DO‘STLIK VA O‘RTOQLIK INSONPARVARLIKNING YUKSAK AXLOQIY ME’ZONI SIFATIDA Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

DO'STLIK VA O'RTOQLIK - INSONPARVARLIKNING YUKSAK

AXLOQIY ME'ZONI SIFATIDA

* ; i>

»

Avazbekova Shohsanam Nurmamat qizi

NamDU 1-bosqich magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.6697308

>j*~ Щ >

>ж.<\ ъ Л

Annotatsiya. Maqolada do'stlik va o'rtoqlik tushunchasining mazmuni, mohiyati, uning inson hayotidagi o'rni va ahamiyati fikrlar tahlil etilgan. Tayanch tushunchalar: do'stlik; o'rtoqlik; birodarlik; ittifoqlik.

Jamiyatda manaviy-axloqiy muhitni sog'lomlashtirish ko'p qirrali jarayon bo'lib, bunda talim-tarbiya tizimida barcha qismlarning alohida o'rni va roli bor. Do'st qalbini munavvar etish, uni buyuk maqsadlarga yo'llash uchun ichki raqobat

Ka'lui 7л1л1 rr1 ax rn Ка'исп! п Ало m 1 о tri о 1л Am 11 inonnl 11л Pifn-fl nti-m fnmurnlnrn тгаш^пгчгтп

bo'luvchi g'oya bo'lishi, u odamlarda komil insonlik sifatlarini tarbiyalash vositasiga

>

aylanmog'i lozim. Ertangi jamiyat va kelajak avlod ijtimoiy hamda manaviy qiyofasi bugungi tuzgan rejalarimiz, amalga oshiradigan ishlarimizga monand tarzda namoyon bo'ladi. Talim-tarbiya sohasida nazarda tutilayotgan yangi tizimning g'oyaviy-

»

nazariy asoslarini aniqlash, iymonli komil inson shaxsini shakllantirish hamda O'zbekistonda iymonli komil insonlar ittifoqini vujudga keltirish, shu jihatdan ulkan tarixiy ahamiyat kasb etadi.

Yuksak odob a axloqqa ega bo'lgan olijanob va mehnatsevar kishilar o'zlarini hamisha xalq bilan birga his qiladilar; qo'lga kiritgan yutuqlarini "faqat o'zimniki" demaydilar, o'rtoqlarim va do'stlarimning yutuqlari, jamoaning yutug'i deydilar. Ular do'stlariga, hamkasblariga mehribonlik ko'rsatadilar, qo'pollik va maqtanchoqlik qilmaydilar. Tabiiiyki, bunday kishilarning o'rtoqlari va do'stlari ko'p bo'ladi.

Xushomadgo'ylik, laganbardorlik, xudbinlik va mansabparastlik axloqsizlikning yaramas sarqitlaridan biridir. Ular o'zlarining shaxsiy manfaati yo'lida kishilarga yaqinlashib, do'st tutinadilar. Bu albatta, soxta - o'tkinchi do'stlik. Hatto shunday hollar ham bo'ladiki, ba'zi munofiqlar o'z o'rtoqlari haqida og'iz ko'pirtirib, maqtovga tushadilar, uni ko'klarga ko'taradilar, lekin kezi kelganda orqasidan

J-jt

l-\ Г» ' Ii + 11 Л11МГ1 1l /-] n 11 Г-1ЛЛ r»Tr/4l I n 1l n-ffr» Л I 11 1 11 Гг 1 Л Í-1+-I Г1 n 11 /Ч <1 1 V\ <11 7"1 1 l~~r ' Г» 1

g'iybat, bo'hton qilishdan toymaydilar, hatto uning ustidan qalbaki, lg'on-yashiq

ш

ig'volarni tarqatadilar. Xalqimizda:

"Do'stlik barcha boyliklardan afzal";

"Arpa bug'doy bir kuningga yaraydi, sodiq do'sting o'lguningcha yaraydi"; "Do'st achitib gapirar, dushman - kuldirib"; "Do'st-do'stning oynasi"; "Do'st-do'stning tayanchi";

Ы> 3 ]> <}>

a I

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

"Do'st-do'stni kulfatda sinar";

"Do'st yomon kunda bilinadi"; "Do'st so'zini tashlama, tashlab boshing qashlama"; "Do'st uzoqda bo'lsa ham ko'ngli yaqin"; "Do'st yuzingga boqar, dushman izingga"; "Do'stning eskisi yaxshi, kiyimning yangisi"; "Do'stdan molini ayamagan, eldan jonini ayamas"; "Do'sting bilan sirdosh bo'l, qilgan ishiga qo'ldosh bo'l"; "Do'stingga qo'shiq ayt, mehringni qo'shib ayt";

"Do'stsiz boshim, tuzsiz oshim" kabi ko'pgina maqollar borki, bularda do'stlikni qadrlash masalasi olg'a surilgan.

