Научная статья на тему 'ДАРЁДАН КАНАЛГА ТЎҒОНСИЗ СУВ ОЛИШ САМАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ'

ДАРЁДАН КАНАЛГА ТЎҒОНСИЗ СУВ ОЛИШ САМАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
40
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АМУДАРЁ / КАНАЛ / ТЎғОНСИЗ СУВ ОЛИШ / ЛОЙқА / ИНШООТ / ДАРЁ / САТХ / САРФ

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Жамолов Ф.Н., Ҳикматов Ф.Ў., Холмўминов С.Б.

Ушбу мақолада Амударёдан тўғонсиз сув олиш соҳасида АБМК га кафолатли, сифатли сув олишни ва лойқа оқизиқларнинг каналга кирмаслигини таъминлайдиган гидравлик схемаларнинг оптимал вариантини танлаш орқали, пионер траншеянинг геометрик ўлчамлари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INCREASING THE EFFICIENCY OF GETTING WATER FROM THE RIVER TO THE CANAL WITHOUT A DAM

In this article, the geometric dimensions of the pioneer trench are presented, with the selection of the optimal option of the hydraulic schemes, which ensure guaranteed, high-quality water intake to the ABMK in the field of water intake from the Amudarya without a dam, and the prevention of turbid effluents from entering the canal.

Текст научной работы на тему «ДАРЁДАН КАНАЛГА ТЎҒОНСИЗ СУВ ОЛИШ САМАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ»

УДК: 626/627:556

Жамолов Ф.Н.

"ТИК.ХММИ" Миллий тадцицот университети Бухоро табиий ресурсларини бошцариш институти

Хцкматов Ф. У.

"ТИЦХММИ" Миллий тадцикрт университети Бухоро табиий ресурсларини бошцариш институты

Холмуминов С. Б.

2 Абдулла Цодирий номидаги Жиззах давлат педагогика институти

ДАРЁДАН КАНАЛГА ТУГОНСИЗ СУВ ОЛИШ САМАДОРЛИГИНИ

ОШИРИШ

Аннотация. Ушбу мацолада Амударёдан тугонсиз сув олиш соуасида АБМК га кафолатли, сифатли сув олишни ва лойца оцизицларнинг каналга кирмаслигини таъминлайдиган гидравлик схемаларнинг оптимал вариантини танлаш орцали, пионер траншеянинг геометрик улчамлари келтирилган.

Калит сузлар. Амударё, канал, тугонсиз сув олиш, лойца, иншоот, дарё, сатх, сарф.

Jamalov F.

"TIIAME" National Research University Bukhara Institute of Natural

Resources Management Hikmatov F.

"TIIAME" National Research University Bukhara Institute of Natural

Resources Management Kholmominov S.

Jizzakh State Pedagogical Institute named after Abdulla Qadiri

INCREASING THE EFFICIENCY OF GETTING WATER FROM THE RIVER TO THE CANAL WITHOUT A DAM

Abstract. In this article, the geometric dimensions of the pioneer trench are presented, with the selection of the optimal option of the hydraulic schemes, which ensure guaranteed, high-quality water intake to the ABMK in the field of water intake from the Amudarya without a dam, and the prevention of turbid effluents from entering the canal.

Keywords. Amudarya, canal, water intake without dam, muddy, structure, river, level, consumption.

Эксплуатация йилларида АБМК дан утказиладиган сув сарфлари бир неча марта ошган ва хозирги кунда 400 м3/с га етади. АБМК бош иншоотини ва каналини куп марталаб гидромеханизация мосламаларини кенг куллаш билан реконструкция килиш окибатида бундай сув сарфларини утказиш мумкин булди. Сув олиш хажмларининг ошиши билан бирга сув билан бирга кирадиган лойка хажми хам ошган. Дарёдан кириб келувчи катта микдордаги сузувчан ва жалб этиладиган лойкалар канал узанида чукиб, каналнинг жонли кесимини ва сув утказиш кобилиятини камайтиришга олиб келади [7,8].

Т/Р Ойлар Лойка микдори (м3)

1 Январ 209249

2 Феврал 200277

3 Март 332359

4 Апрел 865136

5 Май 1602825

6 Июн 1635860

7 Июл 1431403

8 Август 1202243

9 Сентябр 502904

10 Октябр 255941

11 Ноябр 123263

12 Декабр 181485

Жами: 8542945

Амударёдан АБМК бош иншоотигача булган ораликда чуккан лойка

микдори, мл

1800000

1600000

1400000

1200000

1000000

800000

600000

400000

200000

10

12

14

0

0

2

4

6

8

Каналнинг зарур сув утказиш кобилиятини саклаб туриш учун эксплуатация хизмати сув олиш каналлари узунлиги буйича киришдан то АБМК бош иншоотигача тозалаш ва узан ростлаш ишларини уз вактида бажариш учун земснарядларни катта сарф харажатлар билан ишлатишга мажбур булиб келмокда. Бунда АБМК ги кириш канали бош кисмида узанни ростлаш ишлари олиб борилмокда. Яъни земснарядлар ёрдамида узан тубидан казиб олинган лойкаларни узаннинг ювилган кисимига ташаш ёрдамида узаннинг кенглигини торайтириб, окимнинг тезлигини оширишмокда.

1-рaсм. АБМК ra кириш кисмидaги yзaнни лойкaдaн тозaлaш

Баъзан cyв олиш каналларининг узунлиги кишги даврида юз метрлардан бир неча километрларгача ошади.

