CC BY
3International scientific and practical conference "Methodology of teaching foreign languages - innovations, traditions, problems and their
solutions" March 15, 2024
DISKURS HODISASINI O'RGANISHDA ZAMONAVIY YONDASHUV Buzrukova Maxina Muxamadxonovna
Sharof Rashidov nomidagi SamDU DSc doktoranti, buzrukovam@rambler.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.10818198
Annotatsiya. Mazkur maqolada diskurs tushunchasi haqida tilshunoslarning qarashlari keng yoritilgan. Turistik diskursning mohiyati va xususiyati haqida tushuncha berilgan. Mamlakatimiz hayotida turizm faol o'rin egallashi, xorijlik mehmonlarningyildan-yilga qiziqishi ortib borishi tufayli, turistik diskurs masalasi olimlar e'tiborini o'ziga keng tortmoqda.
Kalit so'zlar: turistik diskurs, diskurs, nutq, matn, nutq nazariyasi, adresat, adresant, tafakkur, sayohat.
«Diskurs» tushunchasi haqiqatdan ham lisoniy faoliyatning murakkab tarkibli, ko'p jihatli hodisalaridandir va shu bois, unga beriladigan tavsiflarning bir xil bo'lishi qiyin masala.
Frantsuz olimi P. Serio hozirgi paytda «diskurs» termini sakkizta ma'noda ishlatilayotganini qayd etadi [Serio 1999: 26-27] :
1) nutq tushunchasining muqobili, ya'ni har qanday nutqiy tuzilmani atash uchun;
2) alohida nutqiy tuzilmalar ketma-ketligini o'rganuvchi «matn grammatikasi»ning ob'ekti bo'lgan birliklarni nomlash uchun;
3) nutq nazariyasi yoki pragmatika doirasida nutqiy tuzilmaning adresatga ta'siri ba'zan «diskurs» atamasini oladi;
4) ba'zi holatlarda muloqotdoshlar suhbati «diskurs» deya nomlanadi;
5) E. Benvenistning talqinicha, so'zlovchining nutqi «diskurs» sub'ektsiz kechadigan «bayon»ga qarama-qarshi qo'yiladi;
6) ba'zan til va nutq (language/discourse), o'zaro unchalik farqlanmaydigan hodisalar sifatida qaralsa, boshqa paytlarda lisoniy birliklar faollashuvi darajasida farqlanadi. Natijada, «tilda» va «nutqda» yo'nalishidagi tadqiqotlar paydo bo'ladi;
7) «diskurs» termini ayrim paytlarda turli omillar tomonidan lisoniy tanlovga qo'yiladigan cheklovlarga nisbatan ham ishlatiladi;
8) diskurs tahlili odatda diskurs va nutqiy tuzilmani farqlash talabini qo'yadi. Nutqiy tuzilma frazalar ketma-ketligidan iborat bo'lsa, diskurs - uni boshqaruvchi mexanizmlar nuqtai nazaridan qaraladigan nutqiy hodisa».
Ravshanki, tilshunoslikda «diskurs» terminining mazmun-ma'nosi turli nuqtai-nazardan yoritiladi. Tilshunoslarning diskurs haqidagi turlicha tasavvurlari faylasuf M. Fukoning kontseptsiyasida ham o'z aksini topgan. Faylasufning ishlarida diskurs «nutq», «fikr yuritish», «tafakkur» ma'nolarida ishlatilgan. Olim diskurs nazariyasiga aniq tarixiy davr, voqealarni tahlil qilish maqsadida murojaat qiladi va shu usul unga nutq va tafakkur o'rtasidagi bog'liqliklarni aniqlashga imkon beradi [Fuko 1996: 83-84].
Diskursiv faoliyat ikkita bir-biriga qarama-qarshi rollar, ya'ni so'zlovchi va adresat faollashuvini talab qilganligi bois, nutqiy muloqotning tahlili shu tamoyillarga nisbatan yo'nalish oladi. Diskurs tashkil topishi jarayonini modellashtirish uni tushunish modelidan farq qilishi aniq. Diskursologiyada ikkita tahlil yo'nalishining shakllanishi xuddi shunga bog'liqdir. Diskursning shakllanishi o'rganilganda, masalan, lisoniy birliklar tanlovi, ularning faollashuv qoidalari kabilar aniqlansa, tushunish modelida e'tibor kognitiv mexanizmlarga qaratiladi. Bundan tashqari, lisoniy muloqot jarayonini matn nuqtai nazaridan talqin qiluvchi uchinchi yo'nalish ham shakllanmoqda.
