CC BY
74III. MOLIYA, PUL-KREDIT VA BANK
BANK TIZIMI VA UNING MAMLAKAT IQTISODIYOTIDAGI MUHIM
O'RNI
Malikova D.M.
SamlSI, "Investitsiya va innovatsiyalar" kafedrasi katta o'qituvchisi To'xsanboyev J.
SamlSI talabasi
Annotatsiya. Banklar iqtisodiyotdagi asosiy moliyaviy vositachilardir. Shunga ko'ra, butun iqtisodiy tizimning izchil rivojlanishi banklarning faoliyati qanchalik barqaror va samarali tashkil etilganiga bog'liq. Ushbu maqolada bank tizimi tushunchasi, bank tizimining turlari, bank tizimining asosiy funktsiyalari va mamlakat iqtisodiyoti uchun ahamiyati borasida fikr-mulohazalar keltirilgan.
Kalit so'zlar. Bank tizimi, Markaziy bank, tijorat banklari, universal banklar, ixtisoslashgan banklar.
Abstract. Banks are the main financial intermediaries in the economy. Accordingly, the consistent development of the entire economic system depends on how stable and efficient the activities of banks are. This article provides opinions on the concept of the banking system, types of the banking system, the main functions of the banking system and its importance for the country's economy.
Keywords. Banking system, Central Bank, commercial banks, universal banks, specialized banks.
Bank tizimi - moliyaviy institutlar (banklar), bank faoliyatini amalga oshirish uchun mamlakatda qabul qilingan qoidalar va tartiblar majmuidir. U ma'lum bir mamlakatda faoliyat yurituvchi barcha banklarni, shuningdek, bank faoliyatini nazorat qiluvchi va tartibga soluvchi organlarni (markaziy bank) o'z ichiga oladi. Jahon miqyosida bank tizimining bir qancha turlari farqlanadi, jumladan:
1. Markazlashtirilgan bank tizimi: Bu tizimda barcha banklar mamlakatdagi barcha pul muomalalarini nazorat qiluvchi va tartibga soluvchi yagona markaziy bank qoshida bo'ladi.
2. Markazlashtirilmagan bank tizimi: Bu tizimda banklar bir-biridan mustaqil ishlaydi va umumiy tartibga soluvchi organga ega emas. Har bir bank o'z faoliyati to'g'risida qaror qabul qiladi.
3. Umumjahon bank tizimi: Bu tizimda banklar depozit hisobvaraqlari, kreditlash, investitsiya xizmatlari, qimmatli qog'ozlar savdosi va boshqa moliyaviy xizmatlarni o'z ichiga olgan keng ko'lamli bank xizmatlarini taqdim etadilar.
4. Ixtisoslashgan bank tizimi: Bu tizimda banklar bozorning ma'lum bir segmentiga e'tibor qaratadilar yoki muayyan funktsiyani bajaradilar. Masalan, qishloq xo'jaligi banklari, investitsiya banklari, ipoteka banklari va boshqalar.
Bu bank tizimlarining ba'zi turlari bo'lib, mamlakat va undagi tartibga qarab bank tizimining boshqa ko'rinishlari ham mavjud.
Xususan, O'zbekistonda ikki pog'onali bank tizimi: Markaziy bank va tijorat banklari.
Bank tizimining asosiy funktsiyalari quyidagilardan iborat:
1. Moliyaviy xizmatlar ko'rsatish: mablag'larni saqlash, kreditlar berish, to'lovlarni amalga oshirish, ishonchli boshqaruv, investitsiya faoliyatini amalga oshirish va boshqalar.
2. Kapitalni shakllantirish va taqsimlash: banklar omonatlarni jalb qiladi va ularni kreditlar, investitsiyalar va boshqa turdagi aktivlarga aylantiradi.
3. Pul-kredit siyosatini olib borish: Markaziy bank muomaladagi pul miqdorini tartibga soladi, makroiqtisodiy barqarorlikka erishish uchun foiz stavkalarini va boshqa chora-tadbirlarni belgilaydi.
4. Moliyaviy barqarorlikni ta'minlash: moliya tizimining barqarorligini ta'minlash va moliyaviy inqirozlarning oldini olishda banklarning o'rni tengsiz.
5. Mijozlarning manfaatlarini himoya qilish: banklar o'z mijozlarining moliyaviy operatsiyalarining xavfsizligi va maxfiyligini ta'minlaydi, shuningdek, amalga oshirilgan operatsiyalarning qonuniyligi ustidan nazoratni amalga oshiradi.
