиясынын туткынга алынган сарбаздары ретiнде карастырылды. Олар 1942 жылы 13 кантарда 1шш 1стер Халык Комиссары Л.П. Берия бешткен Iшкi iстер бойынша халык
комиссариатыньщ арнайы лагерьлершде Кызыл Армиянын бурынгы эскери кызметшшер^ туткында болган жэне карсыластын коршауында калгандарды устау тэртiбi туралы Уакытша нускауларга» сэйкес каралды. Арнайы лагерлер желiсi курылды. Кенес Одагына оралган эскери туткындар мен оралмандардыц агымы 1944 жылдан бастап кYрт встi, осыган байланысты 1шш iстер бойынша халык комиссариаты, Мемлекетпк каушаздж министрлiгi жэне СМЕРШ эскери карсы барлау кызмеп алдында (кыскартылган тYPде «Шпиондарга вл1м!») эрбiр келушш тексеру мiндетi койылды. Бул ондаган емес, жуздеген мын, миллиондаган азаматтардын тагдырына катысты едi. Ресей Федерациясынын жогарыда аталган комиссиясынын кужатында айтылгандай, «эскери туткындарга катысты катыгез, адамгершшкке жатпайтын карым-катынас женiстен кейiн де квптеген жылдар бойы сакталды» [21].
1944 жылы басталган кызу шайкастар, Кызыл Армиянын эскерлерiнiн квп адам шыгындары жана толыктыруларды кажет етп. Сондыктан тексеруден кейiн эскери туткындардын бiр бвлiгi армияга жiберiлдi. Немю армиясында, арнайы немiс курылымдарында кызмет еткен квптеген эскери туткындар, сондай-ак «власовтар» урыс кезiнде немесе Германияны женгеннен кейiн усталды. «Власов» армиясынын командалык кадрлары, бейбiт азаматтарга, партизандарга, кенес жэне одактас эскерлерге карсы жазалау операцияларында болган немiс эскерлершщ белсендi катысушылары аныкталды. Бул адамдардын iстерi, эдетте, Yштiктермен, ягни 1шш iстер бойынша халык комиссариаты, Мемлекетпк кауiпсiздiк министрлiгi жэне «СМЕРШ» вкiлдерiмен каралды [21, б. 98].
Сталин эскери туткындардын кукыктары туралы конвенцияга кол коймады. Халыкаралык Кызыл крест уйымынын кенес басшылыгына кенес вшлдершщ эскери туткындарымен кездесуiн втк1зу туралы бiркатар усыныстары мен жолдаулары квсеммен кабылданбады [22]. Осы вз адамдарымен бас тарткан тiрi жэне ес-тусаз жаткан жауынгерлердiн жагдайын ескерiп, олардын кукыгын коргауга Мустафа Шокай бел буды.
Мустафа Шокайдын жан жары Мария Шокайдын жазган мемуарлык енбектерi Мустафа Шокайдын Туркестан легионына катысы барлыгын ашуда жэне онын мемлекетпк тулга ретiндегi саяси квзкарастарын ашып кврсетуде таптырмас дерекквзт Ол естелiктерiнде Мустафа Шокайдын Туршстаннын тэуелсiздiгi идеясына катысты квзкарасын калыптастырудагы кызметiне катысты келесiдей сипаттайды: «Мустафа тар аукымды ултшылдыктын карсыласы болды. Ол ТYркiстан халыктарын бiрiктiру устанымында едi. Орыс улшылдары осыны мойындады, бiрак ТYркiстан халыктарынын мYДделерiмен де, шыккан тегi орыс емес баска да халыктардын мYДделерiмен санаскысы келмедт Бул орыс демократиясынын кагидасы Мустафанын абыройына зор нуксан келтiрдi. Сондыктан да ол 1923 жылы орыс демократтары жэне орыс мерзiмдiк баспасымен карым-катынасын Yздi» [23, б.24].