International scientific and practical conference "Methodology of teaching foreign languages - innovations, traditions, problems and their
solutions" March 15, 2024
Shu jihatdan, o'zbek olimasi A. Z. Normurodovaning bergan ta'rifida ushbu hodisaning keng qamrovliligi aks topganini alohida ta'kidlamoqchimiz: «Diskurs - matnni kommunikatsiyada, harakatda, sotsiomadaniy kontekstda bo'lishini taqozo etadigan hamda lisoniy va nolisoniy omillar, axborotlar (olam, kechayotgan voqealar, qadriyatlar haqidagi bilim) bilan bog'liq murakkab kommunikativ hodisadir [Normurodova 2020: 29].
Darhaqiqat, diskurs tahlili lisoniy omillar bilan bir qatorda, nolisoniy omillar bo'lgan muloqot ishtirokchilari, kommunikativ maqsad va pragmatik mo'ljal, muloqot vaziyatini hosil qiluvchi zamon, makon ko'rsatkichlari, sotsiomadaniy va qomusiy bilim, matn janri kabilarni ham e'tiborga olishni taqozo etadi [Ashurova, Galieva 2016: 133].
Lyu Xuan asarlarida qo'llanilgan kognitiv tilshunoslik salohiyati turli til madaniyatlari asosida "sayohat" asosiy turistik kontseptsiyasini kontrastli o'rganish imkonini berdi [Lyu Xuan, 2004]. Diskursga oid tadqiqot paradigmalarining ko'pligiga qaramay, sotsiolingvistik yondashuv hali ham tilshunoslarning katta e'tiborini tortadi, chunki ishtirokchilarning ijtimoiy o'rni va vaziyat matni tilni amalga oshirishga bevosita ta'sir qilib, kommunikativ harakatlar va nutqni shakllantirish xususiyatlariga ko'ra muloqotni farqlash imkonini beradi. Muloqot va diskursivlikning zamonaviy talqini shaxsni til prizmasi, lingvistik ong orqali muayyan madaniyat vakili sifatida tushunishga to'g'ri keladi.
Olib borilayotgan tadqiqot konventsiyalari turizm nutqini sotsiolingvistikaga mos ravishda ko'rib chiqishni o'z ichiga oladi, chunki zamonaviy turizm nutqi ijtimoiy-madaniy globallashuv jarayonlarni aks ettiruvchi va qadriyatlarning umumiyligi, kommunikativ xatti-harakatlarning parallelligi va shaxsiy omilning yuqori roli bilan tavsiflanadi. [Mityagina, Novikova, 2015, p. 290310].
Demak, turizm nutqi doirasidagi muloqot sohasi turizmdir. A.Ya. Flier fikriga ko'ra, turizm ommaviy madaniyat hodisasidir, turizm o'yin-kulgi, xizmat ko'rsatish, sog'lomlashtirish, dam olish, marketingni shakllantiradigan boshqa sohalarning elementlari va xususiyatlarini birlashtiradi. [Flier, 1998, b.138-148].
REFERENCES
1. Ashurova D.U., Galieva M.R. Text linguistics. - T.: Turon Iqbol, 2016. - 324 p.
2. Фуко М. Порядок дискурса // Воля к истине: по ту сторону власти. Работы разных лет.
- М.: Касталь, 1996. - С. 83-84.
3. Новикова, Э. Ю. Информационный поиск в работе переводчика: обзор опыта, вопросы дидактики / Э. Ю. Новикова // Homo Loquens: (Вопросы лингвистики и транслятологии): сб. ст. - Вып. 8 / редкол.: В. А. Митягина (отв. ред.) [и др.]. -Волгоград: Изд-во ВолГУ, 2015. - С. 95-107.
4. Нормуродова А.З. Вербальная экспликация антропоцентризма в англоязычном художественном дисскурсе. Дисс. ... докт. филол. наук. - Т., - 2020. - 245 с.
5. Флиер, А. Я. Массовая культура и ее социальные функции / А. Я. Флиер // ОНС. - 1998.
- № 6. - С. 138-148.
