CC BY
390>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6
DISKURS TUSHUNCHASI VA UNING LINGVOKULTUROLOGIK
" ~ ~ " ~ ~ ~ ~ ~ " ~ ~ " - - -
TALQINI
> . „
Xodjayeva Shoiraxon Marifjon qizi
Andijon davlat universitetining Pedagogika instituti O'zbek tili va adabiyoti yo'nalishi magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.6783649
P-<\ > Cj )><#
Annotatsiya: Diskurs - ekstralingvistik omillar bilan birgalikda uyg'un, voqelik nuqtai nazaridan qaralayotgan matn, maqsadli harakat sifatida odamlarning o'zaro munosabati va ularning ongli mexanizmlari (kognitiv jarayonlari)ning tarkibiy qismi sifatid ko'rib chiqiladigan nutqdir. Ushbu maqolada hozirgi zamon tilshunoslikda dolzarb bo'lgan diskurs tushunchasi va uning lingvokulturologik talqini yoritilgan.
Kalit so'zlari: diskurs, lingvokulturologiya, matn, kommunikatsiya, lisoniy birlik, antropotsentrik, badiiy matn, adabiy aspekt.
Annotation: Discourse is a text that is considered in harmony with extralinguistic factors, from the point of view of reality, as a purposeful action, which is considered as an integral part of human interaction and their conscious mechanisms (cognitive processes). This article discusses the concept of discourse and its linguocultural interpretation, which is relevant in modern linguistics.
Keywords: discourse, lingvoculturology, text, communication, linguistic unit, anthropocentric, literary text, literary aspect.
Аннотация: Дискурс - это текст, который рассматривается в гармонии с
экстралингвистическими факторами, с точки зрения действительности, как
целенаправленное действие, которое рассматривается как неотъемлемая часть
/
взаимодействия людей и их сознательных механизмов (когнитивных процессов). В данной статье рассматривается понятие дискурс и его лингвокультурологическая интерпретация, актуальная в современном языкознании.
Ключевые слова: дискурс, лингвокультурология,текст, коммуникация,
*>:> i>
*
языковая единица, антропоцентризм, художественный текст, литературный аспект.
т
ш-
I )>'> >
Bugungi zamonaviy tilshunoslik sohasida "Diskurs" atamasi juda keng qo'llanilmoqda. "Diskurs - bu ekstralingvistik-pragmatik, sotsial-madaniy,
! K*
psixologik omillar bilan birgalikdagi izchil matn hisoblanib maqsadli ijtimoiy harakat sifatida qaraladigan nutq, odamlarning o'zaro ta'siri va ularning ongi mexanizmlari (kognitiv jarayonlar)da ishtirok etuvchi komponent sifatida qaraladi. Shu sababli
«J- 1,_____55 ______J it____,i-„55 ______J J______1J „С1____1___UJ1___„1____J ___________
"diskurs" atamasi, "matn" atamasidan farqli o'laroq, hayot bilan aloqasi tiklanmagan
Ы> 31> <}>
u>,* ^ «KQs
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6
qadimiy va boshqa matnlarga qo'llanilmaydi"[1.:65]. Y.S.Stepanov diskursni
_ ... quyidagicha ta'riflaydi: Diskurs - bu "tilda til" [2.:15], lekin maxsus ijtimoiy shaklda berilgan. Diskurs, haqiqatan ham, tilda bo'lgani kabi, uning "grammatikasi" va "leksikoni" ko'rinishida ham mavjud emas. Har qanday diskursning o'ziga xos sinonim almashtirish qoidalari, o'z haqiqat qoidalari, o'z odobi bor.