Мустафа Шокай «Яш Туркестан» журналынын материалдарында больлшевиктердiн мэлiметтерiнiнiн взiн келтiре отырып, кужаттык негiзде ТYркiстандаFы iшкi саяси мен экономикалык жагдайга талдау жасайды. Онын макалалары фактiлердi дербес, обьективп талдау, ак эмигранттык топтарда басым болган большевизмдi багалаудагы асыра сштеушшктщ ыкпалынын жоктыгымен ерекшеленедi. «Яш Туркестаннын» 1929-1933 жж. аралыгында жарияланган барлык 117 нвмерi эр тYрлi аукымдагы мэселелердi камтыды. Олардын арасында Yш негiзгi бвлiмдi атап кврсетуге болады:
а) кенестiк ТYркiстандаFы саяси-экономикалык жагдай;
б) большевиктердiн сырткы саясаты; в) Еуропа мен элемдеп саяси окигалар.
1928 жылы француз тiлiнде Мустафа Шокайдын «Chez les Soviets en Asie Centrale» («Туркестан под властью Советов») монографиясы жарык кврдт Мустафа Шокайдын взi атап вткендей, монографияны жазуга кенес Yкiметiнiн шакыруымен келген француз коммунистерi делегациясынын баяндамасы туртш болган. Социалист Пьер Реноделдiн кттапка алгы свзiнде жазылгандай: «Эрине автор кврсеткен жасырын тустарга катысты фантастикалык мэл1мдемелер жасайтындар оны ТYркiстандаFы кенес билшнщ бар бейнесiн ашканына сынауы мYмкiн. Олардын вкiнiшiне орай, Шокай мырза ен жаксы, ен сенiмдi тэсiлдi колданды. Ол вз окырманын сендiре бiлдi. Ол муны большевикпк кужаттардын взiне CYЙенiп жасайды» [24].
Мустафа Шокай вз макалалары мен монографиясында ТYркiстандаFы карсылыктын пайда болуына экелген кенестiк саясатка катысты квзкарасын бiлдiрдi. Сталиндык улттык саясат жузеге асырылган элеуметтiк жагдайды ол осылайша сипаттайды: «Большевиктердiн ауылдардагы социалистiк курылысы» дегенiмiз бул: бiрiншiден, казак ауылдарына орыс коныстанушыларын енгiзу; екiншiден, казак тургындарынын малын ортак колдануга беру; Yшiншiден, эр тYрлi нэсiлдiк непзде колхоздар мен совхоздарды куру. Бул саясаттын нэтижесiнде турк1стандыктардын бойынан туркшкп жою мен жекелеген казак ултын кайта калыптастыру. Нэтижесiнде Кдзакстанда туратын взбектер, тYркмендер, кыргыздар мен баска да кандас бауырлар «вгей балаларга» айналдырылып, ал Казан твнкерiлiсiн жYзеге асырган орыс кел1мсектер бiздiн аFа-iнiлерiмiз болады, оларга халыктардын квшбасшысы рвл1 берiледi» [7].
Немiстер тарапына жауынгердердщ арасында вз ерк1мен вткендер болганын немiс галымдары да атап втедт Немiс галымдарынын жазуынша, кенестiк эскери кызметкерлердщ басым квпшiлiгi (3,6 млн. адам) туткынга тусп немесе согыстын алгашкы тврт айында немiстерге вз ершмен берiлдi, ал немiс армиясы вз кезепнде 2 миллион адамга жоспарлап концлагерлер дайындган едi [25]. Жау колында калган кенес жауынгерлершщ квлемiнiн квптiгi баска да шетелдш авторлармен баяндалады: «1941 жылы немютердщ устап алган эскери туткындарынын санынын квптiгi тек эскери шабуылды гана емес, iрi
кeлемдi дезертирлiк эрекетгердi кврсетедi. Он мындаган орыстар немiстер тарапына етл» [26, 6.300]. Осы жагдайга байланысты агылшын тарихшысы Д. Гренвилл «егер КСРО-нын ыдырауы екiншi дYниежYiзiлiк согыс басталганга дейiн орын алган да, согыстын нэтижесi баска болар едЬ» деген болжам жасайды [26, б. 323].
Немiс тарабынын мэлiметгерi бойынша 1942 жылдын мамырында ресми тYPде кашкындардын саны 10962, маусымда - 9136, шiлдеде - 5453, тамызда - 15345, кыркртекте - 15011, казанда - 79769 адамды курады. 1943жылы олардын саны кYрт азайып, 26108 адам болды [9, 79].