Har kim qo'lidan kelganicha xalqqa xizmat qilsa, odamlarga foyda va yaxshilikni ravo ko'rsa uning do'stlari ham, o'rtoqlari ham, birodarlari ham ko'payaveradi. Aksincha, o'zini ko'pchilikdan olib qochsa, birovga yaxshilikni ravo ko'rmasa, boshqaning muvaffaqiyatidan ruhlanmasa, o'zi ar'imagan yutuqlaridan mag'rurlanib, manmanlikka berilib ketsa, bunday kishilarning na do'sti, na o'rtog'i, na birodari bo'ladi.

| ^Mji

Do'sti yo'q odamni o'ldiringlar, deydi arablar.

Bu gap benihoya alam va i'tirob bilan aytilgan se'ilib turibdi. Buning ma'nosi shuki, do'stsiz odam - kishilik jamiyatiga begona. Agar taqdir odamga sahovat ko'rsatib, dunyodagi eng buyuk baxtni tortiq qilmoqchi bo'lsa, degan edi Ernest Telman, uni sadoqatli do'stlar bilan siylaydi. Demak, do'st orttirgan odam, bilingki,

odobli, shirinsuxan, beg'araz va sahovatlidir.

Do'stlik qanday paydo bo'ladi?

i :

Uning o'lchovi bormi?

Bor bo'lsa, ularni nimalarda ko'rish mumkin? Do'stlikda qadrlanadigan tomonlar nimalardan iborat?

Do'stlik hissi insonnng boshqa fa'ilatlari singari birdaniga, bir vaqtda paydo bo'lmaydi. Kishi o'sib-ulg'ayib borgan sari turmush tashvishlari va muammolarini bartaraf etishda hamkor bo'ladigan. Shodlik va quvonchlarini baham ko'radigan odamga ehtij se'adi. Bunday ehtijni se'maydigan inson bo'lmaydi, dunda. J-jt

Do'stlik natijasida kishilar o'rtasida eng yaqin munosabatlar paydo bo'ladi. Tomonlar bir-birlariga do'stmi' deb aytmasa ham shart-sharoit, qarashlar birligining o'zi do'stlikni tug'diradi. O'zaro mehr, ma'naviy yaqinlik, umumiy manfaatlar birligi oqibatida vujudga kelgan kishilarning chinakam ittifoqi - bu do'stlikdir.

Chinakam do'stlik ayrim o'zinda qarindoshlik aloqalaridan ham mustahkamroq bo'ladi. Do'stlikning kuch-qudrati eng og'ir paytlarda mashaqqatli onlarda yaqqol ko'zga tashlanadi.

Do'stlik bir-birining fa'ilati, aqli va iqtidoriga tan berishda ko'rinadi.

m ^ » i>

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

Chinakam va yaxshi do'stga ega bo'lish - inson uchun katta quvonch, o'rtoqlik

va do'stlik har bir inson hatida alohida o'rinni egallaydi. Shuning uchun ham, ikki do'st baham ko'rsa, bitta qayg'u yarimta bo'ladi, degan naql bor.

Do'stlik beg'ara' va beminnat bo'lishi kerak. O'z do'sti uchun inson hamma narsaga qodir bo'lmog'i, uning uchun har qanday fidoyilikka tayr turmog'i lo'im. Xalqimiz do'sting uchun zahar yut, deydi. Do'st senga mehr qo'ygan va senga ya shilik odam, bu bilan seni barchani sevishga va hammaga ya shilik qilishga o'rgatadi; do'st seni himoya qilishga tayr, bu bilan u dundagi barcha monliklardan

О J 1 о J ■> о

nafratlanishni o'rgatadi; do'st sendan o'zida yo'q narsani qidiradi; sen esa undan o'zingda yo'q narsani izlaysan, do'st - sening yanada yaxshi bo'lishingni istaydi; sen qanchalik aqlli, kuchli, sahiy qalb, mehri otash bo'lsang, bu xislatlar faqat uning uchun emas,balki barcha odamlar uchun qilinatganligini mamnuniyat bilan ma'qullaydi. G'alabangdan quvonadi, mag'lubiyatingdan hafa bo'ladi. U seni hammadan yaxshi tushunadi, fahmlaydi, senga ishonadi. Bunday do'stlikdan doimo nur g'ilib turadi, undan yaxshilik urug'lari unib chiqadi. Mirzo Abdulqodir Bedil

aytganidek:

Do'st birla hat - rohat, tanho yashamoq otash, Gul anga tushar sho a ayrilsa dara tidan.