Diskurs tushunchasi lingvistik atama sifatida o'tgan asrning o'rtalarida tilshunoslikka kirib keldi. Tilshunoslikda u, dastlab, gap yoki nutqda bog'langan va kelishilgan oqibat sifatida tushunilgan bo'lsa, zamonaviy lingvistikada murakkab
Ol O J o
kommunikativ hodisa sifatida izohlanmoqda. Tilni pragmatik nuqtai nazardan tadqiq etishga bag'ishlangan ishlarda diskurs atamasi sakkiz xil ma'noda qo'llangan:
eusuga uag ishlangan ishlarda diskurs atamasi sakkiz xil ma noua qo naugan
1) so'z muqobili;
2) frazalardan o'lchami bo'yicha ortadigan birlik;
3) nutq vaziyati hisobga olingan holda fikrning adresatga ta'siri;
m
IM
4) suhbat, nutqda so'zlovchi pozitsiyasi;
6) lisoniy birliklardan foydalanish;
7) fikrning ijtimoiy yoki mafkuraviy cheklangan turi;
8) matn hosil bo'lish shartlarini tadqiq etishga mo'ljallangan nazariy qurilmalar n .QÄl
[1:96].
Golland tilshunosi T.A.van Deyk diskursni bir nechta bosqichda nazar solishni taklif qiladi [2.:16]. U keng ma'noda diskursga majmuaviy kommunikativ hodisa, tor ma'noda esa kommunikativ faoliyatning yozma yoki nutqiy muloqot mahsuloti sifatida qarash kerakligini ta'kidlab o'tadi. T.A.van Deyk diskurs va matn o'rtasidagi farqni shunday belgilaydi: diskurs - aktual aytilgan matn, ya'ni faol nutqiy harakat, matn esa til tizimiga yoki shakliy lisoniy bilimlarga tegishli fikrlarning mavhum
rrrn m m o i >"7111 oITI rlir
grammatik tuzilishidir.
Diskurs - suhbat turi. Diskurs janr kabidir. Nutqiy janr - tipik tuzilishi, lingvistik vositalardan foydalanishning o'ziga xosligi, aniq adresat, o'ziga xos kommunikativ maqsad va informativlik, imperativlik, etiketlik kabi jihatlari bilan
m
ajralib turuvchi nutq turi hi^Wanadi. Diskurs nafaqat og'zaki, balki yozma diskurs ham mavjud bo'lib, milliy tip doirasida diskursning adabiy va badiiy turini tanlash ham bunga yaqqol namuna bo'ladi. Shu munosabat bilan, diskursiv amaliyotda (keng J-jt ma'noda nutq) muloqotning kommunikativ, interaktiv va perseptiv tomonlari namoyon bo'ladi, deb taxmin qilish mumkin: ma'lumot va ma'lum bilimlarni uzatish
(muloqot), nutq sheriklarining ma'lum bir ijtimoiy-madaniy aloqasi sifatida. Nutq
J 1 > ' ^^ \ 1 >
madaniy hodisa sifatida, birinchi navbatda, axloqiy, utilitar va estetik jihatlarda milliy
madaniyatning qadriyat dominantlarini aks ettiruvchi, o'ziga xos xususiyatlarining
yig'indisida tavsiflanadi.
Diskurs matnni kommunikatsiyada, dinamik holatda, sotsiomadaniy kontekstda,
lingvistik va ekstralingvistik omillar ta'sirida, lisoniy va nolisoniy axborotda (olam,
* : j*
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6
hodisalar haqidagi bilim, fikr, qadriyatlar) ko'rib chiqishni nazarda tutuvchi
#
murakkab kommunikativ-kognitiv hodisa. Sanab o'tilganlar diskursni tushunish, qabul qilish va talqin qilishda muhim rol o'ynaydi. Diskursning o'ziga xosligi uning antropotsentrikligi hamda muallif tomonidan modellashtiriluvchi o'zgacha olamning badiiy manzarasini obrazli shaklda ifodalay olishidir. Shu ma'noda diskurs kommunikatsiyaning eng murakkab turlaridan biri bo'lgan badiiy-adabiy muloqotning bir turi sifatida namoyon bo'ladi. Uning subyektlari nafaqat muallif va
! Ш-
kitobxon, balki personajlar hamdir.