Узаннинг иш^^ив, жадал кайта шаклланиши ва cyв олиш каналлари узунлиги бyйичa лойккалар чукиши жараёнининг мураккаблиги тозалаш ишларини ташкил этишда земшарядларнинг мавжуд булган паркини рационал ишлатишни таккозо этади.

Тадкикот материлларидан фойдаланиш acоcидa AБMK нинг №1 cyв олиш каналига лойккаларнинг кириши ва чукишининг тахлили амалга оширилди. Улчашлар маълумотлари шуни кyрcaтaдики, №1 cyв олиш каналига киришдан бош тиндиргичгача булган учаеткада лойкаликнинг кecкин камайиши ва окимни тиндириш дaрaжacининг камайиши кечади.

Сув олиш каналларининг узунлиги буйича cyв окиш тезлигининг, лойкаликнинг камайиши ва окимнинг тиниклашуви acоcaн cyв caрфи caтхигa, дарё лойкалигига ва AБMK бош иншооти оркали утувчи cyв caрфлaри катталигига боглик;. Сув лойкалигининг пacaйиши ва окимнинг тиниклиги, acоcaн олинадиган cyв микдорига боглик;. Шунингдек, cyв caрфи утказилаётган cyв олиш каналининг узунлигига хам боглик;. Лойкаларнинг <0,005 мм гил заррачалари кириш cтворидaн то AБMK бош иншоотигача 15% дан 36% гача ошади [4]. ^алкувчи лойккаларнинг д = 0,05 чанг заррачалари хам киришдан то AБMK бош иншоотигача 38% дан 66% гача ошади. д = 0,05 дан 0,25 мм гача булган кум заррачалари акоднча, 3% дан 71 % гача камаяди, д >0,25 мм лойка заррачалари эca 1,3% дан 0,15% гача камаяди.

AБMKдaн фойдаланиш бошкдрмаоднинг ашодй макдади бош иншоотнинг регулятори олдида юкори cyв caтxини yзлyкcиз таъминлашдир. Энг юкори cyв caтxлaри кириш каналининг узунлиги буйича мунтазам тозалаш ишлари олиб бориш оркали таъминланади.

1

2-расм. Амударёдан АБМК га сув олиш худуди

Хулоса. Юкори даражада тупланган лойка чукиндиларни бартараф килиш учун эски узан буйлаб дарё окимларининг утишини тиклаш тавсия этилади, яъни №1 сув олиш канали чизиги буйлаб, кейинчалик эски дарё буйига борадиган ПК 65 га йуналтириш кифоя булади. Шундай тарзда, сув олиш сохдсидаги лойка чукинди уюмларига карши кураш муаммоси бутунлай бартараф булади. ПК 65 участкасида АБМК дарёдан 300 м3/с гача сув сарфи, 150-160 м кенгликда, 3,0 м чукурликда ва 1,0-1,5 м/ с тезликда сув олишини амалга ошириш максадга мувофик булади.

Фойланилган адабиётлар:

1. Норкулов, Б., Сежтимбетов, А., Вохддов, О., Курбанов, А., & Зхдмалов, Ф. (2021). АНАЛЙСИС ОФ ЧАННЕЛ nPOCECCEC ИН Т^Е БОТТОМ ОФ ТХр ДАМ. Натионал Ассосиатион оф Ссиентистс, 2(68), 32-36.

2. Базаров Д. Р. Милитеев А. Н. Двухмерные (в плане) уравнения для потоков с размываемым дном. // Водные ресурсы,1999, Том 26, №1.

3. Базаров Д.Р. и др. Основные типы анизотропии гидравлического трения в двумерных (плановых) управлениях Сен-Венана, "Агро илм" № 4 (42), 2016, Ташкент 2016., стр. 78-79;

4. Базаров Д.Р.,Норкулов Б, Рузимухамметова Д.М, "Изменение гидрологического режима реки при бесплотинном водозаборе"., Архитектура,Строительство, Дизайн. № 4,2011г. С-39-41.

5. Базаров Д.Р.Научное обоснование новых численных методов расчета деформации русел рек сложенных легкоразмываемыми грунтами.Диссетация на соискание ученой степени д.т.н.05.23.16-Гидравлика инженерная гидрология.Москва,2000,МГУП,209с.;

6. IA Ibragimov, UA Juraev, DI Inomov. Hydromorphological dependences of the meandring riverbed forms in the lower course of the Amudarya river. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. (2022-01-18, Volume: 949, 1-8 p.) https: //iopscience. iop. org/article/10.1088/1755-1315/949/1/012090

7. Ibragimov I.A., Inomov D.I., Jumaboeva Sh.Y. Movement of High-Flood Waters in Channels in Conditions of Regulated a Water Flow. International Journal of Innovative Analyses and Emerging Technology (2021-11-02,

Volume: 1 Issue: 5, 253-257 б.)

http: //openaccessjournals.eu/mdex.php/ij iaet/article/view/5 5 0

8. Ibragimov I.A., Inomov D.I., Yavov A.U. Recommendations for Strengthening the Hydraulic Calculation and Coastal River of the River in Amudarya with Adjusted Conditions. INTERNATIONAL JOURNAL ON ORANGE TECHNOLOGY (2021-11-12, Volume: 3 Issue: 11, 25-29 б.) https: //j ournals.researchparks. org/index.php/IJOT/article/view/2372

9. ХА Исмагилов, ИА Ибрагимов. Гидроморфологические зависимости русел рек в условиях зарегулированного стока воды. Проблемы механики. (2011. №1. 35-37 c.) https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=B0D ZEakAAAAJ&citation_for_view=B0DZEakAAAAJ:TQgYirikUcIC

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.