»

Do'stlik inson hatini boy, quvonchli va baxtir qiladi, unga ma'no va ma'mun

beradi, o'zlariga baxt-iqbol keltiradi. Do'stlik kishilarni bog'laydigan kuch sifatida

ijtimoiy axloqiy qimmatga ega. Shuning uchun u o'z mohiyatiga ko'ra jamoatchilikni 1 •

taqo o etadi.

Ana shunday go'zal tuyg'uni har dim qadriga etish kerak. Ba'zan shunday so'zlar quloqqa chalinib qoladi: tanish-bilishlar ko'p-u, do'stlar kam, ho'irgi kunda sadoqatli do'st topish qiyin, birovga yaxshilik qilib bo'lmaydi va hoka'olar.

Bundaylarni vahima va shubha bandasi deymiz. Bunday kishilarning o'zlari biron-bir marta birovning dardiga sherik, quvonchiga oshna bo'lganmikanlar, biron-bir kishiga beg'araz yaxshilik qilganmikanlar? Bunday kishilar turmushiga, boshqalar bilan qilatgan munosabatlariga sinchiklab nazar tashlar ekansiz, faqat ular hatda "o'zimiz bo'lsa-gu, boshqalar bo'lmasa", "olsag-u, bermasak" degan qoidaga sunishlarini ko'rasi'. Bunday "soyasi yo'q", "o'zim bo'lay" deydigan kishilardan

J-jt

odamlar o'zlarini chetga oladilar.

Afsuski, do'stlikni o'rgatuvchi fan yo'q. Ammo odamgarchilik qoidalari bor. Bu qoidalar bir-biriga yaqin kishilarning yuksak madaniyatini, ayni vaqtda o'zaro mas'uliyatni ham talab etadi. O'zaro mas'uliyat esa fidoyilikni, talabchanlikni, prinmpiallikni taqo'o etadi. Nosir Xisrav aytganidek: Chinakam do'st aytgan har o'git, masal -

m

Sirti - zahar erur, tomiri - asal.

i >-;> Ъ-4 >

: * ^ * п>

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

Inson hati xatolardan xoli emas. Hamma ham o'zining xatti-harakatlariga tanqidiy baho bera olmaydi. Ammo kamchiliklarni chetdan ko'rgan kishilar o'sha odamning yu'iga aytishga iymanadilar, tanimagan kiishlarning gaplari insonga og'ir botadi. Do'sting xatolaringni yu'ingga aytsa, buni tan olsangu, yo'qotishga harakat

mi

qilsang. O'zingni qanchalik engil se'asan, kishi. Do'stni xatolardan saqlab qolish -bu insonning muqaddas burchidir.

Qo'shiqda aytilganidek, do'st bo'lish oson, uni saqlash qiyin. Do'stlikni saqlash, e''o'lashning o'ziga xos qoidalari. fidoyiliklari bor. Buni do'stlikni u'oq yillar saqlab qolgan odamlar yaxshi biladi. Haqiqiy do'stdan ajralish vatan bilan vidolashishga tengdir, deydi dono xalqimiz. zero, do'stga vafo qilmagan odam vatanni ham qadrlay olmaydi.

Inson do'stlikka va do'st topishga alohida ahamiyat berishi lozim. Hammani ham do'st deb bilish laqmalikdir. Kishining do'stligi bir marta sinaladi. Ammo unutmaslik kerakki, do'sti ko'p kishining hati engil ko'chadi. Shuning uchun ham

vol ni-mir7 n-f-i f\ rr minrr+n КлЧпо 1 л о m /inr пплпптгг Ki ff о Кг\Ч о о I/а' -t~\ г! с»1л поп nnf

xalqimiz, do'sting mingta bo'lsa kam, dushmaning bitta bo'lsa ko'p deb nasihat

>

*

qiladL

Do'stlik va o'rtoqlik inson axloqining muhim kategoriyalaridan hisoblanadi. shunga ko'ra "do'st", "o'rtoq", "birodar" tushunchalari axloq kodeksidan alohida

с • i

o rin olgan.