1941 жылдын 22 маусымында Германиянын Кенес одагына шабуылы Парижде «курметп туткындар» регiнде Ресейден кеткен Yш жYЗ эмигрант туткындалып, Компьен камалына камалды [27]. Осы камалда Yш апта бойы Мустафа Шокай да болды. 1941 жылдын 22 маусымындагы Мустафа Шокайдын камалуы туралы Мария Шокай келесiдей баяндайды: «Бул шамамен сагат Yш кезi болды... мен алдымен ерлердiн етштерш тарсылын есгiдiм ... бiзге конырау шалды. «Бул Шокайдын пэгерi ме?. Ашыныз», - дедi Мустафа ... Yшеуi немiс формасында турды. Олардын бiрi аягын есiк пен кабыргасына арасына койып, бэрi кiрдi. Мустафа жакында ораламын аландама дедi. «Бул эдеттеп кужаттарды тексеру. Тексередi жэне ж1беред^ - дедi ол... Сонымен Мустафанын заттарын жинай бастадым. Немютердщ бiрi менiн сонымнан андып жYPдi. Мен: «неге бiздi туткындайды, бiз большевиктер емеспiз гой? дедiм. Ол бул буйрык деп жауап бердi жэне камауга алудын себепгерiн eздерi бiлмейгiнiн айтты... КYнi-гYнi мен ^тумен болдым. Мустафа кайта оралмады... Туткындалган орыстарды Компьен камалында устауда деп кездейсок есгiп калдым... Ек1 апта еткеннен кешн 23 мамырда, ягни туткындалган кYннiн ергесiне жазган хатын алдым... Тагы бiр апта етп. Бiр кYнi кешкiсiн сагат алтылардын кезiнде есiк конырауы шырылдады. Еакп ашып, Мустафаны кeрдiм. Бул сондай кYгпеген куаныш едi» [23, б. 104-105].
взшщ Yш апталык (22 маусым-13 шiлде аралыгы) Компьен камалында болган уакыты туралы Мустафа Шокай былай дедi: «Маган бiр сагат бурын радиодан сез сейлеу усынылды, бiрак мен отандас туткындарды кермешнше насихатты жYргiзбеймiн деп бас тарттым. Маган iсгерiмдi бiгiруге бiр ^н берiлдi... Мен кызыгушылыгымды тугызган адамдармен таныстым, олардын арасында орыстар да, шетелджтер де болды... Мен eзiмдi олардын ортасында жасарып кеткендей сезiндiм, сгуденггiк кездерiмдi еске алдым, Петербургтеп сгуденггiк шактарды ойладым. Бiзде Компьен орманында таза ауада тамаша лекциялар, саси диспуттар eгкiзiлдi. Мен де ТYркiстан туралы баяндама жасадым. Тындаушылар кеп болды, олар баяндамага риза болып, тагы да окуым сурады. Мен баяндама жасайтын кYнiмдi белгшеп едiм, аяк астынан комендатурага шакырып, боссын деп жариялады. Туткындагы тYркiстандыктармен кездесуге катты аландап жYрмiн. Ортак гiл таба алар ма екенбiз?» [28].
Мария Яковкызы «оралганнан кешн еш кYннен сон Yйге тангы сагат алтыларда ек1 эскери адам Мустафаны экетуге келгенш баяндайды. Мустафа Шокай узакка кегпеймiн деп ойлап, жылы киiмдерiн алмады. «Ен кеп дегенде бiр ай болармын деп кетп» [23, б. 105-106]. Осы кеткеннен одан хабар болмаган. Тек карашада гана Мустафа Шокайдын лагерлерге барганы туралы алгашкы хаты келд^ "Карашада Мустафа хатын жiбердi. Ол эскери туткындардын жангYршiкгiрерлiк азаптары туралы жазды. Бул байгус адамдар корлыкка тYCтi, кез-келген кателiгi Yшiн оларды атып тастады. Мустафа бул жайдын жанына катты батып жатканын жэне немютерден оларды аяуын жалына сураганын жазды. Ол еврейлер сиякты CYндетке отырганы Yшiн ату жазасына кеалген 35 мусылманнын eмiрiн аман сактап калды. Лагерлерде адам жеу басталды. Суык аязда олар жауын мен кардан кутылу Yшiн колдарымен орды казды. Мундайды кергенше елген артык»- деп жазды Мустафа Шокай.