Bank tizimini tashkil etish va uning faoliyati kapital, likvidlik, risklarni boshqarish va bank faoliyatining boshqa jihatlariga qo'yiladigan talablarni belgilovchi huquqiy hujjatlar va normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi.
O'zbekiston bank tizimi mamlakat iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo'lib, uning rivojlanishida muhim rol o'ynaydi.
Tijorat banklari O'zbekiston bank sektorida asosiy kuch bo'lib, eng keng tarqalgani hisoblanadi. Ular hisobvaraqlar ochish va yuritish, kreditlar, depozitlar, pul o'tkazmalari va boshqalarni o'z ichiga olgan moliyaviy xizmatlarning keng spektrini taklif qilishadi.
Xalqaro amaliyotda faoliyati va mulkchilik shakliga qarab tijorat banklarining bir necha turlari mavjud. Ulardan ba'zilari quyidagilarda keltirilgan:
1. Universal banklar: Depozitlar, kreditlar, kredit kartalari, ipoteka, investitsiya xizmatlari va boshqalar kabi keng turdagi xizmatlar va mahsulotlarni taklif qiluvchi tijorat banklarining eng keng tarqalgan turi.
2. Ixtisoslashgan banklar: Bu banklar bozorning muayyan tarmoqlari yoki xizmatlariga ixtisoslashgan, masalan, ipoteka banklari, investitsiya banklari, faktoring banklari, kichik biznes banklari va boshqalar.
3. Chakana banklar: Ushbu banklar chakana mijozlarga xizmat ko'rsatishga qaratilgan bo'lib, hisobvaraqlar ochish, debet va kredit kartalarini chiqarish, iste'molchilar ehtiyojlari uchun depozitlar va kreditlar berish kabi xizmatlarni taklif qiladi.
4. Korporativ banklar: Bular korporativ mijozlarga xizmat ko'rsatishga ixtisoslashgan va kompaniyalarga kreditlar berish, to'lovlarni qayta ishlash, korporativ hisoblarni boshqarish va moliyaviy maslahatlar berish kabi xizmatlarni ko'rsatadigan banklardir.
5. Investitsiya banklari: Bu banklar bozorda aksiyalar va obligatsiyalarni joylashtirish, shuningdek, investitsiya maslahati va moliyaviy rejalashtirish kabi turli investitsiya operatsiyalarini tashkil qilish bilan shug'ullanadi.
6. Xorijiy banklar: Bular bir davlatda tashkil etilgan, lekin boshqa mamlakatlarda faoliyat yurituvchi va xizmat ko'rsatuvchi banklardir.
7. Xususiy banklar: Bu banklarning asosiy ta'sischilari jismoniy shaxslar hisoblanadi, mazkur toifadagi banklar boy mijozlarga xizmat ko'rsatishga e'tibor qaratadi va boylikni boshqarish, investitsiya va soliqni rejalashtirish xizmatlarini taklif qiladi.
Yuqoridagilar dunyoda mavjud bo'lgan turli turdagi tijorat banklariga misollardir. Ularning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega va mijozlar ehtiyojlariga mos keladigan maxsus xizmatlarni taklif etadi.
Shunday qilib, bank tizimi mamlakat iqtisodiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo'lib, moliya bozorini qo'llab-quvvatlash, moliya tizimining barqarorligini, moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkoniyatlarini va tadbirkorlikni rivojlantirishni ta'minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Frederic S.Mishkin. The economics of money, banking and financial
markets. Pearson Education Limited. 2015. 695 pages.
2. Омонов А.А., Коралиев т.М "Пул ва банклар" Дарслик. Т.: "ИКТИСОД-МОЛИЯ", 2019 й. - 461 б.
3. Маликова Д. М. и др. СУЩНОСТЬ И ВИДЫ ДЕНЕЖНЫХ СИСТЕМ //ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. - 2023. - Т. 20. - №. 5. - С. 17-22.
4. Malikova, D., Ochilova, I., & Abdurakhmanov, S. (2023). ANALYSIS OF PROFITABILITY OF BANKS AND WAYS OF IMPROVING THE EFFICIENCY OF THE BANKING SYSTEM. The Journal of Economics, Finance and Innovation, 809-815. Retrieved from http://sbtsuejournals.uz/index.php/EFI/article/view/143.
5. Маликова Д. М., Хазратов Д. СТАНОВЛЕНИЕ БАНКОВСКОЙ СИСТЕМЫ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН И ЕЕ СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ //Gospodarka i Innowacje. - 2023. - Т. 35. - С. 746-750.