Ma'lumki, davlatimiz va hukumatimiz fuqarolarni demokratik jamiyat qurish ishiga sadoqat, ona-Vatanga jo'shqin muhabbat, mehnatga va jamoat mulkiga yangicha munosabatda bo'lish, do'stlik va o'rtoqlik ruhida tarbiyalash borasida ko'plab ishlarni amalga oshirmoqda. Bi' hamma uchun qimmatli bo'lgan "Do'st", "O'rtoq", "Birodar" so'zlarini tez-tez tilga olib turamiz. Chunki bu so'zlar barcha o'zbek millati vakillari uchun qadrli va qimmatli, shu bilan birga tushunarli bo'lgan chuqur ma'no - insonparvarlik mujassamlashgandir.

Insonning ajoyib fazilatlaridan biri - do'stlikdir. Kishi kishiga do'st, o'rtoq va birodar - bu yangi fuqarlik jamiyati quruvchisining axloqiy printsipi kishilar o'rtasida insonparvarlik munosabatlari va o'zaro hurmat demakdir.

Do'stlik bor joyda mehru muhabbat, vafo, sadoqat, samimiylik, adolat, haqiqat qaror topadi,bu esa insonning qalbiga, ruhiga, tafakkuriga ijobiy ta'sir ko'rsatib,

J-jt

yaxshilikka undaydi.

ш

Kishilar qalbidagi do'stlik tuyg'ularini o'lchaydigan muayyan bir mezon va qolip bo'lmasa ham, mehr-muhabbat, g'amdard-hamdamlik, samimiylik, ishonch, o'zaro hurmat do'stlik nishonasidir. Do'stlik sifatlari avvalo turmush sharoitida,

iw

>*

mehnat jaranida kishilarga bo'lgan hurmat va munosabat bilan o'lchanadi. Hurmat bilan mehribonlik egi'akdir.

i»

:>q> q> >

I >■;> >

WiW к/

>q )> q )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

Inson hamma vaqt yaxshi kishilar bilan do'st, o'rtoq, birodar bo'lishni istaydi va

#

shunga erishishga harakat qiladi. Bu - bir jihatdan ancha og'ir ham. Og'irligi shundaki, bu do'stlikni hamisha e'zozlash, hurmatlash, qadrlash kerak bo'ladi.

- Do'stning do'stligini qanday bilish mumkin? - deb so'ragan odamlarga Suqrot Hakim shunday debdi:

- Agar birovni o'zingizga do'st qilib olmoqchi bo'lsangiz, avval uning tarjimai holini shunday o'rganing! Birinchidan, u kishi shlik vaqtida o'z ota-onasiga qanday

V

! И*

muomalada bo'lgan? Ikkinchidan, qarindosh va o'rtoqlari uning muomalasidan ro'i bo'lganmi? Uchinchidan, u odam yoshlik davrini kechirgandan keyin go'zal muomalasi bilan hammaning muhabbatini o'ziga jalb etganmi yoki bad muomala egasi bo'lib, hammani o'zidan bezdirganmi? To'rtinchidan, birov unga yaxshilik qilgan bo'lsa, u shu yaxshilik qilan odamdan minnatdor bo'lganmi? Unga ham yaxshilik qilganmi? Beshinchidan, kayf-safo, aysh-ishratga berilganmi? Faqat o'z manfaatinigina ko'zlaydiganmi, yo'qmi? Ma'naviy kamolot insonning qalbini, ruhiy

Alnminon l/al m ли1лт7лп1 nrvrli pnnir ' ^Kal/ vol m rv'^imn гт 1л аЧтпо Innvinn n n

olamidan kelib chiquvchi hodisadir. O'zbek xalqi o'zining ko'hna tarixida ne-ne

bosqinchiligu, qirg'inbarot urushlarni ko'rgan. Lekin uning ma'naviyatidagi insonparvarlk fazilatlari, ezgulik, mehr-oqibat, do'stlik, odamgarchilik, olijanoblik, shirin so'zlik doimo saqlanib, sayqallanib keldi.

»

Ulug' sohibqiron Amir Temur o'z tuzuklarida «Adolat va insof bilan jangchini, Alloh yaratgan bandalarini o'zimdan rozi qildim. Gunohlariga ham, begunohiga ham rahm qilib, haqqoniyat yuzasidan hukm chiqrdim. Xayr-insof ishlari bilan do'stlar ko'nglidan joy oldim», - deb yozgan.