Кешннен Мария Шокай хаттарды Сувалки мен Ченстоховтан ала бастады. взiнiн сонгы хатында Мустафа Шокай былай жазды: «Менщ туркiстандыктармен кездесуiм кеп нэрсеш eзгертгi. Ол менiн ез болжамдарынын растыгын кeрсетгi. Туткындардын арасынан ез туысымды кездестiрдiм. Кайтар кезде оны eзiммен экетуге тырысамын. Менiн Yндеулерiм эсерi болган сиякты. Алда жумыс кеп. Мен бiр eзiм Yлгермей бара жатырмы. Кeмекшi керек. Лагерьлердi карантинге жапканша Yлгеруiм керек» [23, б. 106108].
Осылайша Мустафа Шокай лагерлерде болып туткындардын жагдайын жаксартуга барын жасауга тырысты. Бiрак, ол берлиндык дэрiгерлердiн аныктама кагазы мен моласындагы тактада жазылган 1941 жылдын 27 желтоксанында кайтыс болды. Ал, легион келер жылы курылды.
Корытындылайтын болсак, екiншi дYниежYзiлiк согыс кезещндеп экери туткындар мэселесi, эаресе Туркестан легионы элi де зертгеудi кажет ететiн такырып. Кенестiк идеологиядан тыскары жана обьективтi кезкарас тургысында казiргi уакытта Мустафа Шокайдын ез енбектер^ шетелдiк мурагаттары негiзiнде кенеслк тарихы бурмалаушылык болгандыгы айкын болып отыр. Туркiстан легионы бул бiрден калыптаскан жасак емес, онын алгышарттары ТуркiстандаFы согыска дейiнгi саяси-экономикалык жагдайда жатыр. Ел азаттыгын ансаган халыктын рухын Мустафа Шокай кетере бшд^ бiрак ол легионды курган емес.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Шакибаев С. Падение «Большого Туркестана». - Алма-Ата, Жазушы, 1972.
2. Хайитов Ш. А. Историческая судьба туркестанских военнопленных второй мировой войны. https://cyberleninka.ru/article/n/istoricheskaya-sudba-turkestanskih-voennoplennyh-vtoroy-mirovoy-voyny
3. Абдуакап Кара «Истина Туркестанского легиона- между свастикой и красной звездой». Исследование/перевод с казахского языка. - Астана, Исследовательский институт «Общественное мнение», 2015. - 98 с.
4. Коренюк Н. Трудно жить с мифами (генерал Власов и Русская освободительная армия) // Огонёк. 1990. № 46. С. 29-31; Катусев А. Ф., Опаков В. Г. Движение, которого не было, или история власовского преда-тельства // ВИЖ. 1991. № 4. С. 18-28; № 7. С. 12-20; № 12. С. 31-41; Савченко А. Ничего, кроме правды? За что умирали солдаты РОА? // Независимая газета. 1991. 23 марта; Катусев А. Ф. Иуды (Власовцы на службе фашизма) // ВИЖ. 1990. № 6. С. 68-81; Перченюк Ф., Сидельников В. Прагу освобождали дважды // Московские новости. 1991. 5 мая; Пальчиков П. А. История генерала Власова // ННИ. 1993. № 2. С. 123-144.
5. Гилязов И. А. Военно-политический коллаборационизм тюрко-мусульманских народов СССР в годы Второй мировой войны. Автореф. дисс. ... докт. ист. наук. Казань, 1999.