Badiiy matnning nutqiga kelsak, u boshqa nutq turlaridan sezilarli farq qiladi, bu muallif va oluvchi o'rtasidagi munosabatlar va o'zaro ta'sirning alohida turini, dunyo haqidagi madaniy, estetik va individual bilimlardan foydalanishni va uning aksini aks ettiradi. atrofdagi haqiqatga alohida munosabat.
Adabiy aspektdagi diskurs muammosi mashhur frantsuz olimlari M.Fuko, S.Todorov, Y.Kristeva, R.Bart asarlarida, shuningdek, rus olimlari M.M.Baxtin,
V Л/Г T \ 1 I ЧЛ 1^',-,'k Ç M Drr>Trfmnn T D С m i rn Л17
Y.M.Lotman, V.I.Tyup tadqiqotlarida ko'rib chiqilgan, S.N.Broytman, I.P.Smirnov,
I.V.Samorukov, Y.Rudnev, P.A. Kovalev [2.:15], xususan, nutq nazariyasi, diskursiv poetika va diskurs tahlillari to'liq hal qilinmagan va qo'shimcha o'rganishni talab qiladi.
»
Badiiy nutqlar, o'z mohiyatiga ko'ra, madaniyat shakllaridan birini ifodalaydi, madaniy axborot nuqtayi nazaridan ahamiyatli emas. Bu badiiy nutq ijtimoiy-madaniy, estetik va hissiy ma'lumotlarning tashuvchisi hisoblanadi. Ta'kidlash joizki, badiiy matnda mavjud bo'lgan madaniy ma'lumotlar bosqichma-bosqich
voraV+ArriQ £»rra V\r»'1iV\ Vi or vil tnrHcim ma+nlorHo +iir1ir>Via ictrtr] 1 m é»+i1qHi Тнпгг
xarakterga ega bo'lib, har xil turdagi matnlarda turlicha taqdim etiladi. Eng muhimlari - bu inson faoliyatining intellektual va ma'naviy sohalarini aks ettiruvchi
J>
matnlar, ularning maqsadi xususiyatlari muallif hukmlari, qarashlari va baholari bilan chambarchas bog'liq. Bunday matnlarni talqin qilish o'quvchining madaniyatshunoslik malakasini, milliy madaniy qadriyatlar va ustuvorliklarni bilishini talab qiladi. Lingvistik madaniyatdagi madaniy ma'lumotlar - ma'lum bir madaniyatga xos hodisalar: voqeliklar, taniqli shaxslar, tarixiy voqealar, shuningdek, afsonalar, tasvirlar, e'tiqodlar, urf-odatlar, urfodatlar va boshqalar.
Bilamizki, Lingvokulturologiya - til-shunoslikning til, madaniyat, xalq J-jt madaniyatining tilda namoyon bo'lish xususiyatlarini aks ettiruvchi, o'rganuvchi fan. Til bir-liklarining lingvokulturologik tahlili tilshunoslik va madaniy hamjamiyatning o'ziga xos xususiyatlari, milliy-madaniy xarakteristikani tavsiflaydi, kommunikativ
4 ^^ \ 1>
toifa, milliy madaniyat tushunchasining ahamiyatini tushuntiradi [5.:413].
j>*
Lingvokulturologiyaning asosiy vazifasi ma'lum bir lingvokulturologik doiraning muloqot makonining madaniy kelib chiqishi, diskurs va til, shuningdek, lisoniy birlikning madaniy belgilar terminlari interpritasiyasi, xalqning tarixiy xotirasi prizmasidan kelib chiqqan holda tavsiflashdan iborat[6.:263].