Abu Rahyon Beruniyning fikricha, muruvvatli, mard kishi o'zining urug'-aymog'iga ko'mak berish bilan chegaralanmaydi, balki muloyimligi, irodaliligi, kamtarinligi, insonni qadrlashi tufayli martabasi oliy darajaga yetadi. Demak, jamiyat oliyjanob odamlar hisobiga o'sadi. Ma'naviy hayot musibatli kishilarga hamdard bo'lish, muhtojlarga, keksalarga, ayollarga yordam berish, hojatbarorlik, fazilatlar samimiylik, kamtarinlik kabi fazilatlar orqali rivojlanadi. Faqat insonparvarlik orqali inson bir-birini anglaydi va insonlar ichida o'z o'rnini egallaydi. Hayotning sirli tomoni shundaki, bunday kishilarning ishi unumli, harakatlari qafiy, topgan mol-mulklari barakali bo'lib boradi.

J-jt

---„„„„uiKtr ----------^—

Alisher Navoiy tana aralashgan yaxshilik va muruvvatni insonning ma'naviy

ш

hissiyoti salbiy ekanidan dalolat, deb hisoblaydi. Ta'nasiz muruvvat bu sahiylikdir. Hayotdagi ko'p holatlardan ko'rinadiki, kishilarning do'stlikdarajasi unga o'zgalarning ehtiyoji tushganda bilinadi. Ana shu sinov uning ma'naviy olami

! и*

qaydarajada ekanligini belgilaydi. Do'stlik o'z navbatida oqibatni keltirib chiqaradi. Oqibat esa insonlar o'rgatasidagi munosabat zanjiridir.

Do'stlikning go'zal xislatlaridan yana biri olijanoblikdir. Xalqimiz turmush

, • •_______• „ • • _ i • , • ____• ,______ •

tarzining asosiy xususiyatlari, ruhiyati, shuningdek, urf-odat va ananalari ham ayni

а j

>>

* : >

й*

*ф:

>>

#ф>

^ >3> 1

Я>

>3»

Ы >

! Й> #ф>

ы*

>

>j* Ы>

} >5>

Ы )>

• >4>

+И >

< j>j:>

Ы > < >j>

*ф>

Ы i>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5

shu faazilat asosiga qurlgan. Mahallalarda to'y-marakalarning o'tkazilishi, ularga qo'ni-qo'shni, qarindosh-urug'ning qatnashuvi, oilda bola tug'ilishi va uning tarbyasiga barchaning ishtiroki, biror fojiadan butun mahalla ahlining tashvishlanishi yoshlar ongida milliy qadriyatlarni xalqimizning o'ziga xos axloqiy fazilatlarini shakllantirishda katta ahamiyatga ega.

Qisqa qilib aytganda, olijaynoblik asosan, biror yaxshilikni o'zga kishilarga ham istashdir. Bunday sifat do'stlikga xizmat qilishga bel bog'lagan oliyjanob kishilarda bo'ladi. Oliyjanoblik ham jamiyat azolari orasida o'zaro muhabbatni mustahkamlashga xizmat qiladi. Buning aksicha, do'stl faqat o'zi uchun yaxshilikni istash xudbinlikka olib keladi. Oliyjanoblik esa insonni kamolotga, jamiyatni esa saodatga yetaklaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

1. Y3ÔeK пeдaгoгикaси aнтoлoгияси: Икки жилдлик. Ж.1. / Тузувчи-муaллифлaр: К.X,oшимoв, Сaфo Очил /. -Т.: "Укитувчи" нaшриёти, 1995 й. -464 б.

2. Зуннушв А. Пeдaгoгикa тaриxи. -Т.: "Шлрк;" нaшриёт-мaтббa aкциядoрлик KoMnaH^^ бoш тaxририяти. -2004 й. -335 б.

3. Xaca^oeBa О. Ba бoшк;aлaр. Oila pedagogikasi. Т., «Aloqachi», 2007, 384 bet.

hm*

Qj^f^S).

■

*4>

m*

Ц'Й

Шщ

У

Я

Чч

>

>

86

Ы >

*ф>

*Ф>

зн >

ш >

Ц

Щ >

ш >

m >

i> * *ф>

q >3*

Ц >р

q > >

q

q >3*