6. Кокебаева Г.К. Германия-Россия-СССР: политика, война и плен. Монография. - Алматы: Казак университет^, 2009. - 345 с., Кокебаева Г.К. Из истории создания Восточных легионов: предпосылки и статистика. Вестник КазНПУ. Серия «Исторические и социально-политические науки», №1(60), 2019. -С. 89-97; Кекебаева Г.К. Мустафа Шокай жэне Еуропадагы тYркi эмиграциясы // ¥лы дала тарихы: тарихтан казiргi заманга дешн». Халыкаралык Еуразиялык форумньщ материалдары. 1-том / Жалпы ред. баскарган Е.Б.Сыдыков. - Нур-Султан: Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У, 2019. - Б. 142-148.
7. Садыкова Б. История Туркестанского легиона в документах. Алматы, 2002; Садыкова Б. Мустафа Чокай в эмиграции. Алматы: Мектеп, 2009. — 248 с.
8. Кокебаева Г.К. Из истории создания Восточных легионов: предпосылки и статистика. Вестник КазНПУ. Серия «Исторические и социально-политические науки», №1(60), 2019. - С. 89-97
9. Гилязов И. Восточные легионы: Тюрки в составе германского вермахта// Родина. 1999. №7. - С. 75-79.
10. Судьба военнопленных и депортированных граждан СССР. Материалы Комиссии по реабилитации жертв политических репрессий // Новая и новейшая история России. 1996. № 2. С. 95-96.
11. Шелленберг В. Секретная служба Гитлера. Мемуары начальника управления шпионажа и диверсий службы безопасности СД / Пер. с английского. - Киев, 1994. - С. 123.
12. Vladimir Ilyich Lenin, "The Right of Nations to Self-Determination," in Collected Works, vol. 20 (Moscow: Progress Publishers, 1964), p. 397.
13. Lenin, "Speech on the National Question" in Collected Works, The Revolution of 1917: From the March Revolution to the July Days, vol. 20, p. 314.
14. Gordon Williamson, Waffen-SS Handbook 1933-1945 (Gloucestershire: Sutton Publishing, 2005)
15. Williamson, Waffen-SS Handbook 1933-1945 (Gloucestershire: Sutton Publishing, 2005), p. 3, Stein, pp. 3-4.
16. English translation of the newspaper report in Völkischer Beobachter, July 26, 1934. "The Führer elevates the SS to a standing of an Independent Organization." Document No. 1857-PS, the Avalon Project.
17. George H. Stein, The Waffen-SS: Hitler's Elite Guard at War 1939-1945 (Ithaca and London: Cornell University Pres, 1986), p. xxvii.
18. Romanko, "The East Came West: Muslim and Hindu Volunteers in German Service, 1941-1945," p. 48.
19. Hoffmann J. Die Ostlegionen 1941-1943, Rombach Druck- und Verlagshaus. 1986.
20. Caroe, Olaf. Soviet Empire. The Turks of Central Asia and Stalinism. London-New York. 1953, p.251.
21. Судьба военнопленных и депортированных граждан СССР: Материалы Комиссии по реабилитации жертв политических репрессий // Новая и новейшая история России. 1996. № 2. С.93-94,96.
22. Halil Burak Sakal. Germany and Turkestanis during the course of the world war II (1941-1945). The department of international relations bilkent university ankara. july 2010
23. Чокай Мария. Я пишу Вам Ножана: Воспоминания,письма, документы. - Алматы: Кайнар, 2001.
24. Чокай-оглы М. Туркестан под властью Советов //Society for Central Asian Studies - Reprint series N8 // Oxford, 1986. - С.31-34.11. von zur Muhlen, Patrik. Zwischen Hakenkreuz und Sowjetstern. Der Nationalismus der sowjetischen Orientvolker im 2.Weltkrieg., Dusseldorf, 1971, S.57.
25. von zur Muhlen, Patrik. Zwischen Hakenkreuz und Sowjetstern. Der Nationalismus der sowjetischen Orientvolker im 2.Weltkrieg., Dusseldorf, 1971, S.57.
26. Гренвилл Дж. История ХХ века: Люди, события, факты / Пер.с английского. - М.,1999.
27. Любимов Л. На чужбине. - Ташкент, 1965. - С.314; Шкаренков Л.К. Агония белой эмиграции. -М., 1987. - С. 184.
28. Яш Туркестан. Париж, 1949-1950. С.8.