Ы> 3 ]> <}>
а >
u>,* ^ t<ns
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6
Shu jihatdan olib qaraganimizda, diskursni lingvokulturologik jihatdan tahlil
qilish matnning lingvokulturologik maydonini tashkil etuvchi lingvokulturologik birliklar tizimini aniqlashni, matnning mazmuniy-tematik dominantlari sifatida madaniy tushunchalarni o'rganishni, nutqni individual - muallifning tilshunosligi sifatida ko'rib chiqishni o'z ichiga oladi. "Madaniy ahamiyatga ega so'z boyligi, -deb to'g'ri yozadi O.S.Chesnokova, - o'ziga xos konseptual va konnotativ yukka ega[4]. Boshqacha qilib aytganda, tabiatan bunday so'zlar qimmatli ma'lumot ombori, ammo tayyor bo'lmagan odam uchun, agar siz ularning ma'nosini
JJ о > о о
tushunmasangiz, tushunishga jiddiy to'sqinlik qilishi mumkin. Bunday asarlar tabiatan qo'llaniladi, chunki ulardagi ma'lumotlar keyinchalik hayotda (ishda, sayohatda va hokazo) foydalanish uchun berilgan. Badiiy adabiyot, bunda estetik funksiya axborotdan ustun bo'lsa-da, xuddi shunday rolni bajarishi va xalq tarixi, madaniyati va kundalik hayoti haqida ekstralingvistik bilim manbayi bo'lishi mumkin.
Ungv^utarntog™ tevcsta dfckrn bilan bog'Hq ^Irntiga kdsak, shuni
aytish lozimki, diskurs ham boshqa til birliklari qatorida bu sohaning tadqiq obyektlaridan biri hisoblanadi. "Lingvokulturologiya" kitobining muallifi V.A.Maslova bu borada quyidagicha yozadi: "Matn tilshunoslik va madaniyatning
haqiqiy kesishuv nuqtasidir. Zero, diskurs til hodisasi va uning oliy sathi hisoblanadi, shu bilan birga, u madaniyat mavjudligining amal qilish shakli hamdir" [6.:427].
jP? : Г' Щ-Щ
1 > \ )>-Ш-: Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Арутюнова Н. Д. Дискурс // Лингвистический энциклопедический
словарь. - М. : 1990
2. Абдуназарова Н. "Дискурс"ни изохлашга булган турлича ёндашувлар. Academic research in educational sciences. 2021, №4
3. Сафаров Ш. Прагмалингвистика. - Т.: 2008
4. Usmanova Sh. Lingvokulturologiya. - T.: 2014.
5. Газизов Р. А., Мурясов Р. З. Лингвокультурология и современная лексикография. 2016.. № 2
6. Маслова В.А. Лингвокультурология.-М.: 2001
т/-™..... л /г т:„™х ™
*
7. ^осимова М. Бадиий нутк индивидуаллигининг лингвистик
Ш
хусусиятлари. филол.фан номз.дисс...Т.2007
8. Ф.Усманов. Узбек тилидаги ухшатишларнинг лингвомаданий тадкики. URL: http://library.ziyonet.uz/static/lib/reader-pdf/web/viewer.html7file =http://library.ziyonet.uz/uploads/books/251467/5e1c61965017c.pdf
9. Usmanov F.F. Linguocultural competence as the means of identifying images in fixed similes // Theoretical & Applied Science. №5 (73). 2019. p. 17-20.
URL: http://www.t-science.org/arxivDOI/2019/05-73/05-73-4.htm
u>,* ^ «KQs
ш
к*
Г-5 J?
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №6
10. 9. Nurmanova D. Linguistic Concept of the Text // Pindus Journal of Culture, Literature, and ELT. 2021/9/18. -P. 65-67. URL: https: //literature.academicj ournal .io/index.php/literature/article/view/85
11. Nabiyeva D.A., Nurmonova S.D. Современное Жанроведение Или Генристика: Теории, Методы, Перспективы // Theoretical & Applied Science. 2020/4. -C. 824-827. URL: https://www.elibrary.ru/item.asp?id=44843224
12. Таджибаева М.А. Традиционные образы в узбекской джадидской поэзии // Проблемы востоковедения. 2012. 2 (56). - С. 53-58. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/traditsionnye-obrazy-v-uzbekskoy-dzhadidskoy-poezii-1
>
иф
эй* >*
79
&Ц >
q И> ^H >
-J , 1м
щ >
*Ъ>
q
Ш >
>
^й >
q> *
q >3*
q > > Ы >
q